Wielość form w dawnym prawie niemieckim

Podobnie jak w przypadku przedmiotowych przesłanek sporządzenia testamentu wojskowego, również w zakresie form tych ostatnich tradycje austriacka i niemiecka nigdy nie były konsekwentne. Jednakże ważkim elementem łą-czącym rozwiązania pojawiające się w państwach niemiec-kich na przestrzeni wieków jest różnorodność testamentów wojskowych. Po raz pierwszy dwie osobne formy pojawiły się w ustawie notarialnej Maksymiliana I z 1512 r. W zależ-ności od wystąpienia określonych przesłanek rycerz mógł oświadczyć swoją ostatnią wolę w obecności dwóch świad-ków albo też testować w sposób całkowicie nieformalny²⁵⁹. Ostatnie rozwiązanie dopuszczano jedynie podczas walki, dlatego bez wątpienia celem cesarskiego ustawodawcy było zapewnienie jak najszerszej możliwości testowania w sytu-acji bezpośredniego zagrożenia życia. Warto wspomnieć, że ówczesne ius commune, z którego czerpali inspiracje twórcy ustawy z 1512 r., przewidywało wiele form testa-mentu, różniących się głównie wymaganą liczbą świadków.

Co do zasady – wzorem testamentu rzymskiego – musiało być ich siedmiu. Przy testamencie chłopskim (testamentum ruri conditum) wystarczało pięciu, natomiast dla ważności testamentu rodzica na rzecz dzieci (testamentum parentum

259 J.H. Burchard, op. cit., s. 36.

inter liberos) wymagano jedynie dwóch. Wymóg dwóch świadków przy zasadniczej formie testamentu wojskowego nie był więc na tym tle żadnym nadzwyczajnym złagodze-niem formy.

W dalszej historii niemieckich i austriackich porząd-ków prawnych można wskazać dwa typy testamentów woj-skowych: allograficzne i odformalizowane. Epizodycznie w prawie niemieckim pojawił się również unikatowy w ska-li całego nowoczesnego prawa kontynentalnego wojskowy testament całkowicie nieformalny, przywodzący na myśl prawo anglosaskie czy właśnie przepis ustawy z 1512 r.

Za całkowicie nieformalny testament nie sposób uznać testamentu wojskowego, o którym wspomina CMBC z 1756 r., choć z całą pewnością był to testament dale-ce odformalizowany. Osoba uprawniona mogła testować w obecności dwóch świadków i wystarczyło, aby dostatecz-nie jasno wyraziła swą wolę; żadne inne formalności dostatecz-nie były konieczne²⁶⁰.

Austriacki kodeks cywilny nazywa formę testamen-tu „formą zewnętrzną” (äußere Form der Erklärungen des letzten Willens). W § 577 stanowi niezmiennie od 1811 r., że Man kann außergerichtlich oder gerichtlich, schriftlich oder mündlich; schriftlich aber mit, oder ohne Zeugen testieren.

W myśl tego przepisu można testować prywatnie lub urzędowo, pisemnie (ze świadkami lub bez nich) lub ustnie. Testament pisemny mógł w prawie austriackim przybrać zarówno formę testamentu holograficznego (§ 578), jak i testamentu „dyktowanego”, spisanego we-dług dyspozycji spadkodawcy przez osobę trzecią w obec-ności trzech świadków, w tym co najmniej dwóch obecnych równocześnie (§ 579). Prawo austriackie znało także

for-260 Das Bayerische Landrecht vom Jahre 1756 in seiner heutigen Geltung, München 1894, s. 165.

mę testamentu ustnego – pozasądowego, sporządzane-go poprzez oświadczenie ostatniej woli trzem świadkom (§§ 585–586)²⁶¹. Warto podkreślić, że była to forma zwykła, gdyż nie obwarowano jej żadnymi przesłankami. W tym miejscu najlepiej widać, jak różni się ona od form testa-mentu w prawach romańskich, które co do zasady w ogó-le nie dopuszczają testamentu ustnego, nawet jako testa-mentu szczególnego. W myśl przepisów ABGB można również testować „sądowo”. Sądowy testament pisemny, którego forma wymaga złożenia w sądzie własnoręcznego pisma (§ 587), jest podobny do francuskiego testamentu mistycznego. Sądowy testament ustny jest natomiast typo-wym testamentem allograficznym – ostatnia wola testato-ra jest protokołowana przez dwóch urzędników sądowych (§ 588–589), którzy w razie nagłej potrzeby (im Notfalle) mogą się udać do domu testatora i tam zaprotokołować jego oświadczenie (§ 590).

Charakterystyczne dla austriackiego prawa testamen-towego jest również to, że testamenty szczególne były w nim po prostu złagodzonymi formami testamentów zwykłych.

I tak w czasie podróży statkiem lub w miejscu, w którym panuje zaraza, można było testować w formie złagodzonej (§ 597). Po pierwsze świadkowie testamentu nie musieli być pełnoletni; wystarczyło, by mieli ukończony czterna-sty rok życia. Ponadto liczba świadków wymaganych do

261 Austriackie prawo testamentowe zostało w 2004 r. poddane gruntownej reformie, której elementem było m.in. usunięcie z ABGB § 600. Zniesiono w ten sposób ustny testament zwykły, a wszystkie formy testamentów szczególnych zastąpiono jedną nową formą. W tekście głównym opisano przepisy prawa o formie testamentu obowiązujące przed wejściem w życie (1 stycznia 2005 r.) wspomnianej nowelizacji kodeksu, gdyż takie obowiązywały w czasie, kiedy prawo austriackie normowało również testamenty wojskowe. Odnośnie do obecnych form testamentu w Austrii oraz reformy z 2004 r.

zob. Ch.C. Wendehorst, Testamentary Formalities in Austria, w: Comparative Succession Law…, s. 219 i nn.

sporządzenia testamentu została zmniejszona z trzech do dwóch (§ 598). Wymogi co do formy testamentu w prawie austriackim były więc – zwłaszcza w porównaniu z kodek-sami romańskimi – bardzo liberalne, a testator miał do dyspozycji cały szereg różnych form.

Austriackie testamenty wojskowe, uregulowane – jak już wiemy – w przepisach kolejnych regulaminów służbo-wych armii, były w zakresie formy praktycznie powtórze-niem przepisów ABGB na temat testamentów szczegól-nych. W regulaminie służbowym z 1816 r. zastrzeżono, że żołnierz może testować pisemnie, zarówno w formie testa-mentu holograficznego, jak i dyktowanego, oraz ustnie.

W przypadku tych dwóch ostatnich form liczba świadków została zmniejszona do dwóch, a więc zrównano ją z licz-bą obowiązującą w formach szczególnych przewidzianych w kodeksie²⁶². Kolejny regulamin służbowy z 1873 r. co do zasady utrzymał uregulowania odnoszące się do formy.

Regulamin stanowił, że „do ważności pisemnego rozporzą-dzenia ostatniej woli, o ile go osoba wojskowa sama nie pi-sała i nie podpipi-sała, wystarczy jej podpis oraz podpis dwóch świadków, którzy mają być równocześnie obecni i z któ-rych jeden może być pisarzem ostatniej woli. Przy ustnem rozporządzeniu ostatniej woli dostateczną jest obecność dwóch świadków, którzy muszą być obecni razem, a którzy osobiście spadkodawcę znali”²⁶³. Również do testamentów wojskowych odnosiło się obniżenie wymaganego wieku świadków do czternastego roku życia. Till nazwał te dwie formy „zwyczajnymi ułatwieniami”²⁶⁴, wskazując dalej, że:

„nadzwyczajne ułatwienie polega zaś na tem, że w pośród pewnych […] okoliczności, nie jest wymaganą

równocz-262 I. Czemeryński, op. cit., s. 417.

263 S. Wróblewski, op. cit., s. 521.

264 E. Till, op. cit., s. 94.

esna obecność świadków, jeśli tylko treść rozporządzenia prawnie jest stwierdzoną”²⁶⁵.

Owe okoliczności to oczywiście przedmiotowa prze-słanka przebywania na wyprawie wojennej lub na pokła-dzie okrętu na morzu. Użycie obu form zwanych „zwyczaj-nymi ułatwieniami” nie było ograniczone tą ani żadną inną przesłanką przedmiotową, co czyniło z nich przywilej testa-mentowy żołnierzy. Austriackie unormowania dotyczące form testamentów żołnierskich i wojskowych wyraźnie ko-respondowały z formami testamentu ujętymi w przepisach kodeksu, stanowiąc – podobnie jak kodeksowe testamenty szczególne – złagodzenie dwóch form zwykłych poprzez zmniejszenie wymaganej liczby świadków. „Ułatwienie nadzwyczajne”, a więc umożliwienie testowania wobec dwóch świadków, nawet niejednocześnie obecnych, prze-sądza o tym, że mamy tu do czynienia z bez wątpienia naj-bardziej odformalizowanym testamentem prawa austriac-kiego, a także kontynentalnego prawa skodyfikowanego w ogóle. Tym samym prawo austriackie – w przeciwień-stwie do francuskiego – stanęło mocno na gruncie roma-nistycznej tradycji odformalizowanego testamentu woj-skowego. Warto pamiętać o tej formie również dlatego, że została ona bezpośrednio recypowana do przepisów obec-nie obowiązującego w Polsce rozporządzenia w sprawie te-stamentów wojskowych. Do form znanych BGB wyraźnie nawiązywały również formy testamentu wojskowego unor-mowane w kolejno obowiązujących ustawach niemieckich.

Kodeks niemiecki przewiduje dwie formy zwykłe oraz trzy formy szczególne. W myśl pierwotnego brzmienia § 2231 testament w formie zwykłej można było sporządzić przed sędzią lub notariuszem albo przez oświadczenie,

własno-265 Ibidem.

ręcznie napisane i podpisane przez spadkobiercę z wymie-nieniem miejsca i dnia jego sporządzenia. BGB w obecnym brzmieniu nie przewiduje już testamentu sporządzanego przed sędzią, a znacznie modyfikuje również tryb sporzą-dzania testamentu notarialnego²⁶⁶. Jednakże dla lepszego przedstawienia tła, na jakim funkcjonowały formy testa-mentu uregulowane w dawnych niemieckich ustawach woj-skowych, należy się skupić na przepisach BGB o formach testamentu w ich pierwotnym kształcie. W myśl dawnego

§ 2233 można było testować albo przed sędzią w obecno-ści sekretarza sądowego lub dwóch świadków, albo przed dwoma notariuszami, albo notariuszem w obecności dwóch świadków. Testowanie notarialne bądź sądowe mo-gło się odbywać albo poprzez podyktowanie ostatniej woli ustnie, albo poprzez zdeponowanie u notariuszy lub w są-dzie dokumentu, co odpowiada konstrukcji francuskiego testamentu mistycznego. Obok takiego kilkuwariantowego testamentu publicznego formą zwykłą był również testa-ment holograficzny (Eigenhändiges Testatesta-ment).

BGB zna również, w postaci zasadniczo niezmienio-nej od początku obowiązywania, trzy testamenty szczegól-ne: testament na statku (§ 2251: während einer Seereise an Bord eines deutschen Schiffes), będący w zasadzie warian-tem omawianego niżej testamentu ustnego, oraz dwatesta-menty, które można sporządzić w sytuacji utrudnionego dostępu do notariusza (niegdyś: sędziego lub notariusza).

Pierwszym z nich jest testament allograficzny sporządzany przed burmistrzem (§ 2249: Nottestament von dem Bür-germeister), z którego można skorzystać jedynie wówczas, gdy istnieje obawa, że spadkodawca umrze, zanim

możli-266 Chodzi tu przede wszystkim o wykreślenie z BGB §§ 2234–2246, dokonane z dniem 1 stycznia 1970 r. przez Beurkundungsgesetzes z 28 sierpnia 1959 r. (BGBl. I 1513).

we będzie sporządzenie testamentu przed sędzią lub no-tariuszem. Testament allograficzny w prawie niemieckim jest więc surogatem testamentu notarialnego. Podobna przesłanka uzasadnia sporządzenie testamentu ustnego (§ 2250: Nottestament vor drei Zeugen). Może go sporządzić testator przebywający w miejscu, które wskutek wybuchu choroby lub wskutek innych nadzwyczajnych okoliczności zostało odcięte od świata w ten sposób, że sporządzenie testamentu przed sędzią lub notariuszem jest niemożliwe albo znacznie utrudnione. Sporządzenie testamentu ustne-go jest więc także uzależnione od utrudnioneustne-go dostępu do notariusza, lecz z racji braku udziału osoby urzędowej trudno nazwać go surogatem formy notarialnej.

Reichsmilitärgesetz, która weszła w życie 2 maja 1874 r., a więc ćwierć wieku przed BGB, opierała się w zakresie form testamentu na ówczesnym prawie pruskim, przewi-dując dwie formy²⁶⁷: holograficzną i allograficzną. W przy-padku pierwszej złagodzenie wymogów co do formy pole-gało na zwolnieniu spadkodawcy z obowiązku podawania miejsca i daty spisania ostatniej woli. Wojskowy testament allograficzny, zwany przez samą ustawę testamentem ust-nym, należało natomiast sporządzić przed dwoma oficera-mi lub radcaoficera-mi albo nadradcaoficera-mi adoficera-ministracji wojskowej.

W przypadku obecności tylko jednego z wymienionych funkcjonariuszy drugiego musiało zastąpić dwóch świad-ków. Jeśli testator był ranny lub chory, oficerów mogli za-stąpić „wyższy urzędnik lazaretu”, lekarze wojskowi albo kapelan. Wojskowy testament allograficzny wykazywał więc podobieństwo do przewidzianego w BGB testamentu przed sędzią lub notariuszem, ponieważ tak jak on wyma-gał alternatywnie obecności dwóch osób urzędowych albo

267 H. Dernburg, A. Engelmann, op. cit., s. 94-95.

jednej takiej osoby i dwóch świadków. Wehrgesetz z 1921 r.

dodała jeszcze jedną formę testamentu wojskowego. Za-chowała formę holograficzną bez wymogu podania daty i miejsca. Testament allograficzny mógł być sporządzany przed dwoma oficerami lub wyższymi urzędnikami Wehr-machtu, lub też przed jednym oficerem bądź urzędnikiem w obecności dwóch świadków. Ustawa nie wspominała o możliwości zastąpienia oficera przez lekarza czy też ka-pelana. Zupełną nowością był wojskowy testament ustny, sporządzany w obecności dwóch świadków lub jednego ofi-cera, lub wyższego urzędnika Wehrmachtu. To ostatnie roz-wiązanie przypomina formę przewidzianą przez prawo au-striackie i zasadza się na tym samym pomyśle zmniejszenia liczby świadków koniecznych do sporządzenia testamentu ustnego. Wreszcie, ostatnia w historii prawa niemieckie-go ustawa normująca testamenty wojskowe – WehrmFGG z 1934 r. – ustanawiała aż cztery formy²⁶⁸. Testament holo-graficzny bez wymogu podania daty i miejsca mógł sporzą-dzić także żołnierz niepełnoletni. Forma allograficzna nie różniła się od tej przewidzianej przepisami ustawy z 1921 r.

Dodatkowo jednak ustawa z 1934 r. przewidywała możli-wość testowania przed sędzią wojskowym, analogicznie do znanej BGB formy notarialnej, z zachowaniem szczegól-nych przepisów kodeksu. Zrezygnowano natomiast z te-stamentu ustnego, wprowadzając w to miejsce niemający żadnego pierwowzoru w BGB testament „dyktowany”, podpisywany przez tego, kto go spisał oraz jednego oficera lub dwóch innych świadków. Warto zauważyć, że podobnie jak kodeksy romańskie, WehrmFGG przewidywała proce-durę przesyłania wojskowych testamentów „publicznych”

(a więc sporządzanych przed sędzią wojskowym lub przed

268 Th. Ripp, H. Coing, op. cit., s. 150–151.

oficerami) do Oberkommando der Wehrmacht celem ich zarejestrowania i przechowania.

W 1943 r. wspomniana ustawa została znowelizowana i dodano do niej kolejną, piątą już formę specjalnego testa-mentu wojskowego. W sytuacji faktycznego lub przypusz-czalnego zagrożenia życia żołnierz mógł testować całkowi-cie nieformalnie. Sporządzony testament był ważny, jeśli tylko sąd spadkowy zdołał ustalić jego treść²⁶⁹. Instytucja ta miała charakter epizodyczny, jest jednak godna zapa-miętania z uwagi na to, iż stanowiła bodaj jedyny w histo-rii skodyfikowanego prawa kontynentalnego przypadek dozwolenia na całkowicie nieformalne testowanie. Kipp podkreślił tożsamość tego rozwiązania z rzymskim testa-mentum militis²⁷⁰.

Powyższy przegląd form testamentów wojskowych nor-mowanych przez kolejne ustawy dowodzi pewnego niezde-cydowania niemieckiego ustawodawcy. Niemieckie regula-cje były zawsze dużo bardziej skomplikowane od rozwiązań austriackich, opartych na prostych założeniach i doskonale współgrających z unormowaniami kodeksowymi. Niemniej jednak wspólną cechą, która przesądza o zaliczeniu roz-wiązań niemieckich i austriackich do jednego modelu, jest sama wielość form testamentów wojskowych, co do zasady obca tradycji romańskiej. Regulacje przyjęte w Niemczech i Austrii przejęło również prawo polskie – choć można się spierać, czy ten zabieg dobrze wpłynął na kształt tego ostatniego.

269 Ibidem, s. 151.

270 Ibidem.

5.