Występuje w felietonach ukazujących się w cyklach Bez tytułu (1873),
Spra-wy bieżące (1874, 1875)24 oraz Chwila obecna (1875), ale tylko z pierwszego
pół-rocza. Oto trzy przykłady pochodzące z wymienionych źródeł:
[1] Odsiecz Wiednia Brandta. Domowe uroczystości. Jeszcze o Mazepie. Koncerta. Dwugłowy sło-wik. Nasze drogi i mosty. Nowe pismo. Dawne i nowe pszczolnictwo. Ludność nadwiślańska. Saska Kępa. Nasze piękności. Kąpiele. Podróżo mania. Metamorfozy (Bez 43)
[2] Pożary prowincjonalne. Widowiska dobroczynne. Nasze miłosierdzie i afisze. Sierpc i teatr. Ska-żenie języka i Sierpc. Pożar na Solcu. Straż ogniowa warszawska. Straż ogniowa na prowincji. Dzieje lokomocji. Tramwaje. Wpływ tramwajów na rozrost miasta. Przeszkody. Zwierzyniec. Wy-cie wilków (Spr 228)
[3] Historia wąsów. Hołdy mazowieckie. Co będzie dalej. Buchwaldy. Sezon letni. Ogólna ociężałość. Ciało kupieckie. Reprezentanci. Zarząd szpitala na Pradze i fantowa loteria w Parku Aleksandryj-skim. Telegrafiści. Depesze. Sezon pożarny (Chw 1: 159)
Banałem wydaje się stwierdzenie, że spis odzwierciedla charakterystyczną dla felietonu 2. poł. XIX w. mozaikową, wielotematyczną kompozycję. Już pobież-na apobież-naliza przytoczonych paratekstów pozwala wysnuć wniosek, że pobież-nadrzędną ich funkcją jest poinformowanie czytelnika o zawartości tekstu25. Przywołane przykłady spisów cechuje stosunkowo duży stopień informatywności. Ma na to wpływ struktura składniowa – głównie w formie równoważników zdań, jak i użyte słownictwo (nazwy własne, nazwy wydarzeń, organizacji czy przedsięwzięć, kon-kretne rzeczowniki, przymiotniki dookreślające). Tak skonstruowana zapowiedź pozwala domniemywać potencjalnemu czytelnikowi, że podczas lektury znajdzie omówienie faktów inicjowanych przez nagłówek. Kolejność podtytułów na ogół odpowiada kolejności ich prezentowania w tekście zasadniczym. Można przy tym zauważyć, że niektóre z sąsiadujących haseł wyraźnie mieszczą się w tym samym 24 Pod uwagę brane były tylko te felietony, których spisy zawartości treści nie pochodziły od edytorów; 5 na 9 felietonów napisanych przez Sienkiewicza dla „Niwy” ma spisy wtórnie sporzą-dzone.
25 Gajda (1987: 83) taki typ funkcji w odniesieniu do tytułów tekstów naukowych określa mia-nem funkcji deskryptywnej.
2.1. Komponenty inicjalne 69 kręgu tematycznym. Świadczą o tym dosłowne powtórzenia wyrażenia, np. straż
ogniowa [2] i przynależność wyrazów do tego samego kręgu semantycznego
(pożar, straż; lokomocja, tramwaje). W bloku tematycznym26 poświęconym po-żarom [2] mowa jest o jednym wydarzeniu – pożarze stajni na Solcu (Pożar na
Solcu). Wydarzenie to staje się następnie przedmiotem refleksji o odwadze
war-szawskich strażaków (Straż ogniowa warszawska) i jest pretekstem do wypowie-dzi o stanie straży pożarnych na prowincji (Straż ogniowa na prowincji). Kolejny blok tematyczny określają kwestie związane z lokomocją w Warszawie. Wstęp do rozmyślań stanowią, w jeden akapit ujęte, dzieje światowej lokomocji (Dzieje
lokomocji), następny jest poświęcony gawędzie z czytelnikiem na temat
omni-busów, a w trzecim informuje się, że Warszawa ma otrzymać tramwaje
(Tram-waje). W tym samym akapicie felietonista pisze o spodziewanych korzyściach
z wprowadzenia nowego środka lokomocji (Wpływ tramwajów na rozrost miasta). Blok tematyczny kończy wskazanie trudności wynikających z rozgałęzienia sieci kolejowych (Przeszkody). Tylko ostatni z podtytułów, tj. Przeszkody, semantycz-nie semantycz-nie nawiązuje do uprzednich, może tym samym budzić ciekawość czytelnika. Felietonowy przegląd wydarzeń tygodnia kończą refleksje związane z rzekomym uśmiercaniem zwierząt (wilków) z warszawskiego zwierzyńca. Tajemnicze Wycie
wilków nie jest doniesieniem o rzeczywistych odgłosach wydawanych przez
zwie-rzęta, ale wynikiem ustosunkowania się felietonisty do komentarzy z innych pism ostrzegających, „że dusze zabitych wilków zawyją mściwie nad uszami komitetu zwierzynieckiego i takowy przyprawią o moralną i niemoralną niemoc” (Spr 236).
Ta próba ukazania korelacji hasłowych zapowiedników zawartych w nagłów-ku z ich realizacją w przestrzeni tekstowej ma zwrócić uwagę na charakterystycz-ne i znamiencharakterystycz-ne dla XIX-wiecznych felietonów rozbicie tematu główcharakterystycz-nego (którym może być wydarzenie, problem czy też obserwacja zjawiska) na kilka tematów cząstkowych. W ten sposób nagłówek felietonu staje się kolekcją tematów cząst-kowych, czyli tematów poszczególnych segmentów tekstowych27 ukazujących wy-brany aspekt przywoływanego faktu. Dopiero lektura całego felietonu umożliwia wskazanie, na ile tematów głównych rozbita została jego treść. Powierzchnio-we sygnały tematów, które odnajdujemy w spisie treści, mogą, choć nie muszą, wskazywać na relacje semantyczne i logiczne łączące sąsiadujące ze sobą seg-menty tekstowe.
Nierzadkie są i takie przypadki, kiedy pojedynczy podtytuł jest jednocze-śnie tematem głównym dla segmentu tematycznego. Można by zaryzykować stwierdzenie, że w takich przypadkach hasłowy zapowiednik treści pełni funkcję 26 Na blok tematyczny składa się kilka segmentów tematycznych, których tematy można trak-tować jako derywowane od tematu głównego (jądra bloku tematycznego). Zob. rozdz. 2.3.
27 W koncepcji van Dijka tematy szczegółowe odpowiadałyby propozycjom (in. sądom, czyli znaczeniom zdań). Referentami propozycji są stany rzeczy, zdarzenia, działania i procesy. Szczegóło-we omówienie koncepcji badawczej van Dijka zawierają prace Bartosiewicza (2002: 12–26) i Żydek--Bednarczuk (2005: 122–128), tam też wskazówki bibliograficzne.
rzeczywistego (pod)tytułu – określa temat pewnej skończonej wypowiedzi (seg-mentu tematycznego), którego granice wyznacza przejście do nowego tematu. Z przywołanych powyżej nagłówków możemy podać następujące przykłady takich quasi-tytułów odpowiadających jednemu wydarzeniu: Odsiecz Wiednia Brandta – fragment będący opisem obrazu Brandta, Domowe uroczystości – to z kolei uję-te w nieduży akapit sprawozdanie, a właściwe wyliczenie spotkań organizowa-nych przez prywatne osoby na cześć zasłużoorganizowa-nych obywateli, Jeszcze o Mazepie – to jednoakapitowa wypowiedź o przedstawieniu teatralnym. Z Chwili obecnej będą to podtytuły: Buchwaldy – segment o prognozowanym występie hinduskie-go magika oraz Zarząd szpitala na Pradze i fantowa loteria w Parku
Aleksandryj-skim – akapit poświęcony planowanej loterii fantowej na rzecz szpitala praskiego.
W świetle przywołanych przykładów oraz analiz całego materiału można wy-snućnastępujące wnioski dotyczące struktury i semantyki felietonowych nagłów-ków typu syntetycznego28.
1. Cechuje je wysoki stopień wyrazistości, na co ma wpływ konkretność uży-tych środków językowych oraz mały stopień rozbudowania syntagmatycznego. W ten sposób sygnalizowane są treści:
● dotyczące wydarzeń o charakterze kulturalno-towarzyskim, np. Opera
wło-ska (Chw 1: 10), Teatr Letni29, Mazepa (Bez 71), Piąta maskarada (Chw 1: 37),
Majówki (Bez 53), niekiedy nazwę wydarzenia dookreślają wyrażenia temporalne
lub lokacyjne: Czwartkowe przedstawienie w Teatrzyku Dobroczynności (Chw 1: 10), Teatr niemiecki w „Alkazarze” (Bez 71), Bal w Ratuszu (Chw 1: 37);
● poświęcone problemom miejskim związanym ze stanem dróg warszaw-skich, komunikacją czy miejscami odpoczynku: Ulica Marszałkowska (Bez 71),
Uli-ce Warszawy (Chw 1: 20), Przejazdy na ulicach (Bez 115), Bruki i latarnie, Boczne
ulice (Chw 1: 124), Saska Kępa (Bez 43), Saski Ogród30, Ogród Botaniczny (Chw 1:
124);
● zapowiedzi lub sprawozdania z wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych:
Se-zon prelekcyj, Prelekcja p. Ochorowicza, Seria odczytów (Bez 106); niekiedy
po-jawia się dodatkowy wykładnik leksykalny wskazujący na „nowość” wydarzeń:
Nowe wydawnictwa (Bez 92), Nowe sztuki (Bez 115), Nowiny warszawskie (Bez
124), Nowiny bieżące (Spr 217), Nowiny literackie (Chw 1: 131). W ten sposób nagłówek, który pełni funkcję indeksu wobec felietonowej kroniki, wskazuje na różnorodność i aktualność poruszanych w niej spraw, czyli cechę będącą wykład-nikiem gatunku. Czytelnik już na wstępie uzyskuje zapewnienie, że otrzyma infor-mację i komentarz do bieżących wydarzeń.
Znamienne dla felietonistyki Sienkiewicza jest zaznajamianie czytelników z pracą licznych warszawskich komitetów czy towarzystw. Hasłem wywołującym temat jest nazwa danej instytucji: Towarzystwo Muzyczne (Spr 207; Chw 1: 131),
28 Dziś taki typ tytułów określa się mianem bezbarwnych (słabych, banalnych).
29 Podtytuł powtórzony w innym felietonie, zob. Chw 1: 141.
2.1. Komponenty inicjalne 71
Biuro Nędzy Wyjątkowej (Chw 1: 37) lub jej uszczegółowienie: Zebranie w Resur-sie Obywatelskiej, Sprawozdanie dyrekcji Towarzystwa Kredytowego (Bez 124), Posiedzenie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (Chw 1: 80).
2. Obok podtytułów odznaczających się dużą informatywnością występują także i takie, które cechuje różny stopień niedomówienia, wynikający m.in. z uży-cia określeń metaforycznych, np. Dwugłowy słowik31, Wojna (Bez 106), Trąd
pi-śmiennictwa (Chw 1: 1), Paszkwil jako nowa roślina pastewna (Chw 1: 10), Ptaki za pieniądze i ptaki za darmo (Chw 1: 87). Zdarzają się podtytuły oparte na
za-skakujących, pobudzających ciekawość czytelniczą zestawieniach, przyjmujących formę połączeń szeregowych: Mleczarnie i miłość (Bez 71), Ocean zapomnienia
i krytycy (Chw 1: 37), Kapelusze i cukiernie (Chw 1: 141), Głowa i nogi (Chw 1:
187) czy wyrażeń: Nowy gladiator (Bez 29), Nowożytny Grek (Chw 1: 37), Bez
maski w masce (Chw 1: 20), Członek z kalendarza (Chw 1: 1).
Na podstawie poczynionych analiz można zaryzykować stwierdzenie, że określenia metaforyczne i paradoksalne zestawienia pojawiają się w podtytu-łach odsyłających do tematów poruszających kwestie obyczajowe. W ten sposób autor pośrednio, już na wstępie felietonu, wyraża swój często ironiczny stosu-nek do zmieniającego się obyczaju towarzyskiego czy nowych mód, preferowa-nych zwłaszcza przez młode pokolenie, np.: Śniadania i śniadankowiczowstwo (Chw 1: 72), Operacje małżeńskie, Panna na hipotece, Wyścigi matrymonialne (Chw 1: 37), Młodzieniec złoty i pozłacany (Chw 1: 148).
3. W niektórych podtytułach pojawia się dodatkowo partykuła jeszcze, która odsyła czytelnika do wcześniejszego odcinka i w ten sposób staje się wykładni-kiem cykliczności felietonowej wypowiedzi32 – jednej z głównych cech poetyki gatunku. Oto przykłady: Jeszcze o Mazepie (Bez 43), Jeszcze o stowarzyszeniu
„Merkury” (Spr 207), Jeszcze o „Kulawym diable” (Chw 1: 72), Jeszcze o zapisie Walentego Stanczukowskiego (Chw 1: 103).
4. Pewną tendencją stylistyczną, uwarunkowaną wszakże pragmatycznie, jaką zdradzają niektóre z podtytułów, jest częste dookreślanie omawianej kwe-stii zaimkiem dzierżawczym nasz i formami od niego pochodnymi: Nasze drogi
i mosty (Bez 64), Nasi znani i nasze znane (Bez 64), Nasze miłosierdzie i afisze (Spr
228), Nasza opieszałość (Chw 1: 80), Nasze skłonności (Chw 1: 187), Nasze rasy (Chw 1: 187). Zaimek, zgodnie ze swoją funkcją, określa przynależność wskazane-go rzeczownikiem (lub formą imiesłowową) przedmiotu lub stanu do zbiorowo-ści, z którą identyfikuje się felietonista. W ten sposób sygnalizowana jest wspól-nota doświadczeń nadawcy i odbiorcy tekstu, która znajdzie swój pełny wymiar w obrębie tekstu macierzystego.
31 Rzecz o siostrach syjamskich występujących w cyrku Salamońskiego jako śpiewaczki, zob. Bez 45-46.
32 Konopka (1991: 290), analizując nagłówki Kronik B. Prusa, wskazuje na pojawiające się w nich określenie znowu.