S UBSTYTUCJA . K OMPLEMENTARNOŚĆ

Substytucyjność oraz komplementarność, jako dwa mechanizmy utrzymywania równowagi międzyorganizacyjnej, wykształciły się w

anglo-QUID PRO QUO: ZAUFANIE I KONTRAKTY W SIECIACH MIĘDZYORGANIZACYJNYCH 55

saskiej teorii kontraktów relacyjnych (theory of relational contracts). Pod-stawy tej teorii stworzył Stewart Macaulay [Macaulay, 1963], a rozwinął i rozpropagował w systemie common law Ian Macneil, który uważany jest za twórcę terminu „kontrakty relacyjne” [Macneil,1980, 2001]. Należy jednak zauważyć, że umowy relacyjne nie tworzą jednolitej teorii, w jej obszarze można wyodrębnić różne nurty, chociaż niewątpliwie zachodzą miedzy nimi interakcje zarówno pojęciowe, jak i zakresowe. Dodatkowo, powstaje pyta-nie, czym są umowy relacyjne? Dostrzega się, iż od samego początku stara-no się ująć pojęcie umów relacyjnych w ramy precyzyjnej definicji. Dlatego powstały dziesiątki definicji mające swoją wartość poznawczą, ale nie udało się wypracować definicji pełnej i powszechnie akceptowanej [Eisenberg, 1995]. Trudności w tym zakresie oddaje często przytaczana opinia, że kon-trakt może być określony mianem relacyjnego tylko w jego kontekście sytu-acyjnym. Najważniejszym ogniwem, wokół którego skupia się istota kon-traktów relacyjnych jest brak możliwości określenia ex ante wszystkich zo-bowiązań stron i tym samym roszczeń w nieprzewidywalnych przypadkach [Goetz, Scott, 1981, s.1091]. Akceptacja tej opinii powoduje, że w zasadzie każdy kontrakt niekompletny można uznać za kontrakt relacyjny. Obszar, który chcemy zdefiniować, jest więc niezwykle obszerny i należy go od razu w jakiś sposób ograniczyć. Odwołanie się do samej nazwy i kryjącej się za nią treści pozwala odróżnić ten typ kontraktu od innych. Pierwszym rzuca-jącym się w oczy określeniem jest relacja i od razu, choćby intuicyjnie moż-na przyjąć, że umowy relacyjne opierają się moż-na relacjach, które są źródłem tych umów. Rzeczywiście najbardziej rozpowszechnionym sposobem okre-ślania umów relacyjnych jest odwoływanie się do pojęcia relacji. Tym sa-mym ciężar definiowania umów relacyjnych przenosi się na pojęcie relacji, które nie jest bynajmniej jednoznaczne i łatwe do określenia. [Stańczyk-Hugiet, 2013, s.52 i n.]. W teorii umów relacyjnych chodzi o relacje zaufa-nia. Kierując się takim właśnie założeniem twierdzi się, że umowy relacyjne, to takie, w których wybór kontrahenta współpracy oparty jest na wiążącej go z nim osobistej relacji zaufania, albo też relacja ta wytworzyła się w toku trwałej współpracy kontraktowej. Konsekwencją istnienia relacji zaufania w sieciach międzyorganizacyjnych jest zwiększenie stabilności współpracy przez możliwość nieformalnej (powstawanie nowych, nie wyrażonych wprost w umowie obowiązków) i dynamicznej zmiany treści takiego kontraktu w trakcie jego trwania. Treść kontraktu relacyjnego nie jest zatem „zamykana”

na etapie jego zawarcia, ale ewoluuje wraz ze zmieniającymi się uwarunko-waniami zewnętrznymi. Na znaczeniu zyskuje wówczas wspólny cel stron, a nie partykularny interes każdej z nich [Łolik, 126]. W teorii umów relacyj-nych powszechnie aprobowane jest przekonanie, że zaufanie i prawo speł-niają dwie podobne funkcje: zapewspeł-niają elastyczność współpracy i promują kooperację. Brak jest konsensusu w kwestii tego, czy są to zasoby wobec siebie substytucyjne czy też komplementarne. W tym kontekście ważny jest podział na nurt negatywnych i nurt pozytywnych związków między zaufa-niem a prawem.

W nurcie negatywnych związków między zaufaniem a prawem wskazać należy przede wszystkim na prace S. Macaulay’a, które wywarły istotny wpływ na postrzeganie wzajemnych zależności między powyższymi

zasoba-Agnieszka Chrisidu-Budnik 56

mi w obszarze nauk ekonomicznych i prawnych [Malhotra, Murnighan 2002; Tenbrunsel, Messick 1999; Sitkin, Roth 1993; Galanter 1998; Cross 2005; Colombo 2010]. Badania dotyczące praktycznej roli transakcji, które prowadził Macaulay – przede wszystkim w stanie Minnesota – wykazały, że przedsiębiorcy nie wykorzystują rygorystycznie prawnych mechanizmów egzekwowania obowiązków stron współpracy. Jeżeli między stronami wy-stępuje relacja zaufania, prawo ma znaczenie drugorzędne – strony preferu-ją negocjacje. Jednocześnie przedsiębiorcy znacznie częściej odwoływali się do formalizacji współpracy, jeżeli podejmowali ją z nieznanymi dotąd part-nerami [Beale, Dugdale, 1975, s. 47]. Niewątpliwie Macaulay, jako jeden z pierwszych, zakwestionował dominację ujęcia normatywnego, by zwrócić się ku bardziej proceduralnemu ujęciu kooperacji, która może realizowana być w sposób nieformalny – w obrębie powiązań sieciowych. To procedural-ne ujęcie kooperacji, współcześnie określaprocedural-ne jest miaprocedural-nem deliberacji². Przede wszystkim jednak podważył znaczenie prawa w umowach, tworząc koncepcję zaufania jako substytutu prawa we współpracy między przedsię-biorcami, czego konsekwencją miała być „marginalizacja prawa kontrak-tów” [Gordon, 1985, s. 573]. Podmioty mogą uczestniczyć w kooperacji biz-nesowej opierając się wyłącznie na zaufaniu, które przede wszystkim pełni rolę substytutu wobec prawa. Zaufanie jest mechanizmem zapewniającym elastyczną i dynamiczną współpracę. W tym sensie Macaulay promował nieformalne relacje jednocześnie abstrahując od kwestii bezpieczeństwa współpracy, tzn. ryzyka ewentualnego niewykonania bądź też nienależytego wykonania kontraktu³. Koncepcja zaufania jako substytutu prawa wpisuje się we wspomniany nurt negatywnych związków między zaufaniem a pra-wem. Macaulay twierdził, że wysoce sformalizowane kontrakty podważają relacje zaufania między stronami współpracy”, ponieważ obecność formali-zacji świadczy o „braku zaufania” i prowadzi do przekształcenia się „ do-browolnej kooperacji w proces antagonistycznych targów” [Macaulay, 1963, s. 64]. Zwolennicy nurtu negatywnego w teorii umów relacyjnych, twierdzą, że stopień sformalizowania kontraktu jest odwrotnie proporcjonalny do stopnia zaufania miedzy stronami współpracy. Prawo eliminuje, „niszczy”

2 Niniejszy artykuł nie jest poświęcony wyjaśnianiu czym jest deliberacja w sieciach międzyor-ganizacyjnych. Przegląd literatury przedmiotu pozwala na konstatacje, że deliberacja zakre-śla wyraźne różnice pomiędzy Targowiskiem (Market), a Forum [Elster,1997, s. 11].

Na Targowisku mamy do czynienia z agregatywnym ujęciem kooperacji, która jest pochodną indywidualnych, odosobnionych interesów przedsiębiorców oraz procesu kumulacji ich pre-ferencji. Jest to ujęcie kooperacji charakterystyczne dla nowej ekonomii instytucjonalnej.

Forum stanowi przestrzeń transformacji preferencji stron umowy poprzez racjonalną dysku-sję, której celem jest sformułowanie i wyartykułowanie interesu wspólnego. Jednocześnie w procesie deliberacji występuje proces międzyorganizacyjnego uczenia się, który polega na zastępowaniu jednostkowej i instrumentalnej racjonalności a priori, kolektywną i autote-liczną racjonalnością a posteriori [J. Sroka, 2009, s. 36]. Jest to ujęcie charakterystyczne dla teorii umów relacyjnych.

3 Umowy nieformalne nie są nowym zjawiskiem. W średniowieczu wykształciło się określenie contractus innominati, które obejmowało różne umowy nieformalne, z reguły o wzajemne świadczenia. Umowy te zatem same z siebie były niezaskarżalne. Jeśli zawarto umowę tego rodzaju i jeśli jedna strona już wykonała swoje świadczenie, a druga nie – to stronie, która wykonała świadczenie, nie przysługiwała skarga o wykonanie tego wzajemnego świadczenia [Kuryłowicz, Wiliński, 2013, s. 269].

QUID PRO QUO: ZAUFANIE I KONTRAKTY W SIECIACH MIĘDZYORGANIZACYJNYCH 57

zaufanie i stanowi jego antytezę [Arrighetti, et al. 1997, s. 174, Solomon, Flores 2011, s. 63].

Nurt pozytywnych związków między zaufaniem a prawem w ramach teorii umów relacyjnych stworzył Ian Macneil, który przyjmował unikatową i holistyczną perspektywę kontraktu [Barnet,1992, s. 1177]. „Przez kon-trakt rozumiem nie więcej i nie mniej, niż relacje między stronami, której celem jest współpraca w przyszłości”. [Macneil,1980, s. 4] Przyjęcie powyż-szej optyki kontraktu, powodowało, że umowy prawa (contract in law) sta-nowiły dla niego tylko pewną część większej całości, jaką tworzą różnego rodzaju kontrakty. Charakterystycznym zabiegiem w metodologii badawczej amerykańskiego prawnika, było odejście od dokonywania dystynkcji między różnymi rodzajami kontraktów, na rzecz stworzenia kontinuum umów. Je-den kraniec stanowiły kontrakty, w których jednoznacznie wyrażono wszystkie obowiązki stron współpracy, w momencie jej zawierania. Macneil określał je mianem kontraktów odnawialnych (discrete contracts). Drugi kraniec kontinuum tworzyły kontrakty długoterminowe powodujące po-wstawanie trwałych relacji społecznych między stronami, które określał mianem kontraktów splecionych (intertwined contracts) [Macneil, 1987, s. 275-276]. Ten rodzaj kontraktów odnosił się do kontraktów długotermi-nowych, które generują powstawanie obowiązków nie znajdujących od-zwierciedlenia w sformalizowanych postanowieniach umowy. Według Mac-neil’a, strony utrzymując długoterminową współpracę i dążąc do zapewnie-nia jej skuteczności, nie mogą wyłącznie opierać się na formalnych regu-łach. Długoterminowa współpraca wymaga dostosowywania się do zmienia-jących się warunków. Reagowanie na zmiany w otoczeniu wymaga ela-stycznego podejścia, którego nie są w stanie dostarczyć same postanowie-nia formalne, równie istotne są normy społeczne, a wśród nich zaufanie.

Na gruncie kontraktów splecionych ujawnia się komplementarna rola za-ufania wobec prawa. Przedsiębiorcy podejmują współpracę przez zawieranie umów formalnych, jednocześnie w trakcie współpracy tworzą relacje zaufa-nia [Wicks, et.al.,1999], które umożliwiają kreacje nowych obowiązków, nie będących wyrażonych wprost w umowie. Poszukiwanie różnic między nur-tem negatywnym i nurnur-tem pozytywnym pozwala na konstatacje, że dotyczą one;

1. Czasu powstania zaufania. W nurcie negatywnym stosunki kontrak-towe oparte są na zaufaniu ex ante, tzn. osobistym zaufaniu, które determinuje wybór partnera przyszłej współpracy. W nurcie pozy-tywnym akcentuje się znaczenie zaufania in tractu, tzn. zaufania ko-gnitywnego, które wytworzyło się w trakcie długoterminowej relacji kontraktowej.

2. Mechanizmów elastyczności zapewniających dostosowywanie się do zmieniających się uwarunkowań. W nurcie negatywnym, mecha-nizm ten oparty jest na normach zaufania; w nurcie pozytywnym – na zaufaniu i prawie. Umowa jest warunkiem sine qua non dla wy-tworzenia się relacji zaufania kognitywnego.

3. Wpływie prawa na zaufanie. W nurcie negatywnym prawo traktowa-ne jest jako porządek niszczący zaufanie. Nurt pozytywnych

związ-Agnieszka Chrisidu-Budnik 58

ków postrzega zaufanie i prawo jako dwa komplementarne mechani-zmy zwiększające efektywność współpracy.

Elementem wspólnym i charakterystycznym dla teorii umów relacyj-nych jest dostrzeżenie relacji o charakterze nieformalnym we współpracy sieciowej, które doprowadziło do akceptacji zaufania, jako aksjologicznej podstawy mogącej warunkować tworzenie sieci międzyorganizacyjnych i determinować jej efektywność.

W

. M