Wychowanie obywatelskie w szkole

Kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego – jednostek o określonych kompetencjach, wymaga odpowiednio zorganizowanej i sprawnie prowadzonej edukacji obywatelskiej. To szkoła powinna być tym miejscem, w którym odbywa się ona w sposób zaplanowany i skuteczny. Duży udział w propagowaniu edukacji obywatelskiej ma Unia Europejska. Poprzez liczne raporty (m.in. Edukacja: jest w niej ukryty skarb i Wychowanie obywatelskie w szkołach w Europie) uświadamia państwom członkowskim ważność tego przedmiotu123. Wspólnota stawia na naukę tworzenia więzi ze społecznością lokalną, regionalną, narodową i europejską. Polska idąc tym tropem, także opracowała ramy edukacji obywatelskiej, a następnie określiła je w podstawie programowej i programach nauczania¹²⁴. W edukacji wczesnoszkolnej najważniejszymi elementami wychowania obywatelskiego jest wzbudzenie w uczniach poczucia więzi kulturowej z narodem i ukształtowanie pojęcia ojczyzny. Należy przy tym zacząć od wprowadzania tematów związanych z najbliższym środowiskiem i stopniowo przechodzić od regionu do kraju. Dziecko powinno poznawać zagadnienia dotyczące wychowania obywatelskiego poprzez działanie – wszystkie pojęcia powinny być oparte na kontakcie zmysłowym. W tym wieku miłość do ojczyzny jest ściśle związana z zakresem wiedzy na jej temat. Więź do kraju można kształtować poprzez kultywowanie świąt, obyczajów czy zwracanie uwagi na piękno języka.

Edukacja obywatelska nie może stać się narzędziem jedynie słusznego ustroju, w którym jednostka potraktowana zostanie w sposób przedmiotowy. Edukacja ta ma na celu szeroko pojęte uaktywnienie podmiotów w życiu publicznym¹²⁵. Aktywne uczestnictwo w społeczeństwie obywatelskim wymaga oczywiście wcześniejszego wyposażenia podmiotów w kompetencje, które nie ograniczają się w tym przypadku tylko do nabywania przez nich wiedzy skoncentrowanej wokół praw i powinności obywateli. Nieodzownymi elementami edukacji obywatelskiej w demokracji uczestniczącej stać się musi przyswojenie sobie przez uczących się takich pojęć, jak: wolność, sprawiedliwość, uczciwość,

123 D. Lange, D., M. Print, Civic education and competences for engaging Citizens in democracies, Sense Publishers, Rotterdam 2013, s. 3-4.

124 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2018 r., Poz. 1679, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180001679/O/D20181679.pdf, [30.04.2019].

125 D. Kocurek, Różne formy wychowania obywatelskiego we współczesnej szkole ponadpodstawowej (na

przykładzie wybranych szkół), [w:] Samorządność wczoraj i dziś. Wychowanie do społeczeństwa obywatelskiego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011, s. 119-120.

odpowiedzialność, szacunek dla innych, oraz rozwijanie fundamentalnych wartości, takich jak: uczestnictwo, aktywność, tolerancja, a także umiejętności: uzyskiwania i wykorzystywania potrzebnych informacji, publicznego wypowiadania się, współpracy i współdziałania w grupach oraz autonomicznych stowarzyszeniach¹²⁶. Tomasz Herzog uważa, że rolą szkoły jest stwarzanie uczniom okazji do uczenie się demokracji, nabywania umiejętności niezbędnych do funkcjonowania w niej, takich jak: podejmowanie decyzji; formułowanie ocen i sądów; komunikowanie; współdziałanie; ocena potrzeby i możliwości angażowania się; zabieganie o własne interesy127.

Przyglądając się procesom jakie zachodzą w szkole, należy zwrócić uwagę na fakt podmiotowości, która jest elementem niezbędnym, przenikającym wszystkie kompetencje obywatelskie. Bez podmiotowości w wychowaniu i nauczaniu trudno jest mówić o autentycznym realizowaniu programów z wychowania obywatelskiego¹²⁸. Opisane przez Marię Dudzikową Życie klasy szkolnej nie wydaje się miejscem, w którym uczeń ma możliwość rozwijania własnej podmiotowości. Wychowawca często występuje wobec uczniów z pozycji władzy, która nakazuje, zakazuje, poleca, ocenia, itp. Nagradzany jest uczeń posłuszny, sumienny, niepopadający w konflikty z nauczycielami ani z kolegami. Brak pomocy ze strony wychowawców w przezwyciężaniu napięć, konfliktów czy wewnątrzgrupowych problemów powoduje atomizację, a następnie negatywną integrację klas jako zespołów129.

Jedną z zasadniczych przyczyn takiego stanu rzeczy upatrywać można w tożsamości współczesnych nauczycieli, a szerzej ujmując, w ich sytuacji społecznej. Jak pisze Henryka Kwiatkowska, nauczyciel jest ofiarą dokonujących się przemian i ich zwielokrotnionych konsekwencji. Dźwiga ciężar rozchwiania aksjologicznego przemian formacyjnych i nieadekwatności zdobywanych kwalifikacji względem zmienionych potrzeb. Ponadto ponosi ciężar nieprzemyślanej reformy oświaty, opracowanej w zasadzie bez udziału nauczycieli i środowisk akademickich – reformy „zleconej odgórnie” do realizacji¹³⁰.

126 E. Tłuczek-Tadla, Edukacja obywatelska w stowarzyszeniu młodzieżowym. Studium teoretyczno-

-empiryczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012, s. 38-39.

127 T. Herzog, Zagrożenia i wyzwania dla edukacji obywatelskiej we współczesnej Polsce, [w:] Wychowanie

obywatelskie. Studium teoretyczne, porównawcze i empiryczne, Z. Melosik, K. Przyszczypkowski (red.),

Wydawnictwo EDYTOR, Toruń – Poznań 1998, s. 120.

128 E. Tłuczek-Tadla, Edukacja obywatelska…, op. cit., s. 44.

129 M. Dudzikowa, Mit o szkole jako miejscu wszechstronnego rozwoju ucznia. Eseje etnopedagogiczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 145.

130 H. Kwiatkowska, Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 227.

W warunkach, kiedy nauczyciel preferuje niedemokratyczny styl kierowania klasą, nie próbuje włączać uczniów do podejmowania decyzji ich dotyczących (w różnych wymiarach pracy klasy), nagradzaja raczej bierność niż aktywność dzieci, dochodzić może do kształtowania się u uczniów tzw. wyuczonej bezradności¹³¹. Zdaniem Ewy Tłuczek-Tadli „uczeń doświadczający często sytuacji szkolnych, na które nie ma żadnego wpływu, może utwierdzić się w przekonaniu, że jego działania są mało znaczące, co w konsekwencji prowadzi u niego do obniżenia poczucia własnej wartości i lęku w podejmowaniu decyzji”¹³².

Według H. Konopki analiza powiązań i zakresu celów edukacyjnych, zadań szkoły oraz wymaganych osiągnięć uczniów, a zwłaszcza treści nauczania, wskazuje na interdyscyplinarny charakter wychowania obywatelskiego. Przedmiot ten integruje różnorodne treści nie tylko z dziedziny nauk humanistycznych, ale także przyrodniczych, społecznych. Elementy szeroko rozumianego wychowania obywatelskiego znaleźć można także w ścieżkach edukacyjnych, a zwłaszcza edukacji ekologicznej, czytelniczej i medialnej, regionalnej – dziedzictwie kulturowym regionu, obronie cywilnej oraz edukacji europejskiej¹³³. Także ocenianie, jako integralny element procesu nauczania i wychowania jest zagadnieniem dyskusyjnym, jeżeli nie kontrowersyjnym. Po pierwsze, ocena z wychowania obywatelskiego nie powinna być głównym i bezpośrednim odbiciem wiedzy. Po drugie, ocenie powinny podlegać wszystkie elementy związane z wychowaniem obywatelskim: wiedza, a ściślej możliwy do określenia stopień jej rozszerzenia i wzbogacania w procesie dydaktyczno-wychowawczym oraz umiejętności trafnego wykorzystania jej w życiu codziennym, zwłaszcza zaś w powiązaniu z zachowaniami obywatelskimi i społecznymi oraz nastawieniami etycznymi. Po trzecie, trafność oceniania zależy od właściwego wyważenia jakości pracy ucznia, jego zaangażowania w wykonywanie otrzymywanych oraz podejmowanych samodzielnie zadań¹³⁴.

Wychowanie obywatelskie wymaga stosowania niestandardowych form organizacyjnych na zajęciach, aby nie były one jedynie gromadzeniem faktów, ale prowadziły do nabywania umiejętności praktycznego zastosowania wiedzy. Odpowiedni dobór metod, form i technik pracy pozwoli nauczycielowi na pobudzenie i wykorzystanie

131 V. Kopińska, Edukacja obywatelska w szkole. Krytyczna analiza dyskursu podręczników szkolnych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Totuń 2017, s. 92-93.

132 E. Tłuczek-Tadla, Edukacja obywatelska…, op. cit., s. 46.

133 H. Konopka, Wychowanie obywatelskie polem rozwijania i integrowania wiedzy humanistycznej, [w:] Uczeń w nowej szkole. Edukacja humanistyczna, M. Kujawska (red.), Instytut Historii UAM, Poznań 2002, s. 85.

aktywności uczniów, a także pozwoli na wzrost zainteresowania poszczególnymi zagadnieniami. Na szczególną uwagę zasługują metody aktywizujące, takie, jak: dyskusja, burza mózgów, metoda sytuacyjna, studium przypadku i drama¹³⁵, także bogate środki dydaktyczne, różnorodne formy organizacyjne (zajęcia grupowe, ale i formy pozalekcyjne i pozaszkolne, np. wycieczki). Stwarzają one uczniom możliwość czynnego uczestnictwa w zajęciach, nabywanie umiejętności publicznego, kulturalnego wypowiadania się i konfrontowania swoich poglądów, a także rozwijanie i ugruntowanie podstawowych wartości moralnych i obywatelskich takich jak m.in. odpowiedzialność, koleżeństwo, tolerancja oraz znajomość praw i obowiązków obywatelskich w zakresie demokracji, poszanowania praw człowieka, solidarności i zaangażowania w sprawy publiczne¹³⁶. Niektóre zagadnienia wymagają pracy z tekstem. Ta forma pracy kształtuje umiejętność czytania ze zrozumieniem i posługiwania się tekstami źródłowymi. Pobudzając uczniów do myślenia twórczego i samodzielnego nauczyciel stymuluje aktywność intelektualną ucznia. Tradycyjne metody nauczania mogą być niewielkim, choć niekiedy koniecznym uzupełnieniem zajęć. Ciekawe, krótkie opowiadanie, analiza i interpretacja ilustracji mogą przynieść wiele korzyści i być ważnym elementem zajęć prowadzonych metodami aktywizującymi137.

Ważne jest, aby merytoryczne wypowiedzi nauczyciela były wolne od osobistych uprzedzeń i sądów, umożliwiając tym samym pozostawienie uczniom jak najszerszego marginesu samodzielnej i krytycznej oceny rzeczywistości. Wszystkie metody nauczania oraz stosowane przez nauczyciela formy i techniki powinny być starannie dobierane pod kątem danej klasy i poziomu intelektualnego uczniów.

Z dotychczasowych badań wynika, że Polscy uczniowie, na tle innych krajów, mają wystarczającą wiedzę o historii państwa i współczesnej demokracji, a także o obowiązkach i funkcjach instytucji państwa. Jednak czują się bezradni wobec różnych problemów społecznych138. Z polskich badań wynika, że zachęcanie uczniów do otwartego wyrażania poglądów, podmiotowe traktowanie i okazywanie uczniom szacunku, a także akceptacja różnorodności opinii sprzyja rozwojowi patriotyzmu, afirmacji narodu i symboli

135 E. Kosińska, U. Zamorska, Program nauczania. Wychowanie obywatelskie. Wiedza o społeczeństwie dla

klas 1-3 gimnazjum, Rubikon, Kraków 2001, s. 8-9.

136 Wychowanie obywatelskie w szkołach w Europie, http://www.eurydice.org/News/Communique/pl/ PR055 PL.pdf, [10.05.2016].

137 E. Kosińska, U. Zamorska, Program nauczania…, op. cit., s. 8-9.

138 K. Koseła, Młodzi obywatele – podsumowanie, [w:] Młodzi obywatele. Wyniki międzynarodowych badań

państwowych139. Poprawa edukacji obywatelskiej w szkołach stała się jednym z celów reformy polskiej edukacji140. Nowy program miał pomóc uczniom w rozumieniu kulturowych, politycznych, ekonomicznych, społecznych i moralnych aspektów bieżących zdarzeń, aby mogli odkrywać w przyszłości ważne role w społeczeństwie na poziomie lokalnym, państwowym lub międzynarodowym. Pod tym względem Polska jest podobna do innych krajów Europy, ponieważ podejmuje wysiłki, aby zaangażować młodych ludzi w efektywną edukację obywatelską¹⁴¹.

W szkole jest wiele okazji do umacniania wartości obywatelskich – zaczynając od przygotowań i czynnego udziału w świętach państwowych, a na tych związanych z patronem szkoły kończąc. Ważnym elementem jest podkreślanie przy każdej okazji ważności mundurka, sztandaru szkoły, flagi narodowej czy hymnu. Kształtowanie w uczniach odpowiedzialność za kraj można rozpocząć od dbania o klasę, szkołę, boisko lub osiedle¹⁴². Organizowanie wycieczek to z kolei najlepsza forma poznania kultury i historii. Bezpośrednie spotkanie ze zjawiskami przyrody czy dorobkiem kulturowym wpływa na rozwój umiejętności intelektualnych, społecznych i emocjonalnych. Dzięki wyjściu poza mury szkoły uczniowie mają styczność z innymi ludźmi i ich pracą, co pomaga kształtować prawidłowe postawy społeczne. Ponadto nowe doświadczenia wzbogacają słownictwo oraz rozwijają wyobraźnię i wrażliwość na otaczające piękno. Wycieczki są jednym z najlepszych sposobów zdobywania wiedzy o otaczającym świecie¹⁴³. Zadaniem Olgi Napiontek „szkoła jako publiczna instytucja edukacyjna w najbardziej systematyczny sposób zajmuje się kształceniem obywatelskim. Jest miejscem, w którym młodzi ludzie przygotowują się do roli obywateli”¹⁴⁴. W szkole dzieci uczą się funkcjonowania w grupie poprzez przestrzeganie reguł, rozwiązywanie konfliktów i współpracę. Szkoła prowadzi kształcenie obywatelskie na dwóch poziomach. Pierwszy poziom to przekazywanie wiedzy, zwykle w sposób tradycyjnych zajęć lekcyjnych, które są prowadzone na podstawie wytycznych programowych. Te wytyczne

139 K. Koseła, Postawy nastolatków wobec narodu, [w:] Młodzi obywatele. Wyniki międzynarodowych badań

młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 139-140.

140 Z. Kwieciński, Struktura i treści odpowiedzialności nauczycielskiej i pedagogicznej. Zarys problematyki, [w:] Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, A. M. de Tchorzewski (red.) Wydawnictwo WERS, Bydgoszcz 1998, s. 34.

141 A. M. Zalewska, B. Krzywosz-Rynkiewicz, Psychologiczne portrety młodych obywateli. Rozwojowe

i podmiotowe uwarunkowania aktywności obywatelskiej młodzieży, Wydawnictwo Szkoły Wyższej

Psychologii Społecznej, Warszawa 2011, s. 18.

142 H. Radziewicz H., Wychowanie patriotyczne w edukacji wczesnoszkolnej, „Wychowawca” 2007, nr 9, s. 16.

143 D. Wojtek, Edukacja poza szkolną ławką – poznajemy swoją mała i wielką ojczyznę, „Życie szkoły” 2004, nr 5, s. 14-16.

144 O. Napiontek, Szkoła – przestrzeń obywatelskiego uczestnictwa, [w:] Edukacja obywatelska w działaniu, A Kordasiewicz, P. Sadura (red.), Wydawnictwo Naukowe SOLAR, Warszawa 2013, s. 107.

ograniczają rolę nauczycielka do przekazywania wiadomości zgodnie z obowiązującymi programami nauczania. Drugi poziom to sposób funkcjonowania szkoły oraz jej kultura organizacyjna. Olga Napiontek uważa, że „łatwiej jest uczyć dzieci reguł demokracji oraz umożliwiać doświadczanie obywatelstwa w szkole zarządzanej demokratycznie, gdzie nauczyciele, rodzice i uczniowie mają wpływ na decyzje dotyczące zarówno organizacji pracy szkoły, jak i sposobu nauczania. Chodzi tu szczególnie o stosunek do reguł, relacje uczeń–nauczyciel, miejsce dla samorządności uczniowskiej”145.

W związku z tym ważnym zadaniem nauczyciela jest stwarzanie pól aktywności społecznej, aby umożliwić uczniom działanie na tych polach, a w szczególności w rodzinie, społeczności lokalnej i instytucjach oświatowych. W edukacji w młodszym wieku szkolnym najważniejszym terenem realnej aktywności obywatelskiej dzieci jest szkoła. Stanowi ona małą społeczność lokalną, w której często dochodzi do łamania praw innych w obronie praw własnych oraz do zachowań, które wskazują na nieliczenie się z innymi i dbanie jedynie o własne interesy. Podstawą edukacji obywatelskiej w edukacji wczesnoszkolnej powinno być budowanie wiedzy o prawach i obowiązkach wobec siebie i innych oraz umiejętności stosowania ich w praktyce.

Podstawowym dokumentem prawnym organizującym szkolne nauczanie i nadającym kierunek działalności nauczycielom jest podstawa programowa146. W niej określone są cele i zadania edukacyjne, jakie stoją przed uczniami pobierającymi naukę na poszczególnych etapach edukacyjnych, a także przedstawiony jest kanon podstawowych treści kształcenia. I tak w szkole podstawowej na etapie kształcenia zintegrowanego (klasy I-III) do zadań szkoły należy uświadomienie uczniom wartości i obowiązków wobec wspólnot takich jak rodzina, środowisko lokalne i ojczyzna. Autorzy obowiązujących podstaw programowych podkreślają, iż już w najmłodszych latach szkolnych należy wprowadzić ucznia w świat przeszłości i teraźniejszości naszego państwa. Trzeba jednak podkreślić, iż współczesna szkoła nie narzuca programu nauczania określonego przedmiotu. Nauczyciele sami mogą dokonać wyboru konkretnego programu, mogą również stworzyć swoją autorską koncepcję realizacji treści, oczywiście biorąc pod uwagę określone wymagania z tym związane.

145 Ibidem, s. 108-109.

146 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2018 r., Poz. 1679, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180001679/O/D20181679.pdf, [30.04.2019].