W badaniach empirycznych, których celem było rozwiązanie głównych problemów badawczych oraz problemów szczegółowych posłużyłam się klasyfikacją metod Tadeusza Pilcha273. Wykorzystałam strategię mieszaną, w której obok metod ilościowych zastosowałam jakościowe metody badań pedagogicznych wsparte opracowaniami statystycznymi.
272 https://bialystok.stat.gov.pl, [18.04.2014].
273 Zob. m.in. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 79-82; M. Łobocki, Metody i techniki badań
Strategia ilościowa:
1. metoda sondażu diagnostycznego:
a. technika analizy dokumentów wraz z narzędziem jakim jest przewodnik do analizy dokumentów,
b. technika ankiety wraz z narzędziami jakimi są: kwestionariusz ankiety sporządzony dla nauczycieli „Wychowanie obywatelskie w edukacji wczesnoszkolnej”, a także kwestionariusz ankiety sporządzony dla rodziców „Wychowanie obywatelskie w edukacji wczesnoszkolnej”,
c. technika wywiadu wraz z narzędziem jakim jest kwestionariusz wywiadu z nauczycielami,
d. skalowanie wraz ze skalami szacunkowymi. 2. metoda testu pedagogicznego:
a. technika testu wraz z narzędziem jakim jest kwestionariusz testu dla uczniów „Polak mały”.
Strategia jakościowa:
1. studium przypadku-monografia pedagogiczna: a) analiza SWOT.
Metody statystyczne:
– statystyka opisowa: (średnia arytmetyczna, procenty, mediana, dominanta, metoda eksploracji danych tekstowych, zestawienia procentowe, analiza tekstu, tabelaryczna i graficzna wizualizacji danych, statystyka klasyczna).
STRATEGIA ILOŚCIOWA
Ad 1 a) Analizie poddałam następujące dokumenty: Podstawę programową
kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych (I etap edukacyjny obejmujący klasy I-III szkoły podstawowej – edukacja wczesnoszkolna)274, dzienniki lekcyjne i kroniki klasowe275. Analizę treści przeprowadziłam za pomocą specjalnie skonstruowanego przewodnika276, który zawierał następujące kategorie:
274 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2018 r., poz. 1679.
275 Dzienniki lekcyjne i kroniki klasowe w niektórych szkołach występują wyłącznie w wersji elektronicznej. W takim przydatku analizie poddana została dokumentacja w takiej formie.
– cele wychowania obywatelskiego,
– układ i dobór treści wychowania obywatelskiego (kręgi tematyczne277), – sposoby realizacji wychowania obywatelskiego,
– przewidywane efekty wychowania obywatelskiego.
Ad 1 b) Ankietę wykorzystałam do poznania sposobów realizacji i opinii nauczycieli
na temat wychowaniem obywatelskim oraz do poznania sposobów realizacji i opinii rodziców na temat wychowania obywatelskiego.
Kwestionariusz ankiety dla nauczycieli „Wychowanie obywatelskie w edukacji
wczesnoszkolnej” składa się z 15 pytań. Dotyczą one znaczenia nadawanego wychowaniu obywatelskiemu, celów wychowania obywatelskiego w edukacji wczesnoszkolnej, treści programowych i ponadprogramowych wychowania obywatelskiego, sposobów realizacji wychowania obywatelskiego z wykorzystaniem metod, form, środków dydaktycznych, współpracy z instytucjami kulturalno-oświatowymi, uczestnictwa w uroczystościach szkolnych, lokalnych i państwowych, oceny wspierania przez rodziców działań wychowawczych szkoły, oceny stosunku uczniów do wychowania obywatelskiego, oceny efektów wychowania obywatelskiego na zajęciach, czynników ułatwiających i utrudniających wychowanie obywatelskie w toku kształcenia, możliwości efektywniejszego realizowania wychowania obywatelskiego.
Kwestionariusz ankiety dla rodziców „Wychowanie obywatelskie w edukacji
wczesnoszkolnej” składa się z 9 pytań. Dotyczą one uczestnictwa w uroczystościach szkolnych, lokalnych i państwowych, uczęszczania do instytucji kulturalno-oświatowych, wspierania działań wychowawczych szkoły, sposobów spędzania czasu wolnego z rodziną, obowiązków dziecka, przekazywania informacji o historii swojej rodziny i historii Polski, oceny efektów wychowania obywatelskiego w szkole.
W obu kwestionariuszach ankiet zastosowałam pytania: zamknięte, zamknięte o charakterze skali, półotwarte i otwarte. Zadaniem respondentów było udzielenie pisemnych odpowiedzi poprzez zaznaczenie wybranej spośród kilku, zaproponowanie własnej, a także uzasadnienie wyboru.
Informacje o cechach badanych nauczycieli i rodziców uzyskałam dzięki metryczkom. W kwestionariuszu ankiety dla nauczycieli w metryczce zawarłam pytania dotyczące: płci, stażu pracy, stopnia awansu zawodowego, wykształcenia, środowiska terytorialnego szkoły, w której pracują oraz miejsca zamieszkania. Natomiast
w kwestionariuszu ankiety dla rodziców metryczka zawiera pytania dotyczące: płci, wieku, wykształcenia, wymiaru godzin pracy, rodzaju rodziny, statusu socjalno-ekonomicznego, liczby dzieci w rodzinie, kolejność urodzenia badanego ucznia.
Ad 1 c) Wywiady zostały przeprowadzone z nauczycielkami klas III. Pytania zawarte
w kwestionariuszu wywiadu278 stanowią w dużej mierze rozwinięcie pytań ankietowych. W związku z tym, niektóre zamknięte pytania ankietowe o charakterze skali ujęte zostały w kwestionariuszu wywiadu jako otwarte. Dzięki takiemu rozwiązaniu uzyskałam więcej informacji szczegółowych na dany temat. Celem wywiadu było także uzyskanie pogłębionych odpowiedzi na pytania badawcze oraz zdobycie informacji dotyczące czynników potencjalnie różnicujących wychowanie obywatelskie, takich jak: staż pracy nauczycielek, środowisko terytorialne stanowiska pracy. Przeprowadzane wywiady były jawne (przed rozpoczęciem wywiadu respondenci byli informowani o jego temacie, celu, a także o ogólnym sposobie rozumienia terminu „wychowanie obywatelskie”), indywidualne, skategoryzowane. Wypowiedzi respondentów były zapisywane w czasie trwania wywiadu i uzupełniane bezpośrednio po jego zakończeniu. Wywiad umożliwił mi uzyskanie informacji dotyczących:
znaczenia, jakie nadają nauczycielki wychowaniu obywatelskiemu w procesie edukacji wczesnoszkolnej,
celów wychowania obywatelskiego w procesie edukacji wczesnoszkolnej, treści kształcenia ułatwiające wychowanie obywatelskie w procesie edukacji
wczesnoszkolnej,
metod kształcenia sprzyjających wychowaniu obywatelskiemu w procesie edukacji wczesnoszkolnej,
form organizacji kształcenia oraz form pracy uczniów na zajęciach sprzyjających wychowaniu obywatelskiemu w procesie edukacji wczesnoszkolnej,
środków dydaktycznych usprawniających wychowanie obywatelskie w procesie edukacji wczesnoszkolnej,
uczestnictwa w uroczystościach szkolnych i pozaszkolnych dotyczących wychowania obywatelskiego,
oceny efektywności wychowania obywatelskiego na prowadzonych przez nauczycielki zajęciach,
odbioru przez uczniów prób wychowania obywatelskiego na zajęciach,
czynników ułatwiających i utrudniających wychowanie obywatelskie w procesie edukacji wczesnoszkolnej,
możliwości efektywniejszego realizowania wychowania obywatelskiego w procesie edukacji wczesnoszkolnej.
Ad 1 d) Skalowanie zostało wykorzystane w badaniu ankietowym w celu oceny
znaczenia oraz efektów wychowania obywatelskiego w procesie kształcenia na podstawie informacji uzyskanych od nauczycielek. W kwestionariuszach ankiety dla nauczycielek i rodziców zastosowane zostały pytania zamknięte o charakterze skali zaopatrzone w kafeterię odpowiedzi. Kafeteria odpowiedzi to skala opisowa tworząca ciąg stopni oznaczających natężenie badanego zjawiska. W swoich badaniach posługuję się pięciostopniowymi skalami, w których: 5 oznacza największe nasycenie cechy, 4 – umiarkowanie wysokie; 3 – średnie; 2 – umiarkowanie niskie, 1 – najsłabsze nasycenie cechy. Badani byli poproszeni o wybór tylko jednej spośród pięciu podanych w kafeterii odpowiedzi.
Ad 2 a) Uczniowie klas III mieli za zadanie rozwiązać test sprawdzający wiedzę
„Polak mały” obejmujący swoim zakresem wychowanie obywatelskie. Test ten składa się z 20 pytań, które dotyczą hymnu Polski – rozpoznania melodii, wskazania odpowiedniej postawy podczas słuchania hymnu, wskazania sytuacji, w których jest on śpiewany; flagi Polski i jej kolorów; godła Polski; stolicy Polski; flagi Unii Europejskiej; znajomości członków rodziny; obowiązków domowych i spędzania czasu wolnego z rodziną; dobrego zachowania w różnych sytuacjach życiowych, właściwego zachowania jako przyjaciel; bezpiecznych zabaw, znajomości numerów alarmowych i instytucji, które należy poprosić o pomoc w razie zagrożenia; praw dziecka; znajomości kontynentów; znajomości herbu swojej miejscowości, wskazania kilku charakterystycznych cech rodzinnej miejscowości oraz środowiska lokalnego.
METODY JAKOŚCIOWE
Ad 1 a) Analiza SWOT279 jest jedną z najpopularniejszych metod analizy strategicznej organizacji. Poszukując mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń, na jakie mogą natrafić podczas realizacji wychowania obywatelskiego badane nauczycielki, dokonałam następujących analiz:
Mocne strony – poszukiwałam takich zasobów i umiejętności, które sprzyjają realizacji wychowania obywatelskiego przez badane nauczycielki.
Słabe strony – poszukiwałam czynników, które ograniczają lub wręcz hamują realizację wychowania obywatelskiego, mogą osłabić mocne strony, o ile nie zostaną na czas przezwyciężone.
Szanse – poszukiwałam i poddawałam analizom pozytywne zjawiska i tendencje w zakresie realizacji wychowania obywatelskiego przez badane nauczycielki, które jeśli zostaną przez nie właściwie wykorzystane, wspomogą lub osłabią zagrożenia efektywniejszego realizowania wychowania obywatelskiego.
Zagrożenia – wskazałam takie zjawiska, które postrzegane będą przeze mnie jako negatywne, starałam się zidentyfikować wszelkie bariery i utrudnienia, które zahamują możliwość efektywniejszego realizowania wychowania obywa-telskiego przez badane nauczycielki.
Dokładana analiza pozwoliła orzec o przebiegu realizacji wychowania obywa-telskiego przez badane nauczycielki w edukacji wczesnoszkolnej oraz zidentyfikować, co należy zmienić, zmodyfikować, dodać.
METODY STATYSTYCZNE
W analizach statystycznych otrzymanych wyników zostały wykorzystane podstawowe statystki opisowe charakteryzujące parametry poziomu wartości i parametry rozproszenia oraz standardowe techniki analiz wielozmiennowych. Zastosowane zostały statystyki opisowe rozkładu jednej zmiennej, a w niej zestawienia liczbowe i procentowe, miary tendencji centralnej (dominantę, średnią arytmetyczną i medianę) oraz miary dyspersji (zakres, odchylenie standardowe). Posłużyłam się także analizami dwuzmiennowymi, dzięki
279 Nazwa SWOT jest akronimem angielskich słów: Strengths (mocne strony), Weaknesses (słabe strony),
którym możliwa jest jednoczesna analiza zależności między dwiema zmiennymi oraz określenie zależności między zmiennymi jako takimi280.
Związek między zmiennymi przedstawiony jest w postaci macierzy danych (zawierają one wszystkie niezbędne informacje do określenia charakteru i siły związku między zmiennymi), a dokładne podsumowanie jej zawartości jest możliwe dzięki odwołaniu się do miar oferowanych przez statystykę opisową. Wybór właściwego współczynnika zależał od typu skal obu analizowanych zmiennych281. Ponieważ badany był związek między zmiennymi na skali interwałowej (przedziałowej) lub ilorazowej (stosunkowej)282, jako miary siły i kierunku związku użyty został współczynnik korelacji liniowej r Pearsona.
Uzyskane wyniki badań ilościowych poddano korekcie i wprowadzono do arkusza kalkulacyjnego Exel. Analizy statystyczne wykonano za pomocą programu Statistica 10, następnie sporządzono tabele korelacyjne oraz oceniono istotność statystyczną współzależności między badanymi cechami. Wyniki zestawiono w tabele korelacyjne a istotność współzależności między zmiennymi oceniono testem chi2. W przypadku małych liczebności zastosowano test Fishera z poprawką Yatesa. Związki uznawano za istotne przy p ≤ 0,05.