Sieć innowacyjna i jej zasięg globalny

W o sta tn ic h latach zam ysł k reo w an ia sieci innow acyjnej stał się b ardzo po­ pularny. U w aża n o b ow iem , iż oferuje o n a d u żo korzyści zapew niających we­ w n ę trz n y rozwój, w skazując zarazem n a kilka u jem n y ch aspektów tej współ­ pracy. C zęść au to ró w tw ierdziła, że sieć jest n o w ą hyb ry d o w ą form ą organiza­ cji, k tóra dysponuje p o ten cjałem przyjm ującym p o stać „wirtualnej korporacji" zastęp u jący m firmy, jak i rynki. Inni n a to m ia st uw ażali ją za k ró tk o trw ałą for­ m ę organizacji lokującą się p o m ię d z y w e w n ę trz n ą hierarchią i zew nętrznym m e c h a n iz m e m ry n k o w y m 1.

W literaturze brak w yczerpującej definicji sieci innow acyjnej. Spotyka się raczej rozm aite m odele sieci innow acyjnej, z k tó ry ch każdy akcentuje jej róż­ n e aspekty zależnie o d p rz e d m io tu badań. N ie m o ż n a znaleźć rów nież zbyt w ielu inform acji o d n o sz ą c y c h się do w ażkiego p ro b le m u dynam iki sieci in­ now acyjnej, charak tery z u jący ch pro ces jej rozw oju i w zrostu, a także ukazują­ cych sposób, w jaki d o c h o d z i do jej zaniku lub łączenia się z innym i obiektami. R odzi się w ięc pytanie: C o ch arakteryzuje sieć in n o w acy jn ą w porów naniu z klasycznym i fo rm am i organizacji? Jaka jest stru k tu ra sieci innowacyjnej, ja­ kie posiada elem enty, jakie są jej p o d sta w o w e oddziaływ ania, które m echani­ zm y koord y n acy jn e są w a ż n e i z jaką d y nam iką m am y do czynienia w wyniku w e w n ę trz n e j interakcji? Jaka w ystępuje relacja m ięd zy siecią innow acji i jej śro d o w isk iem oraz jak środow isko w pływ a n a jej dynam ikę?2

S ieciom nadaje się różne znaczenie, przypisuje w ielorakie cechy, obejmuje w ielo asp ek to w ą analizą. N iek tó rzy au to rzy k o n ce n tru ją swoją uw agę na so­ cjalnych, geograficznych i instytucjonalnych asp ek tac h sieci, a także ich szan­ sach i ogran iczen iach 3. Inni n a to m ia st przyjm ują p e rspektyw ę system ow ą i po­ dejm ują p ró b ę poszukiw ania najlepszego sp o so b u opracow ania, zarządzania i w ykorzystania sieci4.

Sieć jest czym ś więcej niż p o łączen iem bilateralnych relacji lub dw óch p o d m io tó w tego sam ego rodzaju, dlatego też konfiguracja, n a tu ra i zawartość sieci narzucają do d atk o w e ograniczenia i tw o rz ą d o d atk o w e szanse. Sieć może składać się z licznych pozycji lub w ęzłó w z ajm ow anych p rzez jednostki indy­ w idualne, firmy, jed n o stk i b u d żeto w e, uniw ersytety, rządy, klientów itd. oraz

1 J. N o u w en s, H. Bouwm an, Living A p a r t Together in Electronic Com m erce: The Use o f Inform ation an d

C om m u n ication Technology to C reate N etw o rk O rganizations, „JCM” Vol. 1, N o. 3.

2 A . Pyka, G. Küppers, Innovation N etworks: Theory a n d Practice, Edward Elgar, C heltenham 2002.

3 R. Camagni, Innovation N etworks: S p a tia lperspectives, Belhaven Press, London 1991.

Globalne organizacje sieciowe na rynkach high technology

połączeń i o ddziaływ ań p o m ięd zy tym i w ęzłam i. Biorąc p o d uw agę p ersp ek ­ tyw ę sieci, interesującym staje się fakt, jak na tych ak to ró w rynkow ych w pływ a kontekst socjalny, w k tó ry m są osadzeni, i jak pozycja o w ych a k to ró w d e te r­ m inuje działania sieci. I ta k krajow e system y innow acji są p rzykładem sieci innow acyjnej o w ysokim sto p n iu zagregow ania (por. ry sunek 1). Sieć in n o w a ­ cyjna m oże istnieć n a każdym poziom ie: globalnym , krajow ym , reg ionalnym 5, sektorow ym , organizacji lub indyw idualnym . N iezależnie o d stopnia analizy, najbardziej interesującą cech ą sieci innow acyjnej jest stopień i typ interakcji w ystępującej p o m ięd zy aktoram i, który w yw ołuje z m ie n n e z n a tu ry niestałe relacje. Sieci innow acyjne są o d p o w ied z ią na złożoność lub nieprzew idyw al- ność technologii i rynków, nie są w ięc rezu ltatem żad n e g o pro cesu liniowego. N iem ożliw e staje się p ro g n o zo w an ie ścieżki lub jąd ra innow acji w ynikających z oddziaływ ania sieci. G en ero w an ie, aplikacja i regulacja innow acji w e w n ą trz sieci nie przystaje d o m e to d y „prób i b łę d ó w ” stosow anej w p rzy p ad k u p o je d y n ­ czej firmy lub k o n k retn eg o przedsięw zięcia bądź w ariancji i selekcji w obrębie ryn k u 6. C o istotne, aktorzy kreujący sieć innow acji p ró b u ją zred u k o w ać nie- przew idyw alność zjawisk po łączo n ą z ich złożonością p o p rzez proces reku- rencyjnego uczenia się i testow ania.

Kontekst społeczny sieci G rupy regionalne i biznesowe; środowiska naukowców i inżynierów Dyfuzja i komercjalizacja innowacji

Koncentracja ^{Portfel sojuszy Sieci utworzone w oparciu} aktorów ^{strategicznych o specyficzng innowację} tw orzqcych sieć

Nacisk na innow acyjność Nacisk na in now acje dyskretne

Rysunek 1. Różne spojrzenia n a sieć w b ad an iach innowacji.

Źródło: S. Conway, F. Steward, M a p p in g Innovation N etw orks, »International Journal o f lnn ovation M a­ nagem ent” 1998, 2 (2), s. 2 2 3 -2 5 4 .

5 Por. M. Gancarczyk, Sieć inn ow acyjna a p o lityk a w spierania m ałych i średnich p rzed sięb io rstw (MSP), »Przegląd Organizacji” 2006, nr 11, s. 1 4 -1 7 .

6 J. Tidd, J. Bessant, K. Pavitt, M a n a g in g Innovation. Integrating Technological, Market and Organizational Change, John W iley & Sons, Ltd, Chichester 2005, s. 308.

Sieć w pływ a na jej uczestn ik ó w p o p rz e z dw a sposoby oddziaływania7. Pierw szy przyjm uje fo rm ę prz ep ły w u inform acji w sieci oraz określa reguły dzielenia się nimi. D rugi bazuje na różnicach, jakie w ynikają z pozycji po­ szczególnych uczestn ik ó w rynku, któ re w yzw alają siłę oddziaływ ania oraz k o n trolują p o z io m nierów now agi. Pozycja, jaką organizacja zajm uje w sieci, m a d u ż ą w a rto ść strategiczną i w yraża siłę o raz jej w pływ na tę sieć. Źródła w ładzy o b ejm u ją technologię, ekspertyzy, zaufanie, siłę ek o n o m iczn ą i praw o­ daw stw o. Sieci m o g ą ch a rak te ry zo w ać się ścisłymi lub luźnym i pow iązaniam i w zależności o d ilości, jakości i ty p u w ystępujących interakcji i połączeń. Te o sta tn ie są w ażniejsze niż indyw idualne transakcje i w ym agają znaczących in­ westycji d łu g o term in o w y ch .

H ak an sso n identyfikuje kilka istotnych ro d zajó w interakcji w ystępujących w sieciach in n o w ac y jn y ch 8:

• interakcje p ro d u k tó w - produkty, g ru p y p ro d u k tó w i usługi oddziałują na siebie w zajem nie, są d o sto so w y w an e i rozwijane,

• interakcje p ro c e só w - w spółzależności m iędzy p ro d u k ta m i i procesam i oraz p o m ię d z y p ro ce sam i i m odyfikacjam i produkcji sta n o w ią kolejną interakcję w sieci łącznie z ich użyciem i w ykorzystaniem ,

• interakcje sp o łecz n e w e w n ą trz organizacji - jednostki bizn eso w e o b ejm u ­ ją nie tylko pow iązan ia k o n cen tru jące się na a ltern aty w n y ch rozw iązaniach do ty cz ący ch m odyfikacji p ro cesu i p ro d u k tu . Składają się rów nież z interakcji sp o łeczn y c h bazujących na w iedzy i u m iejętn o ści w sp ó łp ra cy z innym i jed ­ no stk am i tw o rz ą c y m i organizację,

• interakcje sp o łe c z n e p o m ię d z y organizacjam i - stosunki biznesow e w y m a­ gają o raz stają się okazją dla innow acji, w szczególności dla innow acji syste­ m ow ych.

Sieci znajdują zastosow anie w sytuacjach, gdy korzyści w ynikające ze specjalizacji, u d ziału w e w spólnej infrastru k tu rze, stosow anie w spólnych s ta n d a rd ó w o raz pozostałe skutki u b o c z n e przew yższają koszty zw iązane z z a rz ą d z an iem i u trz y m y w a n ie m sieci9. Tam, gdzie w ystępują w ysokie koszty transakcji obejm u jący ch tech n o lo g ie sprzedaży, sieć m o że być rozw iązaniem bardziej w łaściw ym niż m o d el rynku, a gdy w ystępuje n iepew ność, sieć m oże p ro w a d z ić d o pełnej integracji jej u czestn ik ó w 10. Najczęściej sieci pow staw ały na bazie istniejących, w ieloletnich relacji biznesow ych. Każda firm a pozostaje

7 R. Gulati, A lliances a n d N etw orks, „Strategie M anagem ent Journal” 1998, (19), s. 2 9 3 -3 1 7 . 8 H. Hakansson, A . W aluszewski, M anaging Technological D evelopm ent, Routledge, London 2003. 9 D. Surówka-Marszałek, K reow anie w artości z technologii p r z y w spółu dziale sieci innowacyjnych, [w:] Rola

h an dlu w k szta łto w a n iu w artości d la nabyw cy. A kadem ia Ekonom iczna w Krakowie, Kraków 2007 (w dru­

ku).

10 F. Krawiec, Transform acja fir m y w now ej gospodarce. Koncepcje, strategie, stru ktu ry i technologie

Globalne organizacje sieciow e na rynkach high technology

w ko n tak tach z p ew n ą g ru p ą p a rtn e ró w biznesow ych, d o k tó ry ch zalicza się uniwersytety, dostaw ców , dystrybutorów , klientów i konkurentów . Przez lata w zajem na w iedza oraz więzi sp o łeczn e rozwijają się w w yniku p onaw iania um ów, zw iększania zaufania i redukcji kosztów transakcji. D latego firm a jest bardziej skłonna ku pow ać lub sp rzed aw ać tech n o lo g ię czło n k o m sieci, d o k tó ­ rej należy. Firmy m ogą m ieć d o stęp d o źró d eł inform acji pozostających w dys­ pozycji innej organizacji p o p rz e z b ez p o śre d n ie i p o śred n ie stosunki, angażując różne kanały kom unikacji i po k o n u jąc ró żn e stopnie formalizacji. Zazw yczaj zaczyna się to o d sto su n k ó w firmy z niew ielką liczbą głów nych dostaw ców , którzy dzielą się w iedzą w początkow ej fazie rozw oju projektu. W w ielu p rz y ­ padkach połączenia organizacyjne m ogą zostać prze k ształco n e w silne relacje o sobow e po m ięd zy kluczow ym i praco w n ik am i tych firm. Te połączenia m ogą w efekcie dop ro w ad zić d o po w stan ia pełnej sieci d rugo- i trz e c io rz ę d n y ch d o ­ stawców, z k tórych każdy przyczynia się do rozw oju p o d sy ste m u lub składni­ ka technologicznego, ale połączenia p o m ię d z y tym i organizacjam i są słabsze i m o n ito ro w a n e przez g łów nego d o staw cę11. Połączenia p o m ię d z y d ru g o rz ę d ­ nym i dostaw cam i m ogą je d n a k być silne w zakresie w y m ian y informacji.

O m aw iany proces m a c h a ra k te r w spółzależny - relacje, jakie miały miejsce w przeszłości, m ogą zostać p o w tó rz o n e w przyszłości, co m oże sp o w o d o w ać inercję p rzez w y m u szan ie p ew n y ch zachow ań. W iele b a d a ń n ad fu n k c jo n o ­ w aniem sieci ko n c en tro w ało się w łaśnie n a w pływ ie w y m u sze ń sieci n a jej członków, co p row adziło d o wszelkiego ro d zaju og ran ic zeń w e w p ro w a d z a ­ niu zaaw ansow anych technologii lub innow acyjnych p ro d u k tó w p rzez k o n ­ trolow anie sieci d ostaw i dystrybucji.

Sieci posiadają dwie charakterystyczne cechy wpływ ające na proces in n o ­ wacyjny: cykle aktywności oraz niestabilność12. Istnienie cykli aktyw ności i ła ń ­ cuchów transakcyjnych po w o d u je pow stanie w ym uszeń w ew n ątrz sieci. Różne rodzaje aktywności są system atycznie ze sobą łączone i p o przez po w tarzanie się tw orzą łańcuchy transakcyjne. Ta pow tarzalność jest podstaw ą efektywności, ale niezależność elem entów tw orzących system pow oduje konieczność zmian. N a przykład szwajcarski przem ysł obejm ujący p ro d u c e n tó w zegarków bazow ał na sieci małych firm w ykonujących ekspertyzy w zakresie m echanicznych r u ­ chów precyzyjnych, lecz niestety zbyt w olno reagow ał na zagrożenia płynące ze strony japońskiego przem ysłu produkującego zegarki elektroniczne.

W badaniach n ad czynnikam i determ inującym i w spółpracę firm w sieci m o ż ­ na w yodrębnić dw a podejścia wyjaśniające jej motywy. Pierwsze zalecane przez ekonom istów i strategów z dziedziny zarządzania bazuje na zagregow anych d a ­

11 J. Tidd, J. Bessant, K. Pavitt, M an agin g Innovation, op. c i t , s . 311.

n F. Bidault, W. Fischer, Technology Transactions: N etw orks over M arkets, „R & D M anagem ent” 1994, 24

nych i bada w zorce w spółpracy występujące w różnych sektorach gospodarki. Ten typ podejścia dostarcza użytecznej w iedzy na tem at, jak zm ienne rynkowe i technologiczne w pływają na poziom , rodzaj i sukces w zakresie współdziałania firm. D rugi sposób badania koncentruje się na studiach przypadku, ukazujących specyficzne związki występujące m iędzy w ybranym i sektorami, i dostarcza cen­ nych inform acji um ożliw iających zarządzanie w spółpracą.

B adania n a d aliansam i w sektorach high technology, jak np. oprogram ow anie k o m p u tero w e , potw ierdzają, że d o stęp d o technologii jest najczęstszym m oty­ w e m w spółpracy. N a to m ia st na d o stęp d o ry n k u jako g łó w n ą przyczynę alian­ su w sk azy w an o w b ran ży k o m puterow ej, m ikroelektronicznej, elektronicznej i telekom unikacyjnej (por. tabela 1).

Tabela 1. Strategiczne alianse tech n o lo g icz n e (klasyfikacja wg ty p u i sektora)

Sektor ^Liczba Technologia (%) Rynek (%) W skaźnik te c h n o lo g ia / rynek* Główny motyw Lotnictwo 228 34 13 2,6 Technologia

A utom atyzacja 278 41 31 1,3 Technologia

Samochodowy 205 27 52 0,5 Rynek

Chemiczny _{410 16 51 0,3 Rynek}

Kom puterowy 198 28 51 0,6 Rynek

Elektroniczny 58 19 53 0,4 Rynek

Energetyczny 141 31 23 1,4 Technologia

M ikroelektroniczny 383 33 52 0,6 Rynek

O p ro g ra m o w a n ia 3 4 4 38 24 1,6 Technologia

Telekomunikacja 366 28 35 0,8 Rynek

* W skaźnik tech n ologia / rynek > 1 nasycenie technologią < 1 nasycenie rynku

Źródło: J. H agedoorn, U n derstanding the R ationale o f Strategie Technology Partnering .Strategie Ma­ nagem ent Journal” 1993, Vol. 14, s. 3 7 1 -3 8 5 .

M im o że pow yższe d a n e należy tra k to w a ć z d u ż ą d ozą ostrożności, jak m o ż n a zauw ażyć, niek tó rzy p a rtn e rz y w ym ieniają się z a ró w n o d o stę p e m do rynku, jak i technologii. N a przykład firmy japońskie rzadziej sprzedają te c h ­ nologię, lecz często są sk ło n n e w y m ien iać ją n a d o stęp d o rynku. N atom iast firm y europejskie często w ym ieniają d o stęp d o ry n k u n a no w e technologie. W te n sp o só b ograniczają swoje w ydatki n a zakup wiedzy.

Alianse p o m ię d z y firm am i am erykańskim i obejm ują szeroki zakres dzia­ łalności. W sp ó łp ra c a p o m ię d z y firm am i europejskim i k o n cen tru je się na

Globalne organizacje sieciow e na rynkach high technology

rozw oju o p ro g ram o w an ia i telekom unikacji, przy niew ielkim w sp ó łd ziałan iu w przem yśle o w ysokim sto p n iu zau to m aty zo w an ia p ro cesó w produkcyjnych, m ikroelektronicznym o raz k o m p u tero w y m . Sojusze p o m ię d z y firm am i ja­ pońskim i są częstsze, niż w cześniej uw ażano. A lianse p o m ię d z y am ery k ań sk i­ mi i europejskim i przedsiębiorstw am i są znaczące w e wszystkich dziedzinach. W spółpraca p o m ięd zy am erykańskim i i japońskim i firm am i jest isto tn a tylko w przem yśle k o m p u te ro w y m i m ikroelektronicznym , n ajp raw d o p o d o b n iej z p o w o d u wcześniejszej dom inacji w ty m zakresie p a rtn e ró w am erykańskich, a później japońskich. N a to m ia st kooperacja p o m ię d z y japońskim i i e u ro p e j­ skimi organizacjam i zdaje się relatyw nie mała, stanow i o n a przejaw słabości przem ysłu elektronicznego na stary m k o n ty n e n c ie 13.

N ajnow sze d an e M E R IT - C A T I w skazują n a fakt, iż elastyczne form y w spółpracy, takie jak sojusze strategiczne stały się bardziej p o p u la rn e n iż for­ m alne p o rozum ienia ty p u jo in t venture. W 1970 roku więcej niż 90% w szystkich zw iązków stanow iły spółki jo in t venture, ale tre n d te n obniżył się do p o z io m u 50% w połow ie lat 80., n ato m iast o b ecn ie w ynosi o n około 10%14. T endencja ta była najbardziej w id o c zn a w sek to rach high tech, gdzie firm y poszukiw ały c h ę t­ nych do w ym iany technologii. Łącznie sektory: farm aceutyczny, in fo rm atyczny i technologii kom unikacyjnych, o d p o w iad ały za 80% w z ro st w sp ó łp racy te c h ­ nologicznej w połow ie lat 80. K ooperacja w sektorach o śre d n im zaaw a n so w a ­ n iu technologicznym , tj. w przem yśle ch em icznym , m o to ry zac y jn y m i elek­ tro n iczn y m praw ie nie uległa zm ianie w b a d a n y m okresie.