Narastanie problemu przemocy w rodzinie mobilizowało i nadal mobilizuje społeczeństwo polskie, a w szczególności osoby odpowiedzialne i zaangażowanych profesjonalistów do poszukiwania nowych rozwiązań w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie lub udoskonalania już istniejących. W poniższym podrozdziale zostaną omówione wybrane uregulowania prawne problemu przemocy w rodzinie.
Początki regulacji prawnych zjawiska przemocy należy z pewnością wiązać z ratyfikowaniem przez Polskę w 1980 roku Konwencji w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet Convention on the Elimination of All Forms of
Discrimination against Women (CEDAW)242. Jednak pomimo przystąpienia do tej międzynarodowej umowy, sytuacja ofiar przemocy w Polsce na tamten czas nie uległa znacznej poprawie.
Zdecydowaną zmianę w postrzeganiu problemu przemocy w rodzinie i sposobie udzielania pomocy ofiarom można zauważyć dopiero w latach 90. Pierwszym krokiem ku zmianom w tym zakresie było wprowadzenie w 1991 roku problematyki przemocy w rodzinie do projektu Krajowego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Kolejnym ważnym krokiem było powołanie w 1993 roku przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej agencji rządowej – Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, w skrócie określanej PARPA243. Jej dyrektorem został znany psycholog, Jerzy Mellibruda. Następnie pracownicy powyżej wymienionej agencji, jej współpracownicy i partnerzy w latach 1993–1994 zaczęli opracowywać koncepcję nowatorskiego jak na tamte czasy programu „Bezpieczeństwo w rodzinie”. Z całą pewnością założenia tej koncepcji i wdrożone wówczas działania przyczyniły się do stanu aktualnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Za najważniejsze cele programu „Bezpieczeństwo w rodzinie” przyjęto:
wprowadzenie do pragmatyki służbowego działania odpowiednich instytucji specyficznych procedur monitorowania i interwencji w sprawach przemocy w rodzinie;
przygotowanie i zainicjowanie procedur legislacyjnych uzupełniających istniejące braki w systemie prawnym, utrudniające skuteczne działania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie;
zwiększenie liczby osób posiadających wiedzę i kompetencje praktyczne potrzebne do skutecznego radzenia sobie z problemami przemocy w rodzinie wśród policjantów, sędziów i prokuratorów, kuratorów, pracowników socjalnych, pedagogów i pracowników służby zdrowia oraz członków gminnych komisji ds. przeciwdziałania alkoholizmowi;
242 Międzynarodowa konwencja uchwalona rezolucją nr 34/180 Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 18 grudnia 1979 roku, nazywana również międzynarodową kartą praw kobiet. Co istotne, obowiązki państwa w zakresie likwidacji dyskryminacji kobiet przewidziane w konwencji dotyczyły nie tylko sfery publicznej, ale także prywatnej, S. Spurek, Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Praktyczny komentarz, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2011, s. 27.
243 Od 1996 roku PARPA działa na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Dz. U. 2002.147.1231, http://www.lex.pl/du-akt/-/akt/dz-u-02-147-1231, [data
zwiększenie liczby schronisk dla ofiar przemocy w rodzinie i punktów konsultacyjnych udzielających pomocy prawnej;
zwiększenie liczby specjalistycznych placówek (m.in. służby zdrowia) prowadzących programy pomocy psychologicznej dla ofiar przemocy w rodzinie i oddziaływań psychokorekcyjnych wobec sprawców;
wzmocnienie i rozwój stowarzyszeń i środowisk wzajemnej pomocy i samoobrony ofiar przemocy;
-zwiększenie liczby gmin, w których działania gminnej komisji ds. przeciwdziałania alkoholizmowi obejmują interwencje wobec przemocy w rodzinie oraz są podejmowane lokalne inicjatywy służące pomocy dla ofiar; uzyskanie przyrostu danych empirycznych i wiedzy praktycznej na temat przemocy w polskich rodzinach oraz sposobów rozwiązywania problemów z nią związanych244.
W ocenie J. Mellibrudy, inicjatora i realizatora wielu działań na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie w Polsce, początek realizacji tego programu był imponujący. Autor dodaje także, że wielu ludziom w tamtych czasach towarzyszyło przekonanie, że zmniejszanie rozmiarów przemocy w polskich rodzinach i pomaganie ofiarom powinny być nadrzędnym celem, łączącym wszystkich ludzi dobrej woli, niezależnie od ich postaw i przekonań społecznych, politycznych czy religijnych245. Dla wielu z nich działanie na rzecz ofiar przemocy w rodzinie było powołaniem246.
W 1994 roku w Polsce z inicjatywy Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, wzorem innych krajów europejskich, rozpoczęto prace nad nowatorską jak na tamte czasy procedurą interwencji w sytuacji przemocy – „Niebieskie Karty”. W 1996 roku uruchomiono jej wdrażanie. Od 1998 roku w Policji procedura ta obowiązywała już na stałe, choć była uzupełniana przez interweniujących funkcjonariuszy fakultatywnie. Dla porównania warto dodać, że aktualnie interweniu-jący w rodzinie policjant obligatoryjnie wypełnia formularz procedury „Niebieskie Karty”, gdy jest na interwencji w rodzinie, co do której istnieje podejrzenie, że jest
244 J. Mellibruda, Przeciwdziałanie przemocy domowej…, dz. cyt., s. 126-127. 245 Tamże, s. 125.
246 H. D. Sasal, Ludzie pomagają ludziom. „Niebieskie Karty” po dwóch latach, „Niebieska Linia” 2001, nr 2, http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/59-niebieska-linia/440-ludzie-pomagaja [data dostępu: 04.02.2017].
dotknięta przemocą. Funkcjonariusz ma dziś również narzędzie pomocnicze nazwane algorytmem postępowania, ułatwiające działania247.
Jednak chyba najbardziej przełomowym wydarzeniem w historii przeciw-działania przemocy w rodzinie było uchwalenie w 2005 roku pierwszej polskiej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Ustawa ta uregulowała wiele spornych czy pomijanych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie kwestii. W ustawie określono szczegółowo zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, zasady postępowania wobec osób dotkniętych przemocą w rodzinie, jak i wobec osób stosujących przemoc. Ustawę otwiera wyjątkowa preambuła odwołująca się do podstawowych praw człowieka i wartości: „uznając, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw i wolności, a także w celu zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie stanowi się (...) zasady”248. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie to pierwszy akt normatywny wskazujący, iż państwo polskie gotowe jest chronić, wspierać i pomagać ofiarom oraz pociągać do odpowiedzialności sprawców przemocy. Według ustawy przemoc w rodzinie to: jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób (…), w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą”249.
Kolejnym ważnym uregulowaniem było Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 roku w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebieskie Karty”250.
247 Narzędzie szacowania ryzyka oznacza kwestionariusz zawierający pytania o czynniki ryzyka, których obecność zwiększa możliwość wystąpienia wspomnianego zagrożenia. Należy podkreślić, iż narzędzie to przeznaczone jest do użytku przez policjantów przeprowadzających interwencję wobec przemocy w rodzinie, gdy nie mają pewności, iż w danym momencie konfrontują się z sytuacją przemocy. Z kolei algorytm postępowania policjantów w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia stanowi integralną część wspomnianego narzędzia. Zawiera on sugestie co do sposobu postępowania w sytuacji przemocy w rodzinie stwierdzonej podczas przeprowadzania interwencji policyjnej, http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/5325-algorytmy-i-kwestio nariusze-dla-policjantow, [data dostępu: 16.01.2017].
248 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie…, dz. cyt. 249 Tamże, art. 2 ust. 2.
W 2006 roku zaś zgodnie z zapisem ustawowym został przygotowany i opublikowany Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie251. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy zdecydowanie zmieniła sytuację kobiet poszkodowanych przemocą, tym bardziej, że równocześnie profesjonaliści byli przygotowywani do kontaktu i pracy z ofiarami przemocy. Jeśli do tego dołączymy również uruchomione kampanie społeczne, to jednoznacznie możemy uznać ten okres za porządkujący. Nowy porządek prawny okazał się jednak z czasem niewystarczający.
W wyniku prac legislacyjnych w 2010 roku zostaje przyjęta nowa ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw252.
W 2015 roku Polska ratyfikowała Konwencję o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (ang. Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence), która jest dokumentem sporządzonym w Stambule dnia 11 maja 2011 roku. Komitet Ekonomiczno-Społeczny wezwał wówczas państwa członkowskie Unii Europejskiej do szybkiego podpisania, ratyfikowania i wdrożenia Konwencji, która w ocenie Komitetu stwarza ramy dla prawnego przeciwdziałania wszelkim formom przemocy wobec kobiet na poziomie europejskim, a także zapobiegania, ścigania i likwidowania przemocy wobec kobiet oraz przemocy domowej. Konwencja zapewnia także specjalny mechanizm monitoringu, by zadbać o efektywne wdrożenie jej przepisów przez strony, które ją ratyfikowały. Konwencja uznaje strukturalny charakter przemocy wobec kobiet za przemoc ze względu na płeć.
Zgodnie z Konwencją przemoc wobec kobiet rozumiana jest jako naruszenie praw człowieka oraz formę dyskryminacji kobiet. Przemocą są wszelkie akty przemocy ze względu na płeć, które prowadzą lub mogą prowadzić do fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej szkody lub cierpienia kobiet, w tym również gróźb oraz takich ataków jak sytuacje przymusu lub arbitralnego pozbawienia wolności, zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym.
251 Tamże, s. 332. 252 Tamże, s. 300.
ROZDZIAŁ II