Struktura tematyczna felietonowych kronik

Analizę sposobów łączenia poszczególnych wątków tematycznych poprzedzi-my jednak rozważaniami dotyczącymi progresji tematycznej. W praktyce oznacza to poszukiwanie czynnika zespalającego segmenty tematyczne w większe ukła-dy znaczeniowe, czyli bloki tematyczne. Tym czynnikiem jest wspólny dla kilku segmentów temat. Jeden temat (niekoniecznie ten rozpoczynający felieton-kro-nikę) staje się podstawą derywacji innych pokrewnych, te z kolei są powiązane z tematem głównym relacjami semantycznymi, np. przestrzennymi, czasowymi, przyczynowo-skutkowymi, pokrewieństwa itp.

Zostanie wykorzystany zaproponowany przez Ewę Miczkę (1992, 1996) model trzyczęściowej zhierarchizowanej struktury tematycznej, składającej się z hipertematu, tematów grup zdaniowych72 i tematów zdań. Ze względu na po-trzebę wprowadzania koniecznych uproszczeń interesować nas będą zwłaszcza dwa pierwsze piętra struktury. Należy zaznaczyć, że o ile tematy grup zdaniowych mogą (choć nie muszą) odpowiadać hasłom z quasi-spisów poprzedzających tekst właściwy, o tyle hipertemat wyprowadzam już sama, w oparciu o kryteria podane przez Miczkę73. Ze względu na wielotematyczność XIX-wiecznego felietonu zakła-dam, że w jednym tekście może być kilka hipertematów, dlatego też konieczna jest modyfikacja samego pojęcia. Hipertemat będzie rozumiany nie jako global-ny temat tekstu, ale temat nadrzędglobal-ny w stosunku do tematów kilku segmentów (grup zdaniowych) i bezpośrednia podstawa derywacyjna dla tematów tychże segmentów. Zatem już na początku z obszaru badawczego wykluczam felietony jednotematyczne. Stosowne odniesienie do tego typu wypowiedzi pojawi się we wnioskach końcowych podrozdziału poświęconego delimitacji wewnątrztekstowej. 71  Z taką praktyką spotykamy się w „Niwie”, świadczą o niej felietony Sienkiewicza i innych felietonistów zamieszczone w cyklu Sprawy bieżące w roku 1875.

72  Na określenie grupy zdaniowej mającej jeden temat używam w pracy terminu segment

tematyczny.

73  Są to następujące kryteria, otóż hipertemat musi być: „1. wystarczająco ogólny, aby obej-mować wszystkie tematy zdaniowe tekstu i 2. determinować w sposób precyzyjny derywację kate-gorii obiektów, które mogą być tematami zdań w danym tekście”. Zob. Miczka (1992: 27).

2.3. Delimitacja wewnątrztekstowa 123 W wyniku przeprowadzonych analiz możemy wskazać kilka powtarzających się w analizowanych felietonach typów hipertematów i właściwych im relacji, przy czym warto zaznaczyć, że przyporządkowanie relacji semantycznych do hiperte-matów ma charakter porządkujący i wskazuje pewną tendencję, nie zaś normę.

P i e r w s z ą g r u p ę stanowią segmenty tematyczne, w których hiperte-matem jest miejsce, głównie nazwa miasta (najczęściej Warszawa, sporadycznie inne), np. u Sienkiewicza: Łuków (Chw 1: 51–52), Kalisz (Chw 1: 103–105; Chw 2: 16–18), Studzieniec (Chw 1: 187–190) czy Miechów (Chw 2: 4–5). Hipertemat--miejsce z tematami poszczególnych segmentów może łączyć relacja

przynależ-ności, np. mieszkańcy miasta (często felietonista wyodrębnia konkretną grupę,

ze względu na kryteria płci, wieku, zawodu czy rzadziej kryterium wyznaniowe). Przykładem tej relacji niech będzie fragment kroniki poświęcony Kaliszowi (Chw 1: 103–105). Hipertemat – Kalisz – stanowi podstawę derywacji dwóch rozwinięć tematycznych: T₁ –„przeciętny Kaliszanin” oraz T₂ – „zapis Walentego Stanczukowskiego”, każde ujęte w oddzielnym akapicie. Pierwszy temat inicjuje bezpośredni zwrot do czytelnika przyjmujący formę zapytania: „Czy wiecie też, czytelnicy, co to jest «przeciętny» kaliszanin?” (Chw 1: 103), po czym felietonista kreśli ironiczno-krytyczną charakterystykęmieszkańców Kalisza. Drugi akapit jest kontrastowym dopełnieniem pierwszego. Przywołana zostaje sylwetka filantropa przekazującego zgromadzony majątek na cele dobroczynne.

Kolejny przykład również pochodzi z kronik Prusa (Kronika 81–86, Kur. Warsz. 1879). Omawiany fragment jest poświęcony kanalizacji Warszawy. Aby uzmysłowić konieczność skanalizowania miasta, felietonista przybliża „wędrów-kę” śmieci z warszawskich domów i ulic do Wisły. Zwraca uwagę, że rozkładające się odpadki negatywnie wpływają na stan zdrowia warszawian. Finalne akapity tego segmentu poświęcone są ukazaniu pozytywnych następstw wprowadzenia kanalizacji. Następna kronika jest poświęcona konkretnej grupie zawodowej, a mianowicie murarzom, a rzecz dotyczy ich bezpieczeństwa. Oba wątki traktują o mieszkańcach Warszawy, ale dodatkowo łączy je kwestia bezpieczeństwa. Ka-nalizacja wpłynie na poprawę bezpieczeństwa ogółu warszawian, a konieczność przestrzegania przez murarzy regulujących je przepisów, połączona z odpowied-nim stanem rusztowań może zmniejszyć liczbę śmiertelnych wypadków. Ostatni temat na zasadzie podobieństwa również dotyczy kwestii związanych z bezpie-czeństwem – tym razem chodzi o „ubezpieczenia przyszłości nauczycieli i nauczy-cielek prywatnych”.

Drugi typ wyznacza relacja partytywności: całość – część. Chodzi tu o przy-padki, kiedy hipertemat-miasto derywuje nazwy instytucji i wydarzeń odbywają-cych się w danym miejscu. Licznych przykładów dostarczają kroniki typowo war-szawskie, pisane zwłaszcza przez Sienkiewicza i Prusa. Wybrany przykład pochodzi z 1875 r. z cyklu Chwila obecna (Chw 1: 169–172)74. Hipertemat-Warszawa

je następująca linia tematyczna: „przedstawienia w Teatrze Letnim” → „brak oświetlenia ulic” → „projekt wprowadzenia latarni naftowych” → „zapowiedź sezonu teatralnego” → „przedstawienia teatrów ogródkowych”. Ostatni z tema-tów staje się z kolei podstawą do kolejnego rozwinięcia, którego temat stano-wią „dyrektorowie teatrów ogródkowych”. Można by zadać pytanie o zstano-wiązek między przedstawieniami w Teatrze Letnim a oświetleniem ulic. Otóż takim po-mostem są wieczorne powroty mieszkańców Warszawy z przedstawień. Mamy zatem dodatkową relację przyczynowo-skutkową: brak świateł na ulicach jest niebezpieczny dla mieszkańców, stąd apel felietonisty o zainstalowanie latarni naftowych.

Podtypem poprzedniej jest relacja oparta na zależnościach przestrzennych. Dotyczy to sytuacji, kiedy miasto pojmowane jest jako przestrzeń architektonicz-na, której części stanowią parki, ulice, bruki. Wydzielenie tej relacji jest deter-minowane tematyką felietonów. Przykład z Chwili obecnej (Chw 1: 156–157): blok tematyczny poświęcony warszawskim ulicom rozpoczyna się od retrospek-tywnego nawiązania do zakończonej dopiero co polemiki z felietonistką „Kuriera Codziennego”. Przyjmuje ono rodzaj puenty: „Tak jest! Nad nazwą warto nieraz dobrze się zastanowić, albowiem nazwa – to rzecz niemała” (Chw 1: 156), po czym pojawia się egzemplifikacja tej prawdy w postaci informacji o wybrukowa-niu ulicy Mazowieckiej na sposób berliński. Następny temat to rozwinięcie części rematycznej poprzedniego akapitu: „A chodzenie po naszych brukach i chodni-kach tym obecnie jest niebezpieczniejsze, że zbliża się lato, […]” – jak widać aka-pit oparty jest na relacji przyczynowo-skutkowej. Treść segmentu tematycznego poświęconego warszawskim brukom łączy się problemowo (problem to zaśmie-cenie) z kolejnym, dotyczącym Ogrodu Saskiego. Linia tematyczna przebiega więc następująco: T₁ „przedrukowanie ulicy Mazowieckiej” → T_1a „niebezpieczeństwo chodzenia po brukach” → T_1b „stan zaśmiecenia bruków” → T₂ „stan Ogrodu Sa-skiego” → T_2a „wykopy w Ogrodzie”.

D r u g ą g r u p ę, równie liczną, tworzą segmenty tematyczne, których hi-pertematem jest pora roku, zwłaszcza wiosna, lato i zima. Pory roku warunko-wały życie kulturalno-towarzyskie, podzielone na dwa sezony – letni i zimowy, dlatego dominuje relacja zależność; hipertemat „sezon letni” derywuje opisy wydarzeń kulturalnych (np. przedstawień w teatrach ogródkowych) lub innych form rozrywek i odpoczynku (wyjazdy letnie, mieszkania letnie, ogrody dla dzie-ci). Ponadto pory roku kojarzą się z określoną aurą i przypadającymi na dany czas świętami. Występuje relacja przynależności, tematami derywowanymi będą np. nazwy świąt, okresów liturgicznych czy kalendarzowych (Boże Ciało, Wielki Ty-dzień, karnawał) oraz relacja następstwa, z derywowanymi tematami w postaci nazw zjawisk atmosferycznych (upały, opady deszczu, śniegu itp.). Z kolei tema-ty te prowokują podjęcie zagadnień związanych z miejską komunikacją, stanem zdrowia ludności itp.

2.3. Delimitacja wewnątrztekstowa 125 Jako egzemplifikację przywołam układ tematyczny jednego z felietonów z cyklu Bez tytułu (Bez 71–80)75, który w całości jest poświęcony wydarzeniom sezonu letniego. Hipertemat tej kroniki – „przyjemności miejskie w lato” ‒ zo-stał zasygnalizowany w części końcowej (w remacie ostatniego zdania) pierw-szego segmentu tematycznego poświęconego inauguracji Teatru Letniego. Ten hipertemat stanowi podstawę do derywacji kolejnych konfiguracji tematycznych: T₁ „warszawskie ulice podczas ulewów i upałów” →T_1a „kurz na ulicach i ich za-brukowanie” →T₂ „mleczarnie – miejsca odpoczynku” → T₃ „przedstawienia w teatrzykach letnich” →T₄ „uroczystość Bożego Ciała” →T₅ – „jarmark święto-jański” →T₆ „wyścigi koni”. Jak zauważamy, rzeczownik przyjemności w niektó-rych segmentach tematycznych użyty jest ironicznie.

Kończąca się zima, pojawiające się na nieskanalizowanych ulicach Warszawy błoto ‒ to temat organizujący treść dwu segmentów tematycznych jednej z kro-nik „Kuriera Warszawskiego”. Przywołam tylko odpowiednie fragmenty wypowie-dzi sterujących tematem, by przedstawić linię tematyczną:

Z miejscowych nowin bieżących na pierwszym planie postawić musimy błoto […]. / Od błota łatwo przejść do lodu, a od lodu do maszyny parowej mającej na celu unicestwianie tej zimo-wej pozostałości. [...] / Kwestia błota przypomina nam, że istnieje pewna sprawa, którą poruszano w roku zeszłym, […] lecz która wbrew zwykłemu biegowi rzeczy u nas znajduje się na drodze do urzeczywistnienia. / Mówię tu o kanalizacji Warszawy. (Kronika 46–47, Kur. Warsz. 1879)

Tr z e c i ą g r u p ę stanowią segmenty tematyczne, których hipertematem jest zdarzenie, np. pożary, wydarzenia kulturalne i społeczne (niewyróżnione w poprzednich grupach). Tego typu hipertematy, jak zauważa Miczka (1992: 28), z derywowanymi tematami łączy: 1. relacja następstwa, np. pożary na prowin-cji – pomoc dla pogorzelców; 2. relacja między zdarzeniem a uwikłanymi w nie

osobami – uroczystość puszczania wianków w noc świętojańską prowokuje do

przyjrzenia się mieszkańcom Warszawy (Chw 2: 9–13; zob. Pietrzak 2008), z ko-lei zapowiedź koncertu studenckiego daje pretekst, by podkreślić znaczenie tych inicjatyw, które stymulują rozwój talentu u młodzieży. Takie inicjatywy, zdaniem felietonisty, to: „pośrednie ogniwa łańcucha naukowych pracowników, który za-czyna się od granatowego munduru, a kończy na zasłużonych jubilatach” (Kronika 195, Kur. Warsz. 1884). Po wypowiedzeniu tego zdania-łącznika przechodzi do te-matu poświęconego pracom polskich uczonych. 3. relacja

przyczynowo-skutko-wa, np. pożary – potrzeba organizowania straży ogniowych, wystawa inwentarza

– potrzeba troski o jakość polskich ras. Należy przy tym zaznaczyć, że zwłaszcza u Prusa, swoistym wyznacznikiem segmentów tematycznych poświęconych omó-wieniu wydarzeń mijającego okresu jest formuła zapowiadająca w postaci: „Z naj-świeższych miejskich faktów zasługują na uwagę następujące” (Kronika 135, Kur. Warsz. 1882), „Najdonioślejszym wypadkiem bieżącego tygodnia był […]”

nika 139, Kur. Warsz. 1882). Formuła ta stanowi punkt odniesienia dla kolejnych radialnie rozchodzących się rozwinięć tematycznych. Oto progresja tematyczna kroniki pochodzącej z „Kuriera Warszawskiego” z 1884 r. (Kroniki 187–191): for-muła zapowiadająca: „Tydzień miniony odznaczył się kilkoma nowościami […]” (Kronika 187, Kur. Warsz. 1884) i derywowane tematy: T₁ – „Lampy elektryczne”, („Na ulicy Marszałkowskiej zajaśniały dwie latarnie elektryczne”), T₂ – „Odczyty profesora Spasowicza” („Drugim faktem, równie do pewnego stopnia znanym, a wciąż pociągającym słuchaczów, są odczyty profesora Spasowicza”), T₃ – „Na-sza szwaczka i włoska kwiaciarka” („Następną nowość, także znaną, stanowi pew-na szwaczka, która umarła z głodu”).

A oto progresja tematyczna bloku, którego hipertemat brzmi „pożary pro-wincjonalne” (jest to zarazem hasło pojawiające się w nagłówku kroniki). Hi-pertemat zasygnalizowany został w części początkowej akapitu („Palą się nasze miasta i miasteczka […]”, Spr 228) i stanowi podstawę derywacyjną kolejnych układów tematycznych, będących w relacji następstwa, przyczyny i skutku, kon-trastu i uszczegółowienia: T₁ – „Pomoc pogorzelcom”, T₂ – „dobroczynne przed-stawienia teatralne w Sierpcu na rzecz pogorzelców”, T₃ – „rola przedstawień w podtrzymywaniu czystości języka”, T₄ – „afisz z błędem językowym w Sierpcu”, T₅ – „inne przykłady skażenia języka”. Jak widać, H. Sienkiewicz jest mistrzem łą-czenia zdawałoby się nieprzystawalnych faktów, rozpoczyna segment tematyczny od informacji o pożarach, kończy natomiast refleksjami na temat polszczyzny.

C z w a r t ą g r u p ę konstytuują segmenty tematyczne, których hiperte-matem jest przedmiot zbiorowy, głównie instytucje i organizacje. W tej funkcji pojawiają się nazwy licznych warszawskich (choć nie tylko) komitetów i towa-rzystw, np. Komitet Sanitarny, Towarzystwo Muzyczne, Instytut Ociemniałych. Segmenty tematyczne z tego typu hipertematem łączy: 1. relacja

przynależno-ści (członkowie danej instytucji, np. Chw 1: 3; Chw 2: 30–31, Chw 2: 100–101),

2. relacja partytywności, którą można opisać jako relację między instytucją a jej projektami, np. Chw 2: 49–50 lub między instytucją a organizowanymi przez nią imprezami (Chw 2: 27–28). Także i w tym przypadku wydzielone relacje w obrębie jednego segmentu tematycznego mogą się przenikać i uzupełniać.

Jako przykład utekstowienia wskazanych relacji posłuży felieton pochodzący z cyklu Chwila obecna, a poświęcony w dużej części tematyce pożarowej zainicjo-wanej informacją o powołaniu komitetu pogorzelowego (Chw 2: 72–78)76. Hiper-temat „komitet pogorzelowy” staje się podstawą kolejnych rozwiniętych liniowo i radialnie konfiguracji tematycznych: T₁ „widowiska na cele charytatywne” → T₂ „zachowanie jednego z członków komitetu”, (rozwinięcie radialne) → T₃ „warunki skutecznej pomocy pogorzelcom”, T_3a – „historia o dwóch wróblach” – dygresyjna egzemplifikacja T₃ → T₄ „kolejny pożar” → T₅ „konna straż” → T_5a „zabawy straża-ków” (przywołana historyjka jako przykład zachowań członków straży).

2.3. Delimitacja wewnątrztekstowa 127 P i ą t ą g r u p ę wyznaczają segmenty tematyczne organizowane wokół hipertematu osoba. Felietony-kroniki poświęcone odkrywcom, naukowcom, inicjatorom różnorodnych pomysłów są właściwe głównie Prusowi i Święto-chowskiemu. Tego typu hipertemat jest podstawą derywacyjną dla segmentów tematycznych, które przedstawiają różne sfery działalności – najczęściej kulturo-wej, naukowej czy przemysłowej. Z derywowanymi tematami poszczególnych seg-mentów jest on połączony głównie relacją partytywności, choć dalsze segmenty mogą wykazywać inne typy zależności. Hipertemat-osoba jest punktem wyjścia do opisu jej dokonań, np. w postaci publikacji książkowej czy wybudowanej fabry-ki. Przykładem niech będzie jedna z Kronik tygodniowych Prusa (Kronika 75–81, Kur. Warsz. 1879), w której dwa segmenty tematyczne poświęcone są osobom i ich dziełom: T₁ – „Sulimierski jako wydawca Słownika geograficznego”, T₂ – „Do-mański jako założyciel fabryki zapałek”, T_2a – „zalety zapałek”. W innej kronice (Kronika 115–117, Kur. Warsz. 1881) sygnowanej w nagłówku tytułami: „Orkie-stra p. Noskowskiego. – Trudne położenie ociemniałych”, mamy następującą pro-gresję tematyczną: T₁ „Noskowski jako kompozytor” → T_1a „jego orkiestra” → T₂ „Instytut Ociemniałych jako instytucja kształcąca muzyków”. Przejście między tematem T₁ a T₂ oparte jest na relacji podobieństwa. Kolejny przykład, wybrany z felietonu A. Świętochowskiego (Liberum veto 583–588, Prawda 1886) w znacz-nej części jest poświęcony śmierci kilku wybitnych osób. Pierwszy segment (T₁) możemy zatytułować (zgodnie z sugestią autora wyrażoną w nagłówku) „Liszt i nasza dla niego sympatia”, kolejny (T₂) – „Lam”. Segment tematyczny poświę-cony śmierci lwowskiego kronikarza stanowi punkt wyjścia do krytycznej oceny nekrologów prasowych (T₃ – „nekrologi prasowe”), a ten temat na zasadzie podo-bieństwa przechodzi w czwarty poświęcony sylwetkom pisarzy w opracowaniach historycznoliterackich (T₄ – „sylwetki pisarzy”).

Zgromadzony materiał i przeprowadzone na jego podstawie analizy pozwala-ją nam przedstawić następupozwala-jące wnioski:

1. Najwyższy stopień wewnętrznego zespolenia tematycznego wykazują fe-lietony Sienkiewicza, niższy – Prusa, z kolei teksty Świętochowskiego, realizujące wzorzec felietonu-kroniki wyróżniają się znacznym stopniem usamodzielnienia poszczególnych segmentów tematycznych. Względna ich autonomia neutralizo-wana jest obecnością zdań-łączników, z wykładnikami więzi lewostronnej. Rzadko felietony Posła Prawdy spaja nadrzędny dla kilku segmentów hipertemat. Częściej natomiast temat segmentu realizowany jest przez tematy cząstkowe, pozostające z nim w relacjach semantyczno-logicznych. W ten sposób powstaje rozbudowana wypowiedź monotematyczna.

2. Dominantą kompozycyjną felietonowych kronik Litwosa i Prusa (zwłaszcza tych powstałych do połowy lat 80. XIX w.) jest łączenie sąsiadujących ze sobą segmentów w bloki tematyczne. Wspólny wątkom hipertemat integruje kilka roz-winięć tematycznych. Przyjmują one postać konfiguracji radialnych, gdy temat

jednego segmentu stanowi podstawę kolejnego rozwinięcia tematycznego (zob. hipertemat „zdarzenie”) lub znacznie częściej układów liniowych, gdy podstawę przechodzenia do kolejnego segmentu stanowi więź asocjacyjna oparta na rela-cjach metonimicznych. Przerwanie więzi następuje wówczas, gdy dołączony do tematu remat zacznie tworzyć nowy ośrodek tematyczno-rematyczny.

3. Rozwój linii tematycznej znajduje swoje uzewnętrznienie w strukturze akapitowej. Strategiczne z punktu widzenia następstwa tematyczno-rematyczne-go są początkowe i końcowe części tekstu, w tych bowiem miejscach kumulują się wykładniki stymulujące rozwój jego linii tematycznej.