Zgodnie z tymi poglądami, opinii publicznej został „zaoferowany” sto­ sowny wizerunek Piłsudskiego-polityka, współtworzony przez samego Marszal

ka, który kreował się na owładniętego uczuciami i namiętnościami, podczas gdy faktycznie „byl zimny jak lód i kierował się wyłącznie chłodną kalkulacją”. Bibliografia Ossolińskich we Wrocławiu, Rękopis, A. Trzaska-Chrząszczew- ski, „Wspomnienia i rozważania z lat 1887-1957’’, t. 2: „1923-1957”; sygn. 14098/ II (BN - mkf.: 61727), s. 236, 239. Zob. opinię w: K. Kawalec, Wizje ustroju

państwa w polskiej myśli politycznej lat 1918-1939: Ze studiów nad dziejami pol­ skiej myśli politycznej, Wroclaw 1995 („Acta Universitatis Wratislaviensis”,

Podstawy nowoczesnego myślenia o polityce... 63 c h a ra k te r zjaw iska m asow ego, p rz e ła m u ją c ce ch ę e lita rn o śc i p rz e ­ niesio n ą z X IX w ieku.

C zynniki tech n iczn e były z w iązan e z p rz e b ie g ie m i o rg an izacją p ro c e su decyzyjnego o ra z o d n o siły się d o je g o p oszczególnych faz. P iłsudski położył nacisk na: ro z p o z n a n ie sytuacji decyzyjnej, w y p ra­ cow anie alternatyw nych decyzji i p o d jęc ie o p ty m aln ej w e w łaściw ym czasie, w y d an ie dyrektyw w ykonaw czych. A k c e n to w a ł z n a c z e n ie u m iejętn o ści d o konyw ania selekcji p ro b le m ó w p o d k ą te m w y b ran ia n ajb ard ziej w ażkiego z p u n k tu w id zen ia w łasnych w arto ści i in te r e ­ sów o ra z w ym agającego p o d ję c ia decyzji w d a n y m c z a sie 13. D o c e ­ niał znaczen ie o d ło ż e n ia decyzji lub o d stą p ie n ia o d jej p o d ję c ia bąd ź w ykonania (niedecyzja). P o d k re śla ł, że decyzja je s t a k te m p o c ią g a ­ jącym za so b ą łańcuch z d a rz e ń b rz e m ien n y ch d la przyszłości o ra z rozstrzygających o sp raw ach w ielkich i m ałych, d la te g o też n a le ż a ło sk ru p u la tn ie przem yśleć celow ość jej p o d ję c ia 14. B yła to w y starc za­ ją c a p rze słan k a d o p re fe ro w a n ia po staw y o stro ż n e j w p o d e jm o w a ­ niu decyzji; ryzyko p o strz e g a n o zaś ja k o olb rzy m ie z a g ro ż e n ie dla prefero w an y ch w a rto śc i15. N iem n ie j je d n a k p o stu lo w a n a o stro ż n o ść nie w ykluczała refleksji an i n a d w a ria n ta m i rew olucyjnym i, ani n a d p o stęp o w an iem stanow czym i k o n sek w en tn y m .

13 Komendant mówit do swoich współpracowników: „ (...) zawsze szukam głównej troski, spokojnie odkładając na bok wszystko inne”. Przywiązywał tak­ że wielką wagę do czasu, w którym należało podjąć decyzję. W wywiadzie z 29 V 1926 roku, zadawszy sobie pytanie o istotę silnego rządu, odpowiadał, że stanowi ją „decyzja, pobierana w odpowiednim dla efektu działania czasie”. J. Piłsudski, op. cii., t. 9, s. 28, 218.

14 Zob. Listy Józefa Piłsudskiego - Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza

z lat 1919 i 1920, „Niepodległość” 1962, t. 7, s. 8.

15 Jeśli formacja piłsudczykowska decydowała się na wyraźne rozstrzygnię­ cia decyzyjne, to po przeprowadzeniu akcji przygotowawczej. Składały się na nią spekulacje intelektualne na temat środków i skutków, analizowanie szans i niebezpieczeństw, zbieranie informacji, prace nad alternatywnymi rozwiąza­ niami. S. Zochowski, Piłsudski, Lublin 1996, s. 24-25; S. Mackiewicz-Cat, Klucz

64 W aldem ar P anic h

N iedecyzja, tra k to w a n a ja k o czynnik techniczny, była dla P ił­ su d sk ieg o sp o so b em ro zw iązania sytuacji decyzyjnej, przybierającym trzy p o stacie:

1) strateg ic zn ej rezygnacji z dotychczas p o stu lo w a n e g o rozw ią­ zania;

2) celow ego i tym czasow ego z a n ie c h a n ia d ziałań; 3) św iad o m eg o zachow yw ania m ilczenia.

W y m ien io n e p o sta c ie sp e łn iały ró ż n e funkcje - z je d n e j stro n y stw arzały d o g o d n e w a ru n k i d la d o k o n y w an ia zw rotów koncepcyj- n o -p ro g ram o w y ch , z d ru g iej zaś staw ały się najlepszym sp o so b em n a p o stę p o w a n ie w sy tuacjach b ez wyjścia. P iłsudski zalecał, że k ie ­ dy nie m o ż n a d o k o n a ć je d n o z n a c z n e g o w yboru m iędzy alte rn a ty w ­ nym i pom ysłam i, w tedy w ybiera się trz e c ie ro zw iązan ie - odłożyć decyzję. W innych sy tu acjach nied ecy zja m iała być o czekiw aniem n a w y d a rz e n ia p rz y p ad k o w e i n iep rzew id y w aln e, k tó re w yw ołają k o rzy stn e zm iany p o zw alające p rzy stąp ić d o efektyw nego działania. D la K o m e n d a n ta n ie p o d ję c ie decyzji było też fo rm ą so cjo tech n icz­ n e g o o d d ziały w an ia na innych u czestn ik ó w sto su n k ó w politycznych w e d le p rześw ia d czen ia, że m ilczen ie o zn a c z a celow e skryw anie w ie­ dzy i z a m ia ru decy zy jn eg o 16.

C zynniki p rak se o lo g ic z n e o b ejm o w ały ró ż n e śro d k i w pływ ania n a p rz e b ie g i wynik gry politycznej. T w orzyły „tech n ik ę p ra cy ”, czyli ta k ty k ę d z ia ła n ia , w yraźnie o d d z ie lo n ą p rz ez P iłsudskiego o d d z ia ­ ła ln o ści p o lity c z n e j17. „T e c h n ik a p ra c y ” w pływ ała w znaczący sp o ­ só b n a p la n o w a n ie polityczne, p o zw ala ła p o rz ąd k o w ać tu rb u le n tn ą rzeczyw istość o ra z d aw a ła p a n o w a n ie n a d p o le m politycznej ryw ali­ zacji. D zięk i niej P iłsu d sk i s ta ra ł się ukryw ać w yznaczone cele ta k ­ tyczne i o p e ra c y jn e o ra z p re fe ro w a n y w a ria n t działan ia. Stosow anie czynników prakseologicznych je d n o c ześn ie ograniczało groźbę ew en ­ tu aln ej klęski lub m inim alizow ało negatyw ne skutki porażki. W o p a r­ ciu o piłsudczykow skie w ypow iedzi m o żem y sp o rząd zić listę takich

16 J. Piłsudski, op. cif., t. 6, s. 208; t. 8, s. 118. 17 Zob. Ibidem, t. 9, s. 267.

Podstawy nowoczesnego myślenia o polityce. 65 środków . Zaliczym y d o nich: w y k o n an ie p ierw szeg o ru ch u ; ciągle u trzym yw anie inicjatywy; stw a rz a n ie fa k tó w d o k o n a n y c h ; d z ia ła n ia p o z o ro w an e, p rzy b ierając e n ajczęściej p o sta ć b lefu ; k o n s p ira c ja 18.

D ru g ą m e to d ą działalności politycznej p re fe ro w an ą przez fo rm a ­ cję piłsudczykow ską byta ta k ty k a altern aty w n y ch rozw iązań, k tó ra m iała dwie warstwy: p ro g ram o w ą i organizacyjną. Ś w iadom ie zo stała zastosow ana p o raz pierw szy w 1905 ro k u 19, a w szerokim w ym iarze w latach 1908—191720. Piłsudski w ów czas pow strzym ał się o d fo rm u ło ­ w ania jednoznacznych p rognoz, lecz położył nacisk n a zb ieran ie i

ana-ls Oceny „techniki pracy” Piłsudskiego w: B. Urbankowski, Józef Piłsudski:

Marzyciel i strateg, Warszawa 1998, t. 2, s. 312-315,349; W. Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1901-1908: W ogniu rewolucji, Warszawa 1935, s. 248; R. Wa-

piński, Świadomość polityczna w Drugiej Rzeczypospolitej, Łódź 1989, s. 76-77; I. Gałęzowska, Myśl Józefa Piłsudskiego w świetle filozofii współczesnej, „Nie­ podległość” 1962, t. 7, s. 133; A. Chojnowski, Józef Piłsudski przed i po przewro­

cie majowym, „Przegląd Historyczny” 1986, nr 4, s. 726; A. Czubiński,Przewrót majowy 1926 roku, Warszawa 1989, s. 20.

W 1905 roku Piłsudski rozważał równolegle prowadzenie przygotowań do alternatywnych wariantów rozwoju wydarzeń; brał pod uwagę m.in. rewolu­ cję powszechną, organizację kolejnej insurekcji, pracę legalną. W. Jędrzeje­ wicz, op. cit., 1.1, s. 192; R. Wapiński, Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej, Wro- claw-Warszawa-Kraków 1991, s. 139; M. Klimecki, K. Filipow, Legiony to...:

Szkice z dziejów Legionów Polskich, Białystok 1998, s. 14-15.

211 Z wnikliwych badań historycznych nad politycznym myśleniem i działal­ nością Piłsudskiego w okresie 1908-1917 wynika, że Komendant oceniał ówczesną sytuację wielowariantowo, starając się stosować taktykę alternatywnych rozwią­ zań, co przejawiało się w przygotowywaniu różnych (wykluczających się) progra­ mów politycznych i w organizowaniu struktur przeznaczonych do ich realizacji. Zob. opracowania: J. Molenda, Pilsudczycy a namdowi demokraci 1908-1918, Warszawa 1980, s. 266; W. Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s. 107-110; T. Wolsza, W sprawie prognoz Józefa Piłsudskiego dotyczących

przebiegu I wojny, „Dzieje Najnowsze” 1985, nr 3/4, s. 159-166; T. Serwatka, Józef Piłsudski a Niemcy, Wrocław 1997, s. 34; A. Fri sz k e , Piłsudski, „Więź” 1985,

nr 4-6, s. 130-163, s. 146-147; B. Urbankowski, Filozofia czynu..., s. 27; A. No­ wak, Polityka „rosyjska”obozu Piłsudskiego w łatach 1914-1918, „Zeszyty Histo­ ryczne” 1999, nr 130, s. 8; Relacja Agenta „Ochrany” o przemówieniu Piłsudskiego

66 W aldemar Pa ruch

lizow anie inform acji o rzeczyw istości politycznej. U zn ał w tedy p o ję­ cie „przew idyw anie” za n ie a d e k w a tn e dla opisu w łasnego stylu my­ ślen ia o politycznej działalności, bow iem w idział w tym in telek tu aln ą dyspozycję do przypisyw ania m u skłonności p rz e d k ła d a n ia czynników irracjonalnych n ad racjonalnym i. N a to m ia st uw ażał się za polityka racjo n aln eg o . P ow iedział w ięc Śliw ińskiem u: „Ja nie odg ad u ję przy­ szłości, ale p a trz ą c w przyszłość, ro b ię o b ra c h u n k i”21.

W o p in ii K o m e n d a n ta z ło żo n y c h a r a k te r d ziejów p rz e są d z ał 0 tym , że w każd ej rzeczyw istości politycznej tkwiły zalążki różnych w a ria n tó w ro zw o ju w y d a rz e ń . N a le ż a ło je w łaściw ie ro z p o z n a ć , a n a s tę p n ie w ypracow ać w a ch la rz zach o w ań politycznych, d o sto so ­ w anych d o różnych scen ariu szy historycznych. T o w łaśn ie te z a c h o ­ w a n ia staw ały się o sią, w o k ó ł k tó re j były fo rm u ło w a n e p ro g ram y p o lity czn e, a lte rn a ty w n e w o b ec sieb ie a za ra z em u z u p e łn ia ją ce się o ra z n ie sp rz e c zn e z p iłsudczykow skim sy stem em w artości. W 1905 ro k u P iłsu d sk i d o k o n a ł k o n c e p tu a liz ac ji taktyki altern aty w n y ch ro z­ w iązań , nazyw ając ją „ p o d w ó jn ą g rą ” , w ra m a c h k tó rej należy „ ( ...) ta k się u rz ą d z ić , by je d n a i d ru g a część w za jem n ie się w spierały 1 p ch ały n a je d n ą lub d ru g ą s tro n ę zależ n ie o d okoliczności i ro zw o ­ ju w yp ad k ó w ”22. N a to m ia s t w ybór p ro g ra m u politycznego, czyli sp o ­ so b u d ziałan ia, sp o śró d o k reślo n ej p uli m iał być uzależniony o d tego, k tó ry z w a ria n tó w dziejow ych b ę d z ie się realizow ał. T ak ty k a a lte r ­ natyw nych ro zw iązań była sto so w a n a p rz e z piłsudczyków n a p o z io ­ m ie k o n c e p cy jn o -p ro g ram o w y m i p rak seo lo g iczn o -o rg an izacy jn y m w sy tu acjach najw ażniejszych (kryzysow ych) dla ich form acji p o li­

tycznej. D o nich zaliczymy:

21 W. Jędrzejewicz, op. cit., t. 2, s. 403; zob. W. Suleja, Spór o kształt aktywi-

zmu: Piłsudski a Sikorski w łatach I wojny światowej, w: Polska myśl polityczna X IX i X X wieku, t. 5: W kręgu twórców myśli politycznej, H. Zieliński (red.),

Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 147.

22 Cyt. za: R. Wapiński, Pokolenia..., s. 139. Taktykę alternatywnych roz­ wiązań Switalski nazwał „stawianiem sprawy inaczej”, a Urbankowski „grą na wielu fortepianach”. K. Świtalski, Diariusz 1919-1935, Warszawa 1992, s. 661; B. Urbankowski, Józef Piłsudski..., t. 2, s. 160.

Podstawy nowoczesnego myślenia o polityce.. 67 1) p rzejęcie w ładzy (1926 ro k );

2) w alkę z opozycją p a rla m e n ta rn ą (o k re s 1926-1935); 3) politykę z ag ran iczn ą (w la tac h : 1932-1934, 1938-1939); 4) p rzeb u d o w ę ideow ą (o k re s 1935-1939).

Piłsudczykow ska taktyka alternatyw nych rozw iązań dotyczyła nie tylko pro g ram ó w , ale rów nież s tru k tu r organizacyjnych. W a c h la rz o ­ wi p ro g ram o w em u tow arzyszyły ró ż n e piłsudczykow skie s tru k tu ry w p o staci organizacji i g ru p n iefo rm aln y c h . O ile takich s tru k tu r było w iele w p o d p o rz ą d k o w a n y m P iłsu d sk ie m u ru c h u n ie p o d le g ło śc io ­ wym i w tzw. obozie b elw ederskim , o tyle ich dalszy znaczny rozwój liczebny nastąp ił po ro k u 1926 i był p o łączo n y z w yraźnym p o jaw ie­ niem się nowych środow isk zain tereso w an ia. N ajbliżsi w sp ó łp raco w ­ nicy M arszałka byli św iadom i zn a czen ia w bieżącej polityce a lte rn a ­ tyw nego c h a ra k te ru tych o rg anizacji, k tó re je d n o c z e śn ie m iały się i w spierać, i ze sobą k o n k u ro w ać w zależności o d rozw oju w y d arzeń 23. W a rto p o d k reślić, że ta k ty k a a ltern aty w n y ch ro zw iązań p rz y n o ­ siła dla p rak ty k i politycznej p ro w a d z o n e j p rz e z o b ó z piłsudczykow ­ ski b a rd z o w ażn e kon sek w en cje:

1) m ożliw ość p ro w a d z e n ia elasty czn ej polityki, o p a rte j n a ró ż ­ nej alokacji sił (p o lity k ó w ) i śro d k ó w o ra z n a ich p rz e m ie sz ­ czaniu;

2) ró ż n o ro d n o ść p ro g ra m o w ą n a e ta p ie d o k o n y w an ia w y b o ru taktyki, sp raw iającą w ra ż e n ie z a m a z a n ia p ro g ra m o w e g o ; 3) m aksym alnie d łu g ie u k ry w an ie decyzji;

4) w zględnie łatw ą m ożliw ość w yco fan ia się b e z w iększych s tra t z im p le m e n ta c ji decyzji, n a w e t p o je j p o d jęc iu ;

5) w zrost szans n a o p ty m a liz ację decyzji.

23 Samodzielnym wysiłkom organizacyjnym podejmowanym przez piłsud-