Wstęp
1.1. Struktura demograficzna społeczeństwa amerykańskiego
Społeczeństwo Stanów Zjednoczonych z upływem lat staje się „coraz większe, coraz starsze i coraz bardziej zdywersyfikowane”10. Według da-nych z 2012 roku populacja USA liczy ponad 314 milionów osób11. Stany Zjednoczone zajmują trzecie miejsce w rankingu najbardziej zaludnionych krajów świata – od początku XX wieku wielkość populacji stopniowo roś-nie. W latach 1950–2000 liczba ludności USA wzrosła o 85%, co jest ewe-nementem na skalę międzynarodową12. Tak duży przyrost ludności wiąże 10 P. Scommegna, U.S. Growing Bigger, Older, and More Diverse, Population
Reference Bureau, 2004, dostępne przez http://www.prb.org (14.07.2010).
11 U.S. Census Bureau, U.S. and World Population Clocks, dostępne przez http://
www.census.gov/main/ www/popclock.html (26.09.2012).
12 L.B. Shrestha, The Changing Demographic Profile of the United States, Congres-sional Research Service Report for Congress, The Library of Congress, 2006.
się nie tylko z rosnącą liczbą urodzeń i mniejszą umieralnością dzięki roz-wojowi medycyny, lecz przede wszystkim ze stałym napływem imigrantów – zjawiskiem niespotykanym na tak dużą skalę w żadnym innym państwie na świecie.
Wykres 1.1. Dywersyfikacja rasowa i etniczna populacji w wieku 65+
w Stanach Zjednoczonych: według danych z 2000 roku oraz prognozowana na rok 2050
2000 r.
84
5,6 8,1 2,4
84% - Rasa bia³a 8,1% - Afroamerykanie 5,6% - Latynosi 2,4% - Azjaci
biała
2050 r.
64
12,2 6,5 16,4
64% - Rasa bia³a 12,2% - Afroamerykanie 16,4% - Latynosi 6,5% - Azjaci
biała
Źródło:U.S.CensusBureau,PopulationbyAge,Sex,Race,andHispanicorLatinoOriginfor
theUnitedStates:2000,dostępneprzezhttp://www.census.gov/population/www/cen2000/
briefs/(1.10.2012).
Na skutek masowej imigracji z różnych zakątków świata społeczeń-stwo amerykańskie staje się coraz bardziej zdywersyfikowane. Prognozy wskazują na tendencję do pogłębiania się dywersyfikacji rasowej i etnicznej
USA. Największa liczba imigrantów pochodzi z Meksyku, Indii, Filipin, Chin, Wietnamu i Republiki Dominikany. Najczęściej wybieranym przez imigrantów miejscem osiedlenia jest obszar sześciu stanów: Kalifornii, Nowego Jorku, Teksasu, Florydy, New Jersey i Illinois13. Według danych z 2000 roku populacja osób w wieku 65+ składa się z 84% osób deklarują-cych przynależność do rasy białej, 8,1% Afroamerykanów, 5,6% Latynosów i 2,4% Azjatów (patrz wykres 1.1). Prognozy wskazują na pogłębianie się dywersyfikacji rasowo-etnicznej. W 2050 roku populacja seniorów w USA będzie się składać z 64% osób rasy białej, 12,2% Afroamerykanów, 16,4%
Latynosów i 6,5% Azjatów14.
Z tego powodu uwzględnienie takich kategorii, jak wiek, płeć i rasa/etnicz-ność jest niezbędne w badaniach nad starzeniem się społeczeństw, zwłaszcza wielokulturowych. Okazuje się bowiem, że zestawienie tych trzech zmien-nych może wskazywać na istotne kontrasty w ocenie jakości życia. Wystar-czy przeanalizować stopień zagrożenia ubóstwem – podczas gdy w grupie:
(a) mężczyzn, (b) rasy białej, (c) w przedziale wiekowym 65–74 lata poziom ubóstwa wynosi 4,5%, w grupie: (a) kobiet, (b) czarnoskórych, (c) powyżej 75.
roku życia poziom ten okazuje się aż dziesięciokrotnie wyższy15. Dlatego też społeczno-kulturowa różnorodność populacji powinna być brana pod uwagę zarówno przez organy ustawodawcze, jak i wykonawcze, odpowiedzialne za realizację polityki społecznej.
Napływ imigrantów znacząco oddziałuje na strukturę wiekową spo-łeczeństwa amerykańskiego. Mimo iż większość osób decydujących się na emigrację do innego kraju jest stosunkowo młoda, to napływ człon-ków ich rodzin, w tym przede wszystkim rodziców, pogłębia zjawisko sta-rzenia się społeczeństwa. W odniesieniu do ludności Stanów Zjednoczo-nych używa się sformułowania „starzejąca się” populacja. W XX wieku znacznie wzrosła mediana wieku ludności – z 22,9 lat w 1990 roku do 35,3 w 2000 roku. Prognozy wskazują na dalsze przesuwanie się tzw. wieku 13 Ibidem.
14 U.S. Census Bureau, Population by Age, Sex, Race, and Hispanic or Latino Ori-gin for the United States: 2000, dostępne przez http://www.census.gov/popula-tion/www/cen2000/briefs/ (1.10.2012).
15 U.S. General Accounting Office, Elderly Americans: Health, Housing, and Nutrition Gaps between the Poor and Nonpoor, Government Printing Office, Washington 1992.
środkowego do około 39 lat w roku 203016. Zauważalne wydłużenie śred-niej długości trwania życia nastąpiło w pierwszej połowie XX wieku dzięki wynalezieniu antybiotyków i rozpowszechnieniu wiedzy na temat zwal-czania chorób w tamtym czasie śmiertelnych, takich jak zapalenie płuc lub gruźlica. Druga połowa XX wieku przyniosła z kolei postęp w profilaktyce i leczeniu chorób przewlekłych, takich jak niewydolność serca i układu krążenia. Dzięki popularyzacji edukacji zdrowotnej ludność zmieniła szkodliwe dla zdrowia nawyki. Ograniczono stosowanie używek (alko-holu, tytoniu i popularnych w USA w latach sześćdziesiątych i siedem-dziesiątych „miękkich” narkotyków), zaczęto leczyć otyłość i propagować uprawianie sportów. Jednocześnie standardem stały się profilaktyczne badania lekarskie. Znacznie podniósł się społeczno-ekonomiczny status gospodarstw domowych, wyrażony nie tylko przez nowe nawyki żywie-niowe i zdrowy tryb życia, lecz także przez wysokość nakładów finan-sowych przeznaczanych w skali roku na ochronę zdrowia. W 1965 roku powstały federalne programy ochrony zdrowia, które umożliwiły dostęp do opieki zdrowotnej osobom starszym (Medicare) i ubogim (Medicaid)17. Ze względu na te i inne czynniki średnia długość trwania życia amery-kańskiej populacji wzrosła o blisko 30 lat w ciągu jednego wieku (patrz tabela 1.1).
Tabela 1.1. Średnia długość trwania życia w Stanach Zjednoczonych w latach 1900–2010
Rok 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Średnia
długość trwania
życia
49,2 51,5 56,4 59,2 63,6 68,1 69,9 70,8 73,9 75,4 77,0 78,7
Źródło:zestawieniewłasnenapodstawieOlder Americans 2008: Key Indicators of Well-Being,FederalInteragencyForumonAging-RelatedStatistics,U.S.GovernmentPrinting
Office,Washington2008;United States Life Tables 2010,“NationalVitalStatisticsReports”
2014,nr67(7),U.S.DepartmentofHealthandHumanServices.
16 Federal Interagency Forum on Aging-Related Statistics, Older Americans 2008:
Key Indicators of Well-Being, U.S. Government Printing Office, Washington 2008.
17 L.B. Shrestha, Life Expectancy in the United States, Congressional Research Ser-vice Report for Congress, The Library of Congress, 2006.
Według danych z 2008 roku średnia długość trwania życia w Stanach Zjed-noczonych wynosi 78 lat. Z uwagi na zauważalne różnice w długości doży-wanego wieku przez kobiety i mężczyzn należy tę uśrednioną wartość rozbić na 80,5 lat dla kobiet i 75,5 lat dla mężczyzn18. Podobnie na przestrzeni całego XX wieku średnia długość wieku dożywanego przez kobiety zawsze zauważal-nie przewyższała wartości osiągane przez mężczyzn.
Niepokojący jest fakt, że mimo zauważalnego wzrostu średniej długości trwania życia na przestrzeni XX wieku w zestawieniu międzynarodowym Stany Zjednoczone wypadają gorzej niż inne społeczeństwa. Najwyższą do tej pory średnią długość trwania życia odnotowano w Andorze w 2006 roku – wyniosła 83,5 lat (86,6 dla kobiet i 80,6 dla mężczyzn)19. Tradycyjnie wysokie wartości osiągają Japonia (82,2 lata), Australia (81,7 lat) i Kanada (81,3 lat). Według danych z 2010 roku pod względem średniej długości trwa-nia życia Stany Zjednoczone zajmują dopiero 49. miejsce na świecie. Wyższe wartości odnotowuje się w wielu krajach europejskich: w Szwecji, Francji, Szwajcarii, Izraelu, Islandii, we Włoszech, w Hiszpanii, Norwegii, Grecji, Au-strii, Holandii, Niemczech, Belgii, Wielkiej Brytanii i Finlandii20. Zestawienie to jest zastanawiające głównie ze względu na porównywalną sytuację spo-łeczno-ekonomiczną wymienionych wyżej krajów. Na pytanie, co powoduje, że Amerykanie żyją krócej od innych narodów świata, próbowano udzielić odpowiedzi, szukając przyczyn w stylu życia i diecie. Kwestia niższego wskaź-nika średniej długości trwania życia w USA powinna stać się przedmiotem pogłębionych badań naukowców. Może bowiem świadczyć o niskiej jakości amerykańskiej służby zdrowia lub wskazywać na braki w ofercie usług opie-kuńczych dla ludzi starszych.
W świetle zagadnień związanych z polityką społeczną i kwestią stabilno-ści amerykańskiego systemu ubezpieczeń społecznych istotnym wskaźni-kiem demograficznym jest procentowy udział osób 65+ w ogóle społeczeń-stwa. Na przestrzeni XX wieku populacja osób starszych w USA zwiększyła 18 U.S. Census Bureau, Births, Deaths, Marriages and Divorces: Life Expectancy, 2012, dostępne przez http:// www.census.gov/compendia/statab/cats/births_de-aths_marriages_divorces/life_expectancy.html (4.04.2013).
19 Central Intelligence Agency, The World Factbook. Country Comparison: Life Expectancy at Birth, dostępne przez https://www.cia.gov/library/publications/
the-world-factbook/rankorder/2102rank.html (16.07.2010).
20 Ibidem.
się dziesięciokrotnie, osiągając zawrotną liczbę 35 milionów ludzi. Starzenie się narodu amerykańskiego prowadzi do zachwiania proporcji pomiędzy poszcze-gólnymi grupami wiekowymi. Według prognoz w 2050 roku osoby powyżej 65. roku życia stanowić będą ponad 20% ogółu społeczeństwa21. Oznacza to, że statystycznie co piąta osoba będzie emerytem. Proces stopniowego wzrostu liczby osób starszych w USA przedstawia tabela 1.2.
Tabela 1.2. Liczba osób w wieku 65+ w Stanach Zjednoczonych w latach 1900–2010 (w milionach) oraz procentowy udział osób starszych
w ogóle populacji
Rok 1990 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 2010 Liczba osób
65+ (mln) 3,1 3,9 4,9 6,6 9,0 12,3 16,2 20,1 25,5 31,2 35,0 36,8 40,0
Procen-towy udział w ogóle populacji
4,1 4,3 4,7 5,4 6,8 8,1 9,0 9,9 11,3 12,6 12,4 12,4 13,0
Źródło:zestawieniewłasnenapodstawieOlder Americans 2008: Key Indicators of Well-Being orazOlder Americans 2012: Key Indicators of Well-Well-Being,FederalInteragencyForum
onAging-RelatedStatistics,U.S.GovernmentPrintingOffice,Washington2008i2012.
Sytuacja przedstawia się podobnie jeżeli chodzi o tak zwanych najstarszych seniorów (the oldest old), czyli osoby powyżej 85. roku życia. Ze względu na stop-niowe wydłużanie się średniej długości trwania życia w USA ich procentowy udział w społeczeństwie rośnie. Zjawisko to jest poważnym wyzwaniem przede wszystkim dla amerykańskiej służby zdrowia oraz dla instytucji świadczących opiekę długoterminową. To właśnie najstarsza grupa wiekowa będzie potrzebo-wać największego wsparcia od państwa i członków rodzin, w związku z tym liczba placówek opiekuńczych, a także zakres ich usług będą musiały stopniowo ulegać zwiększeniu. Osobną kwestią, która zostanie szczegółowo omówiona w dalszej części tego rozdziału, jest kondycja finansowa systemu ubezpieczeń społecznych, którą znacznie nadwyrężają rosnąca długość dożywanego wieku oraz coraz więk-sza liczba osób starszych uprawnionych do pobierania emerytur.
Rozłożenie populacji osób starszych na terytorium Stanów Zjednoczo-nych jest nierównomierne (patrz tabela 1.3). Tradycyjnie mówi się o stanach 21 Federal Interagency Forum on Aging-Related Statistics, Older Americans 2008…
„młodych” lub „starych”, w zależności od procentowego udziału osób 65+
w ogólnej liczbie ich mieszkańców. W 2013 roku najstarszym stanem, z 18,7-pro-centową populacją seniorów, była Floryda. Drugie miejsce zajmuje Maine (17,7%), a trzecie Zachodnia Wirginia (17,3%). Do najmłodszych stanów zaliczyć można Alaskę (9,0%), co nie jest zaskoczeniem, biorąc pod uwagę uwarunko-wania klimatyczne panujące w tym regionie i niską gęstość zaludnienia, a także Utah (9,8%) i Teksas (11,2%)22.
Duże, nawet dziewięcioprocentowe rozbieżności w liczbie osób starszych zamieszkujących poszczególne stany mają bezpośredni wpływ na politykę spo-łeczną realizowaną w tych regionach. Można domniemywać, że stany tradycyj-nie „młode”, tradycyj-niedotknięte jeszcze zjawiskiem masowego starzenia się pokolenia powojennego wyżu demograficznego, dysponują niewystarczającą infrastrukturą zapewniającą usługi i opiekę osobom w wieku podeszłym. Mniejsza liczba senio-rów w stanach „młodych” skutkować może niewystarczającym reprezentowa-niem interesów politycznych tej grupy społecznej na szczeblu lokalnym, a także zbyt małą podażą usług skierowanych bezpośrednio do nich. Z kolei stany z kil-kunastoprocentową populacją osób w wieku 65+ powinny liczyć na wyższe dofi-nansowania z budżetu federalnego na realizację projektów skierowanych do osób starszych. To także stany, które konsekwentnie i skutecznie powinny realizować politykę aktywizacji, w tym w szczególności aktywizacji ekonomicznej, ze wzglę-du na niekorzystny stosunek liczby ludności w wieku emerytalnym do liczby osób w wieku produkcyjnym (rosnący współczynnik obciążenia demograficznego).
Tabela 1.3. Procentowy udział populacji 65+ w poszczególnych stanach w 2013 roku
Stan Ludność 65+
(w procentach) Stan Ludność 65+
(w procentach)
1 2 3 4
Floryda 18,7 Kentucky 14,4
Maine 17,7 New Jersey 14,4
Wirginia
Zachodnia 17,3 Nowy Jork 14,4
Pensylwania 16,4 Oklahoma 14,3
22 Administration of Aging, A Profile of Older Americans: 2014, U.S. Department of Health and Human Services.
1 2 3 4
Vermont 16,4 Karolina
Północna 14,3
Montana 16,2 Dakota Północna 14,2
Delaware 15,9 Nebraska 14,1
Hawaje 15,6 Kansas 14,0
Iowa 15,6 Indiana 13,9
Oregon 15,5 Minnesota 13,9
Rhode Island 15,5 Mississippi 13,9
Arizona 15,4 Idaho 13,8
Arkansas 15,4 Nevada 13,7
New Hampshire 15,4 Waszyngton 13,6
Kolorado 15,3 Illinois 13,5
Connecticut 15,2 Wyoming 13,5
Karolina
Południowa 15,2 Maryland 13,4
Ohio 15,1 Wirginia 13,4
Michigan 15,0 Luizjana 13,3
Missouri 15,0 Kalifornia 12,5
Alabama 14,9 Kolorado 12,3
Dakota
Południowa 14,9 Georgia 12,0
Massachusetts 14,8 Teksas 11,2
Wisconsin 14,8 Utah 9,8
Nowy Meksyk 14,7 Alaska 9,0
Tennessee 14,7
Źródło:AdministrationofAging, A Profile of Older Americans: 2014,U.S.Departmentof
HealthandHumanServices.
Oprócz zagadnień związanych z bieżącą strukturą demograficzną USA i jej historycznymi uwarunkowaniami istotne z punktu widzenia planowania poli-tycznego i wdrażania długofalowych strategii są prognozy demograficzne. Za-niepokojenie amerykańskich badaczy i polityków kondycją systemu ubezpieczeń społecznych oraz kolejne propozycje reform mają swoje źródło w symulacjach demograficznych, które jednoznacznie wskazują na wzrost liczby osób starszych w skali całego kraju. Zjawiskiem szczególnie alarmującym jest stale rosnący
udział osób starszych w ogóle społeczeństwa. Niesie to za sobą poważną konse-kwencję w postaci zależności świadczeń osób w wieku emerytalnym od liczby osób w wieku produkcyjnym. O ile taka zależność występuje w większości państw świata i jest nieodłącznym elementem repartycyjnych systemów emerytalnych, o tyle dramatyczny wzrost liczby osób zależnych może oznaczać zbyt duże obcią-żenie finansowe dla osób pracujących oraz dla budżetu państwa. Według prognoz z 2006 roku procentowy udział osób starszych na stu pracujących w wieku pro-dukcyjnym będzie rósł w szybkim tempie (patrz tabela 1.4).
Tabela 1.4. Współczynnik obciążenia demograficznego w Stanach Zjednoczonych – prognoza do roku 2080
Rok 2010 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 Liczba osób w wieku 65+
przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym
20,9 27,0 34,9 37,2 38,0 39,6 41,1 42,1
Źródło:zestawieniewłasnenapodstawieL.B.Shrestha,Age Dependency Ratios and Social Security Solvency,CongressionalResearchServiceReportforCongress,TheLibraryof
Congress,2006.
Konstruując prognozy demograficzne, statystycy często posługują się tak zwa-ną piramidą płci i wieku danej społeczności, która w graficzny sposób przedstawia zmieniającą się strukturę demograficzną danego obszaru. Typowe dla starzeją-cych się społeczeństw zmiany w sposób schematyczny opisać można jako rozsze-rzanie się piramidy ku górze. Wykres z biegiem czasu przestaje przypominać stoż-kowatą piramidę i stopniowo zamienia się w coraz szerszy walec. W przypadku społeczeństwa amerykańskiego zmiany te są wyjątkowo widoczne. Poszerzenie piramidy między wartością 45 i 65 lat wskazuje na zbliżanie się do osiągnięcia wieku emerytalnego licznego pokolenia baby boomers, czyli osób urodzonych w latach 1946–1954. Prognozowane jest znaczne zwiększenie liczby osób po 65.
roku życia, a także pojawienie się dość licznej populacji najstarszych seniorów (85+) około 2050 roku. Demografowie przewidują dalszy wzrost liczby popula-cji Stanów Zjednoczonych w praktycznie każdej grupie wiekowej. Zakłada się, że do 2050 roku liczba mieszkańców USA przekroczy 439 milionów23.
23 U.S. Census Bureau, Projections of the Population and Components of Change by Net International Migration Series for the United States: 2010 to 2050, dostępne