Przesłanka podmiotowa w prawach anglosaskich

W prawie angielskim statutowe przesłanki sporządzenia testamentu wojskowego nie zmieniły się zasadniczo przez całą długą historię tej instytucji. Przepis sekcji XXII Statu-te of Frauds z 1677 r. został niemal dokładnie powtórzony przez obowiązującą do dziś sekcję 11 Wills Act z 1837 r.:

Sec. 11

Soldiers and mariners wills excepted: Provided always, that any soldier being in actual military service, or any mariner or seaman being at sea, may dispose of his per-sonal estate as he might have done before the making of this Act.

Przesłanka podmiotowa została następnie rozwinięta przez Wills (Soldiers and Sailors) Act z 1918 r., w myśl któ-rego „wyrażenie «żołnierz» oznacza również członka Sił Powietrznych”. Przepisy przewidują zarówno przesłankę podmiotową, jak i przesłanki przedmiotowe, co powoduje, że angielską instytucję zaliczyć należy do testamentów woj-skowych. Przesłanka podmiotowa została rozbudowywana w typowej dla common law drodze orzecznictwa sądowe-go. Wskazano, że pod terminami soldier i mariner należy rozumieć nie tylko walczących członków sił zbrojnych, ale również inne służące w nich osoby, np. lekarzy, pielęgniar-ki, kapelanów, członkinie Women’s Royal Naval Service¹⁴⁸

148 Pomocnicza, ochotnicza służba kobieca w Royal Navy, popularnie zwana Wrens, działała podczas I i II wojny światowej. Jej członkinie służyły zarówno na lądzie, jak i na morzu jako telegrafistki, pracownice biur, kucharki, mechanicy.

oraz Auxiliary Territorial Service¹⁴⁹ etc.¹⁵⁰. Podczas II wojny światowej uznawano, że przywilej przysługuje także człon-kom Home Guard¹⁵¹. Najszerzej potraktowano przesłankę podmiotową w orzeczeniu dotyczącym spadku po maszyni-stce nazwiskiem Hale, która 7 maja 1915 r. zginęła na za-topionym przez niemiecką łódź podwodną transatlantyku RMS „Lusitania”. Sąd uznał, że fakt zatrudnienia na stat-ku pełnomorskim uprawnia do sporządzenia nieformal-nego testamentu¹⁵². Konsekwentnie za uprawnionego do sporządzenia nieformalnego testamentu uznano również barmana pracującego na statku pasażerskim¹⁵³.

Przesłanka podmiotowa w prawie Anglii i Walii doty-czy więc nie tylko członków sił zbrojnych, ale także ma-rynarzy cywilów. Precedens ustanowiony w przytoczonej wyżej sprawie Hale oznacza również, że w przypadku osób przebywających na statku przesłanka podmiotowa traci ja-kiekolwiek znaczenie. W tym aspekcie sailors’ will upodab-nia się do znanego prawom kontynentalnym szczególnego testamentu sporządzanego na statku¹⁵⁴.

W innych jurysdykcjach common law przesłanka pod-miotowa została ukształtowana na wzór brytyjskiego Wills

149 Pomocnicza, ochotnicza służba kobieca w armii brytyjskiej, istniejąca w latach 1938–

1949. W formacji tej służyła m.in. księżniczka Elżbieta; obecna królowa Elżbieta II.

Członkinie ATS były telefonistkami, kucharkami, kierowcami, pracownicami biurowymi, obsługiwały działa i reflektory przeciwlotnicze. W czasie wojny poległo 717 kobiet służących w ATS. Zob. The Auxiliary Territorial Service in The Second World War, The Imperial War Museum, London 2008, [online:] http://archive.iwm.org.uk/upload/pdf/

Info42.pdf [dostęp: 3 II 2015].

150 Pielęgniarki służące w wojsku zostały uznane za „żołnierzy” w rozumieniu sekcji 11 na mocy orzeczenia Re Ada Stanley [1916], P. 192. Przytoczony katalog innych osób pochodzi z orzeczenia In Re Wingham [1949], P. 187, Court of Appeal, Denning LJ.

151 In Estate of Anderson [1944], P. 1.

152 In the Goods of Hale [1915], 2 IR 362.

153 Re Knibbs [1962], W.L.R. 852.

154 Por. Art. 988 CC, § 2251 BGB, art. 953 KC.

Act. W Australii w dwóch ostatnich jurysdykcjach, które zachowały jeszcze instytucję testamentu wojskowego, nor-mujące ją przepisy przewidują pewne istotne odstępstwa od angielskiego wzorca. W Południowej Australii podmio-tem uprawnionym do sporządzenia testamentu nieformal-nego jest „członek wojennych, morskich lub powietrznych sił Wspólnoty”¹⁵⁵. Na Australijskim Terytorium Stołecznym obowiązuje z kolei ustawa¹⁵⁶, która pozwala sporządzać nieformalny testament „członkom Sił Obronnych oraz osobom zatrudnionym poza Australią jako reprezentacji organizacji świadczących członkom Sił Obronnych usługi filantropijne, z zakresu pomocy społecznej lub medyczne”, a także „jeńcom wojennym i osobom internowanym”, któ-re w momencie wzięcia do niewoli zaliczały się do dwóch wymienionych wcześniej kategorii. Zwraca uwagę, że za-równo w Południowej Australii, jak i na Australijskim Te-rytorium Stołecznym w przywilej dotyczy wyłącznie mary-narzy służących we flocie wojennej, a nie – jak w prawie angielskim – marynarzy w ogóle. W czasie obowiązywania regulacji angielskich australijskie orzecznictwo traktowało ponadto termin soldier bardzo szeroko, uznając za upraw-nionego do sporządzenia testamentu uprzywilejowanego także Australijczyka będącego cywilnym pracownikiem od-działów armii amerykańskiej, stacjonujących na terytorium Australii podczas II wojny światowej¹⁵⁷.

155 Member of a military, naval or air force of the Commonwealth, Wills Act 1936, [online:]

http://www.legislation.sa.gov.au/LZ/C/A/WILLS%20ACT%201936.aspx [dostęp: 3 II 2015].

156 Wills Act 1968, [online:] http://www.legislation.act.gov.au/a/1968-11/default.asp [dostęp: 3 II 2015].

157 Re White’s Application [1975], 2 NSWLR 75.

Wspomniana w poprzednim rozdziale kanadyjska ustawa federalna Succession Law Reform Act¹⁵⁸ w sekcji 5 (1) normuje, że testament wojskowy może sporządzić

„członek Sił Kanadyjskich, członek wszelkich innych sił lą-dowych, morskich i powietrznych, a także marynarz, kiedy jest na morzu albo podczas podróży”. Zachowano tutaj, w odróżnieniu od prawa australijskiego, możliwość testo-wania w formie uprzywilejowanej przez marynarzy cywi-lów. Podobne unormowanie obowiązuje w Nowej Szkocji.

Do dziś zachowała ona instytucję całkowicie nieformalne-go testamentu wojskowenieformalne-go, a sekcja 9 Wills Act z 1989 r.¹⁵⁹ formułuje przesłanki identycznie jak prawo angielskie.

Najbardziej oryginalną regulację przyjęła natomiast Nowa Fundlandia i Labrador. Obowiązujący w tej prow-incji Wills Act z 1990 r.¹⁶⁰ w sekcji 2 (2) stanowi: This Act does not affect the disposal of a sailor or fisher of his or her property while at sea. W prawie nowofundlandzkim privile-ged will ma zasadniczy związek nie z siłami zbrojnymi, ale – co jest zrozumiałe, zważywszy na geograficzne położe-nie prowincji – z morzem i gospodarką morską. Osobami uprawnionymi do sporządzania nieformalnego testamen-tu są więc marynarze i rybacy. Wcześniej, a mianowicie do reformy prawa testamentowego z 1990 r., w prowincji obowiązywał ponadto Wills (Volunteers) Act z 1917 r., któ-ry nadawał prawo do sporządzania testamentu nieformal-nego ochotnikom służącym w nowofundlandzkich siłach zbrojnych, analogiczne do tego, które przysługiwało żołnie-rzom brytyjskim¹⁶¹. Nowy nowozelandzki Wills Act z 2007 r.

158 R.S.O. 1990, c. S.26.

159 Wills Act 1989, [online:] http://nslegislature.ca/legc/~sol.htm [dostęp: 3 II 2015].

160 Wills Act 1990, [online:] http://www.assembly.nl.ca/legislation/sr/statutes/w10.htm [dostęp: 3 II 2015].

161 A.H. Oosterhoff, op. cit., s. 302. Krótka informacja zawarta w tej pracy została

normuje natomiast testament osób nazwanych military or seagoing persons. Sekcja 33 (1) wymienia wśród nich oso-by, które w chwili śmierci były członkami Sił Zbrojnych (a member of the Armed Forces), „jeńców wojennych, któ-rzy w momencie schwytania lub uwięzienia byli członkami Sił Zbrojnych” oraz osoby zwane seafarer. Specyficzny, nie-przetłumaczalny termin seafarer definiują natomiast prze-pisy o transporcie morskim¹⁶², zaliczając do grupy okre-ślanych tym mianem zarówno marynarzy, jak i inne osoby zatrudnione na stałe na statku morskim. Tym samym ustawa nowozelandzka inkorporuje dorobek angielskiego orzecz-nictwa dotyczącego interpretacji przesłanki podmiotowej.

Część przesłanki podmiotowej mówiąca o jeńcach wojen-nych jest sformułowana niemal analogicznie jak w prawie Australijskiego Terytorium Stołecznego. Przesłanka jest tym bardziej interesująca, że można ją porównać z prze-słanką przebywania w niewoli, która występuje w prawach kontynentalnych (np. dawne regulacje niemieckie i współ-czesne polskie) jako przesłanka bez wątpienia zewnętrzna, a nie przedmiotowa. Przebywanie w niewoli jest przecież określeniem nie samego uprawnionego do testowania w formie wojskowej, ale sytuacji, w jakiej się on znajduje.

Obie wskazane regulacje anglosaskie de facto sprowadza-ją się do tego samego mianownika, gdyż wyraźnie mówią o jeńcach wojennych, którzy mają jednocześnie prawo do sporządzenia privileged will z tytułu bycia żołnierzem, ma-rynarzem etc. Dlatego też użyte określenie prisoner of war należy w ramach użytego w niniejszej pracy podziału zali-czyć raczej do przesłanek zewnętrznych.

potwierdzona przez pracowników Legislative Library nowofundlandzkiego House of Assembly, którzy przekazali mi drogą mailową skan tekstu ustawy z 1917 r.

162 Maritime Transport Act 1994 No 104, [online:] http://www.legislation.govt.nz/act/

public/1994/0104/latest/DLM334667.html [dostęp: 3 II 2015].

Z powyższego wynika, że w poszczególnych anglosa-skich porządkach prawnych kształt przesłanki podmioto-wej nie odbiegł zasadniczo od angielskiego wzorca z Wills Act z 1837 r. Za najważniejsze odstępstwa należy uznać wykluczenie marynarzy spoza floty wojennej z zakresu podmiotów mogących testować nieformalnie. Zdecydo-wanie najbardziej oryginalną z przesłanek podmiotowych znanych systemom common law jest przesłanka nowofun-dlandzka, która w zasadzie przekształca privileged will z in-stytucji związanej z siłami zbrojnymi w instytucję związaną z prawem morskim.

6.