W ychodząc z tytułow ego sfo rm u ło w a n ia , za p o d staw ę in te r p r e tacji przyjm ujem y dwa ro d z aje p rz e sła n e k . P ierw sza z nich w ynika ze stw ierdzenia o jed n o c z e sn o śc i m yślenia i ję z y k a 1, co o zn acza, że „styl m yślenia” je st sfo rm u ło w a n ie m ró w now ażnym ze stw ie rd z e n iem „styl językow y”. P rz e sła n k a d ru g a w ynika z o d n ie sie n ia k a te gorii stylu do k a te g o ria ln e g o sta tu su te g o o k re śle n ia p rzy jm o w an e go w językoznaw stw ie ogólnym . Przyjm ując z a w a rte w nim p o jęcie stylów funkcjonalnych2, w inniśm y jed n o c ześn ie w skazać, że we w sp ó ł czesnym języku polskim styl polityczny n ie zo sta ł de fa c to w y ró żn io ny3. Tym n iem niej z a in te re so w an ie języ k o zn aw stw a an alizam i języ k a w polityce u z a sa d n ia n ia p o słu g iw a n ie się je g o in s tru m e n ta m i analitycznym i, z o d p o w ie d n ią ich in te rp re ta c ją . W s tru k tu rz e „styl polityczny” w in n a bow iem istn ieć rów n o w ag a in te rp re ta c y jn a o b u członów , tj. an alizo w an ie teg o stylu w in n o się odbyw ać je d n o c z e śnie z pozycji lingw istyki (i w ów czas uzyskuje się w ynik p o d e jśc ia politoiingw istycznego4) i polito lo g ii (i w ów czas uzyskuje się e fe k t podejścia lingw opolitycznego)5. Ł ą c z n e zasto so w an ie d o w y ró żn ia nia stylu politycznego dw uw ym iarow ego po d ejścia je st o p a rte n a p r o ce d u rze m odelow ej, w k tó re j dw a w yznaczniki: zró żn ico w an ie styli
1 N. Sillamy, Słownik psychologii, Katowice 1994, s. 164.
2 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, K. Polański (red.), Warszawa 1993, s. 522.
3 Współczesny język polski, J. Bartmiński (red.), Wrocław 1993, s. 5-6. Jest wprawdzie „nowomowa”, jednakże rozumiana jako „język międzynarodowego komunizmu” (s. 163).
4 W. Pisarek, Szkic wstępu do politolingwistyki, „Prace Filologiczne” t. 33, Warszawa 1986, s. 55-61.
5 S. J. Rittel, Politolingwistyka, Uwagi metodologiczne, „Przegląd Politolo giczny”, nr 3-4, 1996, s. 93-100.
136 Stefan Rittel
styczne i zró żn ico w an ie k o m p e te n c y jn e p ro w a d z ą d o u stalen ia og ó l nej ty p ologicznej zasad y w tym zak resie.
P odstaw ą w yróżniania stylu politycznego jest przyjęcie przez nas koncepcji k o m petencji językowej w ujęciu N. C hom sky’cgo6. Jest ona
(competence) ustalona n a podstaw ie wykonania językowego (performan ce) i oznacza w ro d zo n ą każdej jed n o stce zdolność tw orzenia i rozum ie
nia nieskończonej liczby gram atycznie popraw nych wypowiedzi. M o ż n a tę k o n c e p c ję u z n a ć za p o d sta w ę dalszej an alizy ja k o m e c h a n iz m constans w tym sen sie, że styl polityczny p o d le g a także o c e n o m w tym sam ym zak resie: ja k o w y k o n an ie, w łaściw e k ażd em u m ów cy - słuchaczow i, n a p o d staw ie k tó reg o m o żn a d ed u k o w ać k o m p e te n c ję stylistyczną ja k o sk ład n ik k o m p e te n c ji językow ej. O k re śle n ie to, w zestaw ien iu z p o ję c ie m języ k a ja k o sy stem u 7, um ożliw ia p o łą c z e n ie o k re śle ń „ k o m p e te n c ja języ k o w a” i „język ja k o system ” w p e w n ą całość, k tó r a w yraża ro z u m ie n ie „k o m p e te n c ji system o w e j” z a p ro p o n o w a n e p rz e z a u to ra te g o o p ra c o w a n ia , b ę d ą c e o g lą d e m dw óch stro n k a te g o rii złączo n ej w system . W yraża to lingw i styczny s ta tu s p o d e jśc ia d o w y ró żn ian ia stylu politycznego, który, z g o d n ie z z a ło ż e n ie m o k o n ieczn o ści dw uw ym iarow ej in te rp re ta cji, w ym aga ta k ż e u w z g lęd n ien ia ch ara k tery sty k i p o litologicznej.
T rz o n e m tej ch ara k te ry sty k i je s t ta k ż e k o m p e te n c ja w ujęciu N. C h o m sk y ’ego, zaś w yrażeniu „język ja k o sy stem ” o d p o w iad a p o je c ie „system polityczny”8. Przy czym w tym w ypadku p e łn i o n rolę p o ję c ia n a d rz ę d n e g o w sto su n k u d o sp o so b ó w d efin io w an ia p o lity ki. Z a te m e le m e n ta rn a je d n o s tk a analityczna je s t tu o k re ślo n a ja k o lingw o (k o m p e te n c ja języ k o w a) -p olityczna (język w p rz e strz e n i p o l i t y c z n e j 9) .
6 N. Chomsky, Zagadnienia teorii składni, Wrocław 1982, s. 15-44. 7 A. Heinz, Ewolucja pojęć systemu (struktury) i formy w językoznawstwie, w:
idem, Język i językoznawstwo, L. Bednarczuk (red.), Warszawa 1988, s. 35—44. * S. J. Rittel, Zjawiska polityczne w ujęciu systemowym, Kraków 1989, s. 122-147.
’ S. J. Rittel, Komunikacja polityczna. Dyskurs polityczny, Język w przestrze
Styl polityczny. Ujęcie lingwo-politologiczne
137
Sym etryczne d o p o ję cia k o m p e te n c ji je s t u sta le n ie c h a ra k te ry styki e le m e n ta rn e j s tru k tu ry p o d m io to w e j, o zn acz ają cej ta k i ro d zaj m o d e lu , k tó ry je st d o sto so w an y d o m ożliw ości o k re śla n ia stylu p o li tycznego i jeg o o d m ian . P o d sta w o w ą p rz e sła n k ą m o d e lo w a n ia je s t z a ło ż e n ie re d u k u ją c e p rz e strz e ń p o lity czn ą d o d w óch w ym iarów : p io n o w eg o i p o zio m eg o . W pierw szym w ym iarze p rzy jm u je się ist n ien ie dw uzakresow ej stru k tu ry p o lity czn ej, w ynikającej ze sp o so b u uczestnictw a politycznego. N a tej p o d sta w ie w yróżnia się d y c h o to m ię rz ą d z ą cy -rz ą d z e n i, przy jm u jąc, że z k o m p e te n c ji stan o w iący ch tych drugich w yw odzona je s t k o m p e te n c ja tych pierw szych, p rz e k ształco n a n a p o d staw ie elekcji w s to su n e k p o d p o rz ą d k o w a n ia o d w ro tn eg o . W w ym iarze pozio m y m lo k o w an e są p o d m io ty , k tó ry ch u czestnictw o polityczne w ynika z fu n k cji tra n sfo rm a c ji ro z u m ia n e j ja k o m echanizm p o śred n ictw a w p rz e strz e n i rz ą d z ą c y -rz ą d z e n i (g ru p a m e d ia ln a ) o raz ja k o m ech an izm tra n sfo rm o w a n ia in fo rm acji pry- m a rn e j w in fo rm ację n a u k o w ą (g ru p a b a d aw cza). N a tej p o d sta w ie tw orzy się ogólny m o d e l za ch o w ań językow ych, w k tó ry m w y stąp ią style polityczne o d p o w ia d a ją c e c h a ra k te ro w i u czestn ictw a p o lity cz nego.Przyjm ując założenie o c h a ra k te rz e k o m p eten cji językow ej, przyj m ujem y jed n o c z e śn ie , że w u ję c iu idealizacyjnym każd y z w y ró ż n io nych p o d m io tó w dyskursu p o lity c z n e g o 10 p o s ia d a an a lo g ic z n ą k o m p e te n c ję d w u z a k re so w ą (ję z y k o w o -p o lity c z n ą ). U z a s a d n ia o n a n a d a n ie k o m p e te n c ji sta tu su śro d k a k o m u n ik acy jn eg o . O k re śle n ie to, w prow adzone d o ob ieg u n a u k o w eg o p rzez D . H . H y m e s a 11, o z n a cza, że w p raw d zie p o ję c ie k o m p e te n c ji w ro z u m ie n iu N . C h o m - sky’ego je s t cec h ą in d y w id u aln ą, ale z uw agi n a c h a r a k te r h o m o so-
ciallisHhomo politicus w sp ó łd z ia ła n ie co n a jm n iej dw óch je d n o s te k
ludzkich, k tó re są zd o ln e d o k o n ta k tu językow ego n a p o sta w ie t a
111 S. J. Rittel, Dyskurs polityczny, „Przegląd Politogiczny” nr 1-2, 1998, s. 109-117 oraz: idem, Komunikacja polityczna..., s. 97-104.
11 D. H. Hymes, On Communicative Competence, Philadelphia 1971, prze druk w: Pride (Holmes ed.) Sociolinguistics, London, s. 269-293.
138 Stefan Rittel
k ieg o sa m e g o sy stem u języka, w ym aga o d nich k o m p e te n c ji k o m u nikacyjnej. Ja k p o d a je J. M ikułow ski P o m o rsk i, celem ak tu p o ro z u m ie w a n ia się je s t p o ro z u m ie n ie się, w zw iązku z tym trz e b a uznać, że k o m p e te n c ja k o m u n ik a c y jn a o zn ac za zd o ln o ść w ym iany in fo r m acji i jej ro z u m ie n ia zg o d n ie z in te n c ją nadaw cy (w kom u n ik acji in te rp e rs o n a ln e j12 z a ło ż o n a je s t p rz e m ie n n o ść ról). S k u tek ten je st (w in ie n być) o siąg an y n a p o z io m ie języ k a o g ó ln eg o , gdyż za sad a ró w n o śc i w o b e c p ra w a p rz e n ie s io n a n a u k ła d rz ą d z ą c y -rz ą d z e n i o zn a c z a ta k ż e ta k ą sa m ą k o m p e te n c ję w za k resie ro z u m ie n ia w ypo w iedzi i m ożliw ości b u d o w a n ia w ypow iedzi w łasnych.
R o z sz e rz e n ie k o m p e te n c ji k o m u n ik acy jn ej p o za k o m u n ik ację in te rp e rs o n a ln ą je s t in te rp re to w a n e ja k o p rz e strz e ń , w k tó re j fu n k c jo n u ją wszyscy użytkow nicy języ k a n a tu ra ln e g o , n aro d o w eg o , o g ó l n e g o . N ie m u si się o n a pokryw ać z p o ję c ie m g ran ic państw ow ych, w zw iązku z tym d la p o trz e b in te rp re ta cy jn y c h przyjm uje się, że wy r a ż a ją polityka o zn aczają ca „w sp ó ln o tę w sp ó ln o t” . D la takiej w spól n o ty „ k o m p e te n c ja ” ( + k o m u n ik ac y jn a ) o zn acza p o d staw ę w prow a d z e n ia d o d atk o w ej atrybucji, k tó rą m o ż n a określić ja k o k o m p eten cję k o m u n ik a c y jn ą językow o-polityczną. P o zo stając na d a l ko m p eten c ją, o d n o si się o n a d o innej p rz e strz e n i k o m u n ik acy jn ej, k tó rą w tym w y p ad k u w yznacza c zw o ro k ąt: rz ą d z ą c y -rz ą d z e n i i m e d ia -b a d a c z e .
T o te ż k o m p e te n c ja ko m u n ik ac y jn a lingw opolityczna (językow o- p o lity c z n a ) w in n a być in te rp re to w a n a z za ło ż e n iem , że w jej o b sza rze m ają m iejsce ta k ż e akty w ynikające z k o m p e te n c ji indyw idual n e j (n p . p a m ię tn ik i p o lity k ó w ), a k ty w y n ik a ją c e z k o m p e te n c ji in te rp e rso n a ln e j (ró ż n e g o ro d zaju k o n ta k ty g ab in eto w e), ale istnieją ta k ż e p odstaw y, aby te n k sz ta łt k o m p e te n c ji kom un ik acy jn ej języ- k o w o -p o lity czn ej u jm o w ać o d m ie n n ie d la k aż d e g o z w yróżnionych czło n ó w system u k o m p e te n c y jn e g o . Ich w sp ó ln o ta ozn acza, że każ dy z w yróżn io n y ch p o d m io tó w je s t w yposażony w sw ego ro d zaju zb io ro w ą k o m p e te n c ję , a p o n a d to k o m u n ik a c ja m iędzy nim i w ym a ga, aby, a n a lo g ic z n ie ja k i w p rz y p a d k u k o m p e te n c ji k o m u n ik acy j
Styl polityczny. Ujęcie lingwo-politologiczne
139
nej in te rp e rso n a ln e j, istn ia ła zd o ln o ść k o m p e te n c y jn a m iędzy zb io rowym i p o d m io tam i.C h a ra k te ry sty k i c z te re c h w ydzielonych n o sicieli k o m p e te n c ji k o m unikacyjnej lingw opolitycznej w ynikają:
a) z istn ien ia p rz e s trz e n i m ięd zy p o d m io ta m i, z w y łączen iem k o n ta k tu p o śre d n ie g o ;
b) ze sp o so b u w y o d ręb n ialn o ści (k lasa p o lity czn a - w ym iern o ść kw antytatyw na, e le k to ra t - w y m iern o ść p ra w d o p o d o b n a ); c) z relacji m iędzy języ k iem ogólnym (k a żd y użytkow nik) i wy
specjalizow anym (n ie k tó rz y użytkow nicy);
d ) z sem antyki u jaw n io n ej w s tru k tu rz e pow ierzch n io w ej ( o d b ió r zn aczeń d e n o ta cy jn y ch ) i s tru k tu rz e g łęb o k iej (o d b ió r w szystkich m ożliw ych zn a c z eń , im plikacji, a so c ja c ji)13. N a p o d staw ie p rzed staw io n y ch k ry terió w m o ż n a d la p o szcze gólnych p o d m io tó w w yróżnić n a s tę p u ją c e cechy ich k o m p e te n c ji kom unikacyjnych-lingw opolitycznych:
Rządzący
Z asad y d o b o ru czło n k ó w w ładzy p o lity czn ej, konstytucyjnych re p re z e n ta n tó w n a ro d u , fo rm a ln ie są o d w z o ro w an iem k o m p e te n c ji kom unikacyjnych-lingw opolitycznych sw oich w yborców , faktycznie zaś ustalanych w k rę g ac h w ew n ątrz p arty jn y ch . K ry te ria k o m p e te n cji k o m u nikacyjnej-lingw opolitycznej p oszczególnych je d n o s te k są w części o bserw ow alne p rz e d zd o b y ciem w ładzy, w części zaś p o p rzez a u to p re z e n ta c ję za p o m o c ą śro d k ó w e lek tro n iczn y ch . W y stę p u ją w tym z a k re sie ta k ie w yznaczniki sp raw n o ści k o m u n ik acy jn ej, k tó re u k ła d ają się w p rz ed z iale: p o r a d n o ś ć -n ie p o ra d n o ś ć m ó w ien ia o ra z w ykorzystanie tek stó w sp o rz ą d z a n y c h p rzez innych a u to ró w . W zw iązku z tym z k o n g lo m e ra tu k o m p e te n c ji je d n o stk o w y ch z b io ru tworzy się p ew ien o b ra z k o m p e te n c ji k o m unikacyjnych-lingw
o-13 Terminy: struktura powierzchniowa, struktura głęboka są stosowane w gramatyce generatywno-transformacyjnej N. Chomsky’ego, tu używane w sen sie podanym wyżej.
140 Stefan Rittel
politycznych, k tó ry m a p e łn ić ro lę w yznacznika tożsam ości zarów no w u k ła d z ie w e w n ą trz elit politycznych, ja k i m iędzy nim i. P ow staje w te n sp o só b tró jo b ie g o w o ść cyrkulacji kom unikacyjnej:
a) w o b rę b ie „sw o ich ”,
b ) w o b rę b ie ró w noległych p a rtn e ró w (k oalicjanci, opozycja), c) w sto su n k u d o e le k to ra tu .
Elektorat
T a k o k re ś lo n a zb io ro w o ść je s t częścią sp o łeczeń stw a, k tó reg o k a ż d a je d n o s tk a (p rz y p a d k i szczeg ó ln e są tu w yłączone) je st p o sia d a c z e m k o m p e te n c ji k o m u n ik a cy jn ej, a ja k o ź ró d ło w ładzy - także p o te n c ja ln y m n o śn ik ie m k o m p e te n c ji kom unikacyjnej-lingw opoli- tycznej. In te rfe re n c ja w skazanych z n a czeń k o m p e te n c ji oznacza, że w tym o s ta tn im z a k re sie k o m p e te n c ja je s t w y rażo n a na poziom ie s tru k tu ry p o w ierzch n io w ej języ k a o g ó ln eg o , sp ro w ad zo n eg o do wy m ia ru indyw idualnych p o trz e b i m ożliw ości ich prez e n to w a n ia - jak o tzw. k o m p e te n c ja rzeczow a. F o rm u je się o n a w w ym iarze ocennym po lity k i i po lity k ó w w p rz e d z ia le n e g a c ja -a k c e p ta c ja , z ró w n o cze snym słabym sto p n ie m św iadom ości, jak ieg o ro d zaju skutki pow staną n a p o d sta w ie u c z e stn ic z e n ia -n ie u c z e stn ic z e n ia w k o m u n ik acji p o li tycznej, w ykorzysty w an ia-n iew y k o rzy sty w an ia indyw idualnej k o m p e te n c ji kom unikacyjnej. M im o w ięc w spółw ystępow ania zbiorowych stan ó w k o m p e te n c ji kom unikacyjnej-lingw opolitycznej, różnice m ię dzy ję z y k ie m polity k ó w i p o lity k i14 są te g o ro d zaju , że istotnym czyn n ik ie m k o m u n ik o w a n ia c elem p o ro z u m ie n ia się stają się m e c h a n i zm y, k tó re p ro p o n u je się określić ja k o k o m p e te n c ja interkom unikacji lingw opolitycznej.
14 Z obszernej literatury językoznawczej dotyczącej tego problemu por. m.in. opracowania zbiorowe z sesji naukowej Język a kultura, t. 4, Wroclaw 1991,1.11, Wroclaw 1994, bibliografia prac J. Bralczyka, opracowania: J. Ka- mińskie j-Szmaj Słowa na wolności, Warszawa 2001, K. Ożoga, Polszczyzna prze