Przesłanki przedmiotowe w kodeksach romań-

Wzorem dla wielu unormowań kodeksowych w kra-jach romańskich także w zakresie testamentu wojskowego był oczywiście francuski Code Civil z 1804 r. W pierwotnym kształcie formę testamentu oraz przesłankę podmiotową określały art. 981–982, natomiast przesłankę przedmioto-wą ustanawiał artykuł kolejny¹⁹⁶:

Art. 983.

Les dispositions des articles ci-dessus n’auront lieu qu’en faveur de ceux qui seront en expédition militaire, ou en quartier, ou en garnison hors du territorie de la

Répu-196 Oryginalny tekst Kodeksu Napoleona dostępny jest w internecie na stronach Zgromadzenia Narodowego, [online:] http://www.assemblee-nationale.fr/evenements/

code-civil/cc1804 [dostęp: 3 II 2015].

blique, ou prisonniers chez l’ennemi; sans que ceux qui seront en quartier ou en garnison dans l’intérieur puissent en profiter, à moins qu’ils ne se trouvent dans une placé assiégée ou dans une citadelle et autres lieux dont les portes-soient fermées et, les communications interrom-pues à cause de la guerre.

Przepis ten wymieniał zatem szereg sytuacji, w któ-rych żołnierze i cywilni pracownicy armii mogli testować w specjalnej formie. Pierwsza normowana sytuacja – żoł-nierzy biorących udział w ekspedycji wojskowej (seront en expédition militaire) – do złudzenia przypomina prze-słankę przedmiotową z prawa justyniańskiego. Żołnierz przebywający na kwaterze lub w garnizonie mógł testo-wać w formie wojskowej wyłącznie wtedy, gdy stacjonował poza terytorium Francji. Wyjątkiem była sytuacja, w której garnizon na terytorium Republiki byłby oblężony lub też

„miałby zamknięte bramy i odciętą komunikację z powo-du wojny”. Ponadto mógł testować w tej formie również jeniec wojenny. Zwraca uwagę – zwłaszcza na tle regulacji polskich – nieformalny charakter większości z tych prze-słanek. Francuski ustawodawca uznał, że dla testującego żołnierza nie ma znaczenia, czy państwo znajduje się w sta-nie wojny czy też sta-nie. Możliwość testowania w specjalnej formie urzędowej została mu więc zagwarantowana we wszelkich sytuacjach, w których dostęp do notariusza byłby utrudniony lub wręcz niemożliwy. Niewątpliwie przesłanki sporządzenia testamentu wojskowego powstawały również z myślą o ówczesnych sposobach prowadzenia francuskiej polityki zagranicznej – począwszy od roku 1792 Francja to-czyła niemal bezustanne wojny, a jej wojska nie tylko sta-cjonowały na terytoriach „republik siostrzanych”, ale także maszerowały przez kraje nieprzyjacielskie. Instytucja te-stamentu wojskowego w tym kształcie wychodziła więc bez wątpienia naprzeciw potrzebom żołnierza tak aktywnej siły

zbrojnej, jaką była armia francuska pod wodzą Napoleona Bonapartego.

Francuska przesłanka przedmiotowa została w zasa-dzie przetłumaczona na język włoski w toku uchwalania Codice civile per il Regno d’Italia z 1865 r. i włączona do niego jako art. 802¹⁹⁷. Nieco inaczej, choć co do zasady bar-dzo podobnie, ujmuje ją obecnie obowiązujący we Wło-szech kodeks z 1942 r.:

Art. 618. 1.

Nella forma speciale stabilita dall’articolo precedente possono testare soltano coloro i quali, appartenedo a cor-pi o servizi mobilitati o comunque impegnati in guerra, si trovano in zona di operazioni belliche o sono prigionieri il nemico, e coloro che sono acquartieri o di presidio fuori della Repubblica o in luoghi dove siano interrotte le co-municazioni¹⁹⁸.

Podmiot uprawniony może więc sporządzić testament wojskowy, gdy znajduje się w strefie operacji wojskowych lub w miejscu o przerwanej łączności albo też w niewoli.

Tym samym nie jest konieczne, aby Włochy znajdowały się w stanie wojny. Dopuszcza się również, stosując de facto wykładnię rozszerzającą, aby testować w formie wojskowej mógł także żołnierz włoski pełniący służbę poza granicami kraju¹⁹⁹. Ponadto, mimo iż taka przesłanka nie została wy-rażona w przepisach, przyjmuje się dodatkowo, że żołnierz może skorzystać z tej nadzwyczajnej formy testamentu

197 Codice civile per il Regno d’Italia, Milano 1893.

198 Przepis został przytoczony w obecnie obowiązującym kształcie, o czym świadczy przede wszystkim użycie terminu „Republika”.

199 J. Waszczuk, op. cit., s. 266.

jedynie wówczas, kiedy nie może skorzystać z formy zwy-kłej²⁰⁰.

Holenderski Burgerlijk Wetboek z 1992 r. wylicza sy-tuacje, w których można sporządzać testament wojskowy, w sposób dosyć kazuistyczny, o ile nawet nie chaotyczny²⁰¹. Art. 98 ust. 1 stanowi, że testament taki można sporządzić w razie wojny lub wojny domowej. W kolejnym ustępie czy-tamy, że można tak testować nie tylko w razie wojny lub wojny domowej. Kodeks wylicza w tym miejscu kolejne przypadki. Osoba uprawniona może sporządzić testament wojskowy, jeżeli została skierowana:

a) do udziału w ekspedycji wojskowej;

b) do walki z „siłami wroga”;

c) do operacji „zagwarantowania neutralności państwa”;

d) do jakiejkolwiek akcji w indywidualnej lub sojuszni-czej samoobronie, lub w celu zapewnienia lub przywróce-nia międzynarodowego porządku lub bezpieczeństwa;

e) do wypełnienia rozkazów uprawnionych władz w wypadku rozruchów lub niepokojów społecznych.

Następnie art. 100 określa dokładnie moment wyga-śnięcia uprawnienia. W wypadku wojny lub wojny domo-wej jest to decyzja monarchy o jej zakończeniu, natomiast w pozostałych wyliczonych przypadkach moment przewi-dzianego w odpowiednich przepisach zakończenia udziału w wymienionych działaniach. Regulacja holenderska jest więc bardzo skomplikowana i na dodatek sformułowana w sposób mogący budzić wątpliwości z punktu widzenia poprawnej legislacji; przesłankę przedmiotową, nawet tak rozbudowaną, z pewnością można było ująć w sposób mniej rozwlekły.

200 A. Braun, Testamentary Formalities in Italy, w: Comparative Succession Law…, op. cit., s. 136.

201 The Civil Code of the Netherlands…, op. cit., s. 554.

Mając na uwadze szczegółowe wyliczenie sytuacji uprawniających do sporządzania testamentu wojskowego w kodeksie holenderskim, warto powrócić do Code Civile i przeanalizować dzisiejszy kształt przesłanki przedmioto-wej. Obecnie art. 981 odsyła w zakresie przesłanki przed-miotowej do art. 93, normującego przypadki w których akta stanu cywilnego dla żołnierzy mają być prowadzone przez czynniki wojskowe²⁰²:

Art. 93.

[…] Toutefois, en cas de guerre, d’opérations mili-taires conduites en dehors du territoire national ou de stationnement des forces armées françaises en territoire étranger, en occupation ou en vertu d’accords intergou-vernementaux, ces actes peuvent être également reçus par les officiers de l’état civil militaires désignés par arrêté du ministre de la défense. Lesdits officiers de l’état civil sont également compétents à l’égard des non-militaires lorsque les dispositions des chapitres précédents sont inapplicables.

Sur le territoire national, les officiers de l’état civil susmentionnés peuvent recevoir les actes concernant les militaires et les non-militaires, dans les parties du terri-toire où, par suite de mobilisation ou de siège, le service de l’état civil n’est plus régulièrement assuré. [...]

Generalna reguła, że testament wojskowy można spo-rządzić poza terytorium Francji, została utrzymana, jednak wyliczono poza nią poszczególne sytuacje, w których może to nastąpić. Art. 93 wskazuje więc sytuacje, takie jak woj-na, ekspedycja, operacja utrzymywania porządku oraz

sta-202 [online:] http://www.legifrance.gouv.fr [dostęp: 3 II 2015].

cjonowania francuskich sił zbrojnych na obcym terytorium w celu okupacji lub na mocy międzyrządowego porozumie-nia. Na terytorium Francji testowanie w formie wojskowej jest zaś dozwolone, gdy z powodu mobilizacji lub oblężenia nie jest zapewniony dostęp do zwykłego rejestru cywilnego.

Myśl przewodnia tej regulacji jest taka sama jak ta, która stoi za dawnym art. 983, ale elementy przesłanki zostały odpowiednio zmodyfikowane i dostosowane do obecnych potrzeb. Poszczególne przypadki zostały zarysowane na tyle szeroko, że trudno sobie wyobrazić sytuację, w której żołnierz francuski byłby pozbawiony dostępu do notariu-sza, a zarazem nie mógł skorzystać z uprawnienia do testo-wania w formie wojskowej. Art. 93 Code Civile jest więc bez wątpienia bardzo dobrą i nowoczesną regulacją. Tak jak niegdyś art. 983 umiejętnie ujmował przesłankę przed-miotową, wskazując na typowe sytuacje, w jakich znaleźć się może żołnierz armii Napoleona, tak współczesny art. 93 wyczerpująco, a zarazem bez zbędnej kazuistyki, wskazuje wszystkie możliwe formy zaangażowania armii w działania poza terytorium państwa oraz przypadki uzasadniające te-stowanie wojskowe w jego granicach.

Wreszcie warto zwrócić uwagę na regulacje brazylijskie – także dlatego, że unormowanie testamentu wojskowego w Código Civil Brasileiro z 2002 r.²⁰³ jest jednym z najnow-szych i świadczy o niewątpliwej żywotności instytucji w jej romańskiej odmianie. Obecna regulacja nie różni się zresz-tą zbytnio od tej zawartej w starym kodeksie z 1916 r.²⁰⁴ Art. 1660 tamtego kodeksu przewidywał możliwość spo-rządzenia testamentu wojskowego w czasie kampanii na lub poza terytorium państwa oraz w miejscu oblężonym

203 [online:] http://www.planalto.gov.br/ccivil/leis/2002/L10406.htm [dostęp: 3 II 2015].

204 The Civil Code of Brazil, St. Louis 1920, [online:] https://archive.org/details/

cu31924024893640 [dostęp: 3 II 2015].

lub odciętym od komunikacji, pod warunkiem że testator nie ma dostępu do urzędnika publicznego. W kodeksie z 2002 r. analogiczne przesłanki statuuje art. 1.893. Tym samym prawo brazylijskie, generalnie oparte głównie na wzorcach niemieckich, dość mocno obstaje w tym zakresie przy romańskiej tradycji; regulacja jest mniej nowoczesna niż francuska, ale oparta na sprawdzonym wzorcu. Można przewidywać, że termin campanha może być we współcze-snych warunkach rozumiany szerzej i obejmować różne formy aktywności sił zbrojnych, w tym różnego rodzaju mi-sje zagraniczne.

Od typowego rozwiązania znanego kodeksom romań-skim zdecydowanie odróżnia się hiszpański Código Civil z 1889 r. Przede wszystkim kodeks hiszpański przewiduje dwie formy testamentu wojskowego: typowo romańską – allograficzną – oraz ustną. Forma ustna obwarowana jest dodatkową przesłanką. Generalna przesłanka przedmio-towa odróżnia się natomiast od typowych przesłanek zna-nych kodeksom romańskim swoim formalizmem. Art. 716 wyraźnie stanowi, że testament wojskowy można sporzą-dzać tylkow czasie wojny (en tiempo de guerra) i jedynie poza terytorium Hiszpanii. We współczesnych warunkach działania sił zbrojnych umożliwienie testowania w formie wojskowej żołnierzowi zaangażowanemu w typowe opera-cje, których formalnie nie sposób uznać za wojnę, możli-we jest wyłącznie w drodze zastosowania wykładni rozsze-rzającej. Art. 720 normuje testament ustny, który można sporządzić, jeżeli dodatkowo spełniona jest kolejna prze-słanka, tj. „podczas bitwy, ataku, walki, a generalnie w ra-zie zagrożenia śmiercią podczas działań wojennych”. Tym samym ustawodawca hiszpański, w odróżnieniu od francu-skiego, normuje testament wojskowy jako formę szczegól-ną nie tylko na wypadek braku dostępu do notariusza, ale także sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia żołnierza.

Jest to rozwiązanie wyjątkowe na tle innych kodeksów ro-mańskich, a art. 720 kodeksu hiszpańskiego przypomina regulację § 3 ust. 2 obecnie obowiązującego polskiego roz-porządzenia.

4.