Rozwój społeczny obejmuje zachodzące w toku życia człowieka zmiany w zakresie jego samowiedzy i interakcji z innymi ludźmi243. Oznacza nabywanie umiejętności zachowania się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. Stawanie się osobą uspołecznioną opiera się na trzech procesach, które są ze sobą ściśle powiązane. Te procesy to: uczenie się zachowań społecznie aprobowanych, pełnienie ról społecznych oraz rozwój postaw społecznych244.
Kontekst społeczny rozwoju poznawczego w teorii Piageta nie odgrywał zbyt wielkiej roli. Zupełnie inna koncepcja wynika z prac opublikowanych przez Lwa S. Wygotskiego, który zasadniczą rolę w procesie rozwoju przypisuje kontekstowi
239 D. Becelewska, Repetytorium z rozwoju człowieka, Kolegium Karkonoskie Państwowa Wyższa Szkoła w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2006, s. 185-186.
240 H. R. Schaffer, Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 157, 167.
241 K. Appelt, Wiek szkolny.., op. cit., s. 272.
242 A Kamza, Rozwój dziecka…, op. cit., s. 23-24.
243 R. J. Sternberg, Wprowadzenie do psychologii, WSiP, Warszawa 1999, s. 194, 200.
społecznemu. Tak jak Piaget mówi, że rozwój nie odbywa się w próżni i że wiedza konstruowana jest przez dziecko w wyniku aktywnego interesowania się otoczeniem. Był przekonany, że konkretna kultura, w której dziecko jest zakorzenione oraz różnorodne interakcje z ludźmi posiadającymi znacznie większą od niego wiedzę, stanowi kluczowy czynnik jego rozwoju poznawczego, czyli rozwój społeczny. Kierunek jaki obierze rozwój umysłowy dziecka, w dużej mierze zależy od narzędzi kulturowych przekazanych mu przez innych ludzi. Wygotski kieruje uwagę na rolę środowiska społecznego oraz procesów interpersonalnych odpowiedzialnych za zmiany w obszarze umysłu245. Rozwój umysłowy, to zasadniczo proces społeczny. Uważa on, że rozumowanie, planowanie, zapamiętywanie etc. wyrastają z doświadczeń społecznych u dziecka. Wnioski takie wysunął na podstawie analizy ludzkiego rozwoju na trzech poziomach: kulturowym, interpersonalnym i indywidualnym. Ich integracja określa kierunek, jaki obiera rozwój każdego dziecka246. Dzieci aktywnie przetwarzają napotkane doświadczenia. Prezentowane przez nich zachowania nie są automatyczną reakcją na bodźce środowiskowe lecz skutkiem żywiołowych prób zrozumienia tego, co się im przydarza. W każdej sytuacji społecznej dziecko kontroluje, poddaje refleksji oraz ocenia napływające informacje. Sposób w jaki reaguje jest ściśle zależny od tej oceny. Tworzenie pojęć społecznych pomaga dziecku w rozumieniu tego, czego doświadcza w sytuacjach interpersonalnych. Pojęcia te są narzędziami umożliwiającymi mu pojmowanie istoty tego, czego doświadcza podczas spotkań z innymi ludźmi247. Według Wygotskiego dziecko nie przyjmuje biernie przekazywanej przez dorosłych wiedzy, lecz aktywnie interpretuje otaczający je świat. Według niego dziecko stanowi element swej kultury społecznej, a jego rozwój w sposób nierozerwalny związany jest z tą kulturą.
Dziecko przetwarza doświadczenia, które napotyka na swojej drodze. Jego zachowanie jest reakcją na bodźce środowiskowe, a nie tylko automatyczną reakcją. Jest skutkiem prób zrozumienia tego, co się mu przydarza. Musi jednak stworzyć pojęcie siebie samego, osób z którymi będzie wchodzić w interakcje oraz relacji interpersonalnych, które się tworzą. Dziecko w wieku wczesnoszkolnym ma tendencję do porównywania się z innymi. Dziecko w wieku przedszkolnym używa porównań społecznych do oceny wyglądu zewnętrznego i działania, natomiast dziecko w wieku wczesnoszkolnym jest zdolne do
245 H. R. Schaffer, Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 217-219.
246 M. H. Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza, WSiP, Warszawa 1997, s. 314-317, 371-374.
247 H. R. Schaffer, Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 169.
oceny kompetencji i zdolności, dlatego doszukuje się informacji, które są wynikiem porównań i pomagają mu ustalić swój własny statut. Zmianą rozwojową jest również rozróżnienie typu „ja publiczne” i „ja prywatne”. Idea tego drugiego „ja” jest późniejszym osiągnięciem rozwojowym. W wieku wczesnoszkolnym dziecko jest zdolne do rozróżnienia osobistych odczuć od przejawianych zachowań. Pojęciu „ja” towarzyszą zawsze emocje, które wynikają z doświadczenia i oceny siebie samego. W wieku wczesnoszkolnym dzieci stają się stopniowo coraz bardziej autonomiczne. Ich samoocena nie jest już całkowicie zależna od reakcji dorosłych. Poczucie sukcesu i porażki zależy wtedy od jego własnych standardów. Nie potrzebuje ono wtedy nieustannego odwoływania się do uznania ze strony dorosłej osoby248.
Rozwój społeczny związany jest ze zdobywaniem wiedzy, umiejętności, norm postępowania w społeczeństwie jak i odnajdywania się w codziennych sytuacjach życiowych. Na tym etapie życia jest to szczególnie ważne, gdyż przyjaźnie i związki zawierane przez dziecko w dzieciństwie rzutować będą na jego późniejsze relacje i związki uczuciowe. Rodzina w dalszym ciągu stanowi najważniejszą grupę w otoczeniu dziecka. Jest ono do niej najbardziej przywiązane, to od niej uzyskuje codzienne wsparcie. Dzięki rodzicom i ich trosce dziecko czuje się bezpieczne i spełnione. Opinie dorosłych mają kluczowe znaczenie dla rozwoju społecznego, stanowią swego rodzaju przykład postępowania i źródło motywacji do dalszych działań249.
W młodszym wieku szkolnym dziecko zaczyna wchodzić w świat poszukując wzorów do naśladowania poza domem rodzinnym. Dlatego też bardzo ważne jest, aby w tym okresie rodzice aktywnie współpracowali z wychowawcą klasy i całym środowiskiem szkolnym. Pozwoli to na lepszy, holistyczny rozwój dziecka i pomoże stworzyć otwartą postawę względem szkoły i nauczania. Na tym etapie procesu wychowania nauczyciel często staje się autorytetem dla swojego ucznia i ma duży wpływ na jego poglądy. Otwarte przywiązanie i okazywanie uczuć względem rodziców wyraźnie słabnie250.
Istotną grupą w okresie wczesnoszkolnym stają się rówieśnicy. Nowa sytuacja i nowe środowisko, jakim jest szkoła łatwiej jest zaakceptować, gdy można je poznawać w grupie. Uczestnictwo w różnych sytuacjach w klasie, pozwala ćwiczyć role społeczne. Dziecku zależy na rozwijaniu kontaktów oraz na opinii kolegi czy koleżanki251. Uczeń
248 H. R. Schaffer, Rozwój społeczny…, op. cit., s. 179, 187.
249 H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, op. cit., 297-302.
250 A Kamza, Rozwój dziecka.., op. cit., s. 23-24.
zaczyna liczyć się ze zdaniem innych osób, które pośrednio kształtują jego postawy, decyzje i zainteresowania. Kontakty mają pozytywny wpływ na umiejętności komunikowania się, podporządkowywania się regułom panującym w społeczeństwie, nawiązywanie przyjaźni czy kierowanie innymi. Według Lwa S. Wygotskiego obustronne relacje między rówieśnikami wpływają na rozwój każdej umiejętności społecznej, spełniającej funkcje poznawcze, emocjonalne, moralne i społeczne. Każda aktywność wykonywana wspólnie z kolegą wpływa na „strefę najbliższego rozwoju”. Rozumiemy przez nią różnicę między obecnym poziomem rozwoju dziecka, a tym czego jest się w stanie nauczyć pod kierunkiem lepiej radzącego sobie rówieśnika lub dorosłego252.
Dzieci w okresie wczesnoszkolnym dobierają się w grupy poprzez wspólne działania. Dobra zabawa w dalszym ciągu stanowi kryterium wyboru kolegi, lecz zmienia się już sposób pojmowania przyjaźni. Pojęcie to zaczyna odnosić się do zaufania drugiej osobie, do udzielania jej pomocy w razie potrzeby. Staje się to możliwe dzięki uwrażliwieniu dziecka na innych i ich potrzeby. Pojawiające się kłótnie w relacjach z rówieśnikami są dobrą płaszczyzną do poznawania metod rozwiązywania konfliktów. To praktyczna nauka późniejszego funkcjonowania w społeczeństwie. Zawierane znajomości często ograniczają się do jednej płci. Chłopcy częściej ze sobą rywalizują, natomiast dziewczynki bardziej się do siebie przywiązują i chętnie okazują uczucia253.
Jedną z pierwszych kategorii społecznych, którą dzieci poznają i odnoszą zarówno do siebie jak i do innych osób jest męskość i kobiecość. Rodzaj jest jednym z fundamentalnych aspektów pojęcia „ja” każdej osoby i główną cechą, wymienianą w ocenie danego człowieka. Jest to pierwsza rzecz, jaką rodzice chcieliby wiedzieć o swoim dziecku, które się urodziło. Jego wychowanie w późniejszym czasie zależy w dużej mierze od tego, jaką posiada płeć. Ta kategoria ma duży wpływ na rozwój dziecięcych pojęć, które dotyczą świata społecznego. Pojawia się ono bardzo wcześnie. Dzieci w wieku wczesnoszkolnym, przypisują mężczyznom i kobietom odmienne cechy psychiczne254.
Gdy dojrzałość szkolna w zakresie rozwoju społecznego jest wykształcona u dziecka zmniejsza się egocentryzm dziecięcy255 oraz zaczynają zanikać impulsywne zachowania. Dzieci coraz częściej myślą przed działaniem i w ten sposób stają się zdolne do refleksji256. Na pierwszym planie plasują się motywy prospołeczne. Dziecko doskonali zasady
252 R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo.., op. cit., s. 146-151.
253 A Kamza, Rozwój dziecka.., op. cit., s. 27-28.
254 H. R. Schaffer, Rozwój społeczny…, op. cit., s. 205.
255 A. Kienig, Transition to School…, op. cit., s. 167-168.
współżycia z kolegami. Rozpoczyna porównywanie siebie do innych, co w konsekwencji prowadzi do budowania samooceny. Ponadto, dzieci z osiągniętą dojrzałością szkolną, zaczynają rozumieć społeczne normy i zasady, które obowiązują w grupie, a także posiadają zdolność do ich przyswajania i stosowania. Dzięki przynależności dziecka do klasy szkolnej, uwagę nauczyciela, która kierowana jest do całej klasy, uczeń odnosi także do siebie. W rezultacie system klasowo-lekcyjny funkcjonuje prawidłowo257.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole funkcjonuje jednocześnie jako uczeń, kolega i osoba. Funkcjonowanie dziecka jako osoby, to specyficzna płaszczyzna wewnętrzna, w której przejawiają się wszystkie z możliwych ról społecznych258. Dzięki wchodzeniu w liczne role i sieci kontaktów dziecko rozwija umiejętności interpersonalne i intrapersonalne. W młodszym wieku szkolnym rozwój kompetencji społecznych obejmuje poszerzenie wiedzy o ludziach i zjawiskach społecznych, lepsze rozumienie sytuacji społecznych, rozwój w zakresie wnioskowania poznawczego oraz poznawanie i trening nowych zachowań i ról259.
Czas, w którym dzieci uczęszczają do początkowych klas szkoły podstawowej, jest okresem dynamicznych zmian. Z każdym kolejnym rokiem szkolnym zauważalne będą coraz większe postępy rozwojowe u uczniów. Dotyczy to zarówno ewolucji w rozwoju fizycznym, motorycznym, poznawczym, emocjonalnym jak i społecznym. Bardzo ważne jest to, aby pamiętać, że każde dziecko rozwija się indywidualnie i we własnym tempie. Dlatego nie należy porównywać postępów jakie robią dzieci. Każdy uczeń staje się indywidualnym bytem, dzięki czemu jest wyjątkowy pod różnym względem. W klasach szkolnych spotyka się więc uczniów w takim samym wieku, lecz różniących się między sobą pod wieloma względami.
257 B. Janiszewska, Ocena dojrzałości szkolnej..., op. cit., s. 5; A. Franczyk, K. Krajewska, Skarbiec
nauczyciela-terapeuty, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 87-89.
258 D. Klus-Stańska, Adaptacja szkolna siedmiolatków, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- -Mazurskiego, Olsztyn 2004, s. 19.
Rozdział 5.
Metodologia badań własnych
Zgodnie z założeniami struktury projektu badawczego o jakich pisze J. W. Creswell260 niniejsza rozprawa doktorska stanowi połączenie filozofii (założeń filozoficz-nego światopoglądu autora), strategii badawczych (strategii badawczej odpowiadającej temu światopoglądowi) oraz metod badawczych (konkretnych metod/procedur badań, w których ujęcia teoretyczne realizowane są w praktyce)261.
W swojej rozprawie przyjmuję paradygmat pragmatyczny, który rozwija się na gruncie działań, sytuacji i ich konsekwencji oraz kładzie naciski na praktyczną skuteczność i rozwiązywanie problemów. Traktuję pragmatyzm jako filozoficzną podbudowę strategii badań mieszanych z jej odmianą procedury transformatywnego badania mieszanego jako perspektywy nadrzędnej dla projektu obejmującego dane ilościowe i jakościowe. Pozwala mi to na posłużenie się równoległą metodą zbierania danych262. Stosując metody mieszane, wykorzystam łącznie bazy danych ilościowych i jakościowych, dzięki czemu możliwe będzie swobodne dobieranie metod, technik i procedur badawczych, najlepiej odpowiadające ich potrzebom i celom. Badania mieszane uwzględniają perspektywę ponowoczesną, będącą nastawieniem teoretycznym na refleksję nad sprawiedliwością społeczną i celami politycznymi. Pragmatyzm w tych badaniach otworzył drogę do wielorakich światopoglądów i zróżnicowanych założeń oraz rozmaitych sposobów gromadzenia i analizowania danych263.
260 J. W. Creswell, Projektowanie badań naukowych, tłum. J. Gilewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 30.
261 Ibidem, s. 30-31.
262 Ibidem, s. 40.