Reorientacja kierunków rozwoju regionalnego

W związku z wcześniejszymi rozwaŜaniami moŜna w tym momencie dokonać niejakiego podsumowania prowadzonej przez UE polityki regionalnej od początku jej powstania do obecnego okresu programowania. W literaturze moŜna spotkać, słuszny skądinąd, pogląd, iŜ nie ma sensu rozpatrywać zmian polityki regionalnej tylko z punktu

167 por. Rozporządzenie (WE) nr 1783/1999 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

widzenia kwot przekazywanych państwom członkowskim lub zmieniających się kompetencji państw członkowskich i Komisji Europejskiej. NaleŜy raczej poddać analizie ewolucję „filozofii” polityki regionalnej, która poprzez reguły, zasady i wszelkie inne instrumenty jest propagowana. Warto równieŜ podkreślić, iŜ cele prowadzonej polityki regionalnej znacznie wykraczają poza ideę konkurencji i wspólnego rynku i ograniczenie się wyłącznie do tych pojęć byłoby znacznym uproszczeniem.¹⁶⁸

Wyraźnie widać, iŜ pod koniec lat osiemdziesiątych nastąpił zdecydowany zwrot w prowadzonej przez Wspólnotę polityce regionalnej. Oprócz oczywistych zmian dotyczących instrumentów i kwot oraz zmian instytucjonalnych na szczególną uwagę zasługują zmiany w definiowaniu najwaŜniejszych czynników i mechanizmów rozwoju. Modyfikacji uległo równieŜ podejście do podmiotów sprawujących władzę. Stopniowo odchodzono od oddzielania Ŝycia społecznego od sfery politycznej i gospodarczej a wzmacniano relacje pomiędzy państwem, rynkiem i społeczeństwem obywatelskim. Jednocześnie zwrócono większą uwagę na kwestie terytorialne oraz na zachodzące w wymiarze przestrzennym mechanizmy i powiązania.¹⁶⁹

W zakresie dotyczącym kierunków działań oraz instrumentów wspierających rozwój regionalny połoŜono nacisk na ideę rozwoju endogenicznego oraz na tzw. rozwój zrównowaŜony. W zakresie zaś modelu organizacji działalności gospodarczej zwrócono uwagę na teorie nowego publicznego zarządzania oraz tworzenie sieci. W kontekście zarządzania rozwojem regularnym większy nacisk połoŜono na instytucje i pojęcie otoczenia instytucjonalnego. Bardzo istotnym krokiem było równieŜ sformułowanie obok wcześniej funkcjonującego paradygmatu government, nowego pojęcia governance, zwłaszcza w znaczeniu wielostopniowego zarządzania (multi-level governance).¹⁷⁰

Jednym z bardziej interesujących aspektów ewolucji podejścia do rozwoju regionalnego było podejście do kwestii zasobów i podmiotów odgrywających w regionach kluczowe role w ich rozwoju. Zaczęto podkreślać znaczenie zasobów endogenicznych w tym coraz bardziej popularnego kapitału społecznego rozumianego równieŜ jako kulturę i tradycję danej społeczności. Pojęcia te i związane z nimi zagadnienia zajęły naczelne miejsce w procesie rozwaŜań ekspertów w dziedzinie rozwoju regionalnego. Jednocześnie poddana została w wątpliwość bezpośrednia zaleŜność inwestycji tzw. „twardych” (czyli w infrastrukturę np.

168

Gąsior-Niemiec A., Polskie regiony (1999-2009) – studium z perspektywy socjologii pragmatycznej, Rzeszów-Warszawa 2009, s. 38

169 zob. Jałowiecki B., Narodziny demokracji w Polsce Lokalnej., Biuletyn CPBP 09.8, Warszawa, 1990.

170Gąsior-Niemiec A., Polskie regiony (1999-2009) – studium z perspektywy socjologii pragmatycznej, Rzeszów-Warszawa 2009, s. 39

drogową) i rozwoju regionu. Podkreślano, iŜ samo zwiększenie nakładów na tego typu inwestycje nie gwarantuje rozwoju podając za przykład sytuację Hiszpanii i Grecji. Zakwestionowano tez słuszność bezpośredniej redystrybucji dochodów argumentując to powstawaniem zaleŜności pomiędzy poszczególnymi podmiotami zaangaŜowanymi w ten proces.¹⁷¹

W związku z coraz częściej podnoszoną teorią sieci zamieniono równieŜ postrzeganie i definiowanie pojęcia regionu, który wcześniej rozpatrywany był tylko w aspektach terytorialnych. Podkreślano, iŜ region jest elementem szerszego układu powiązań i kooperacji posiadającym własne zasoby i koncepcje działania. Co więcej, kładąc coraz większy nacisk na regiony transgraniczne, globalne i wieloszczeblowe rządzenie, region jako jednostka terytorialna przestał być postrzegany wyłącznie jako element przyporządkowany do danego kraju. Podobne zmiany dotyczyły podmiotów władzy publicznej. Państwo, dotychczas główny podmiot decyzyjny stał się elementem szerszej struktury rządzenia, w której skład wchodziły równieŜ samorządy, organizacje pozarządowe, instytucje naukowe i społeczne.¹⁷²

W związku z przyjęciem konkluzji, iŜ rozwój danego terytorium nie jest bezpośrednim efektem inwestycji prowadzonych na poziomie makroekonomicznym, poprzez działania centralne i nakłady finansowe na określone dziedziny lecz jest wynikiem współdziałania kilku specyficznych dla kaŜdego regionu czynników celem polityki regionalnej stało się głównie wspieranie zasobów endogenicznych i egzogenicznych i ingerencja w rozwój tzw. otoczenia regionu.¹⁷³

W związku z kładzeniem coraz większego nacisku na tzw. gospodarkę opartą na wiedzy znaczną część uwagi poświęcono rozwojowi instytucjonalnemu w regionach. NaleŜy przez to rozumieć inwestycje w tworzenie oraz wspieranie instytucji edukacyjnych, placówek badawczo-rozwojowych, odpowiedzialnych za usługi dla przedsiębiorców, usługi rynkowe, telekomunikacyjne ale równieŜ w instytucje społeczne i kultury.¹⁷⁴

Łącznie z wspieraniem rozwoju endogenicznego prowadzono działania związane z budowaniem konkurencyjności regionu. Konkurencyjność została zdefiniowana przez Komisję Europejską jako „zdolność przedsiębiorstw, regionów, krajów i ponadnarodowych obszarów geograficznych, wystawionych na konkurencje międzynarodową, do osiągania

171 TamŜe.

172 Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2000, s. 16; Z. Brodecki i in., Regiony, red. Z. Brodecki, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2005, s.86

173 TamŜe.

174 Por. Hausner J., Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków, 2007.

relatywnie wysokiego poziomu dochodów i zatrudnienia”.¹⁷⁵ Pojęcie konkurencyjności zaczęło powoli zastępować do tej pory najpowszechniej stosowane pojęcie spójności i choć to drugie nie zostało zlekcewaŜone to obecnie uznaje się, iŜ spójność jest warunkiem koniecznym istnienia konkurencyjności.

Działania w sferze „otoczenia rozwoju” związane są głównie z rozwojem istniejących zasobów instytucjonalnych oraz społeczno-kulturalnych lub z tworzeniem nowych. Podstawą do podejmowanie tych inicjatyw jest przyjęcie załoŜenia, iŜ instytucje są kluczowym i koniecznym warunkiem prowadzenia polityki rozwoju. Instytucje są w tym przypadku pojęciem szeroko definiowanym, zgodnym z teorią stworzoną przez T. Veblena, który mówi, iŜ są to „dominujące przyzwyczajenia mentalne, które są reprodukowane w sferze nawyków jednostek. Instytucje dostarczają reguł gry społecznej, które są przyswajane, wchłaniane (…) przez podmioty i wpływają na ich podstawy w celu zapewnienia ich kompatybilności w określonych warunkach. Instytucje przybierają róŜne formy, począwszy od aktów prawnych (…) do norm moralnych (…) od konwencji społecznych (…) do tradycji kulturalnych (…) i mogę równie dobrze mieć charakter abstrakcyjny (kodeks postępowania), jak i przybierać formę specjalnych podmiotów (instytucji finansowych).”¹⁷⁶

Kolejną kwestią, na którą naleŜy zwrócić uwagę z punktu widzenia instytucjonalnego uwarunkowania rozwoju jest wpływ instytucji na zjawiska społeczne jak równieŜ na społeczne kształtowanie instytucji. Posługując się teorią wypracowaną przez Durkenheima moŜna powiedzieć, iŜ instytucje funkcjonujące na obszarze danego terytorium wpływają na jego społeczność poprzez „wypracowane społeczne i wspólnie podzielane formy wiedzy, mające znaczenie praktyczne i współpracujące w konstruowaniu wspólnej rzeczywistości pewnego zbioru społecznego. (…) WyobraŜenia społeczne jako systemy interpretacji sterujące naszymi relacjami ze światem i innymi, ukierunkowują i organizują postawy oraz komunikację społeczną. Tym samym ingerują one w tak róŜnorodne procesy, jak dyfuzja i przyswajanie wiadomości, rozwój indywidualny i zbiorowy, określanie toŜsamości indywidualnej i społecznej, sposób ekspresji grupowych i transformacje społeczne”.¹⁷⁷