Wybrane koncepcje pomocy człowiekowi dorosłemu

Istnieje wiele koncepcji pomagania drugiemu człowiekowi³¹⁷. Charakter relacji pomagania zależy od przyjętej przez pomagającego psychologicznej koncepcji człowieka. W zależności od tego, jak udzielający pomocy myśli o drugim człowieku i jego zachowaniu, w taki sposób pracuje z nim nad rozwiązaniem jego problemu.

Za pierwszą ważną koncepcję psychologiczną człowieka uważa się behawioryzm, który koncentrował się na zależnościach między bodźcem a reakcją318. Opiera się na obserwowalnych i dających się zarejestrować faktach oraz na ich obiektywnym opisie319. Zdaniem behawiorystów różnego rodzaju zaburzone zachowania człowieka są przede wszystkim jego wyuczonymi reakcjami, które poprzez dobrze dobrane techniki można wygaszać320. Według Burrhusa F. Skinnera „zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna są zależne od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego”321. Zachowanie jednostki jest sterowane przez środowisko zewnętrzne. Przedstawicielami tego kierunku oprócz wymienionego B. F. Skinnera jest Hans J. Eysenck oraz Joseph Wolpe322.

Drugim najstarszym nurtem w psychoterapii jest podejście psychodynamiczne, oparte na teorii psychoanalitycznej Zygmunta Freuda. Teoria ta z czasem została zmodyfikowana i rozwinięta przez innych teoretyków takich jak: Alfred Adler, Erik Erikson, Erich Fromm, Karen Horney, Carl Jung, Wilhelm Reich, Harry Stack Sullivan³²³. Barbara F. Okun zaznacza, że współczesne podejście psychodynamiczne rozciąga się od ortodoksyjnego freudyzmu po psychologię ego i teorię relacji z obiektem oraz od długoterminowej terapii psychoanalitycznej po krótkoterminową terapię psychodynamiczną324. Z. Freud przedstawiał ludzkie zachowanie w sposób deterministyczny, jako z góry określone, warunkowane przez biologiczne instynkty oraz

317 B. Okun, Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2002, s. 1, 7, 121. 318 J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980, s. 25. 319 S. Kratochvil, Podstawy psychoterapii, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003, s. 67.

320 Tamże.

321 S. Kratochvil, Podstawy psychoterapii…, dz. cyt., s. 24. 322 Tamże, 67-68.

323 B. Okun, Skuteczna pomoc psychologiczna…, dz. cyt., s. 34-53. 324 Tamże, s. 124.

wcześniejsze doświadczenia życiowe człowieka. Freudowska koncepcja oparta jest na psychologii konfliktu intrapsychologicznego. Zakłada istnienie następujących struktur osobowości: id, ego i superego, między którymi dochodzi do konfliktu325. Zaś zachowanie człowieka jest wynikiem ścierania się tych struktur. Zachodzący konflikt może być uświadamiany bądź też nie.

Carl Gustaw Jung, reprezentujący również nurt psychodynamiczny, był twórcą psychologii głębi. W swoich naukowych pracach skupił się na roli celu w rozwoju człowieka. Uważał, że „jednostka czerpie energię nie tylko z popędów seksualnych i zawsze rozwija się w kierunku pełni i samospełnienia (indywidualizacji). Stworzył psychologię analityczną, która stanowiła poniekąd krytykę psychoanalizy. Ważne pojęcia wprowadzone przez C. C. Junga to: persona (publiczna maska albo fasada społeczna, którą człowiek demonstruje w różnych sytuacjach), animus (pierwiastek męski), anima (pierwiastek kobiecy), ekstrawersja (orientacja na obiektywny świat zewnętrzny) i introwersja (orientacja na subiektywny świat wewnętrzny). Określając powyższe pojęcia, wyodrębnił cztery typy psychiki człowieka, w których dominującą rolę pełnią: myślenie, uczucia, postrzeganie i intuicja. Co istotne w kontekście niniejszej pracy, Jung akcentował możliwość zintegrowania nieświadomych i świadomych aspektów osobowości człowieka w środkowym okresie jego życia326. Podstawowym celem terapii psychoanalitycznej jest doprowadzenie do świadomości pacjenta nieświadomych treści oraz przebudowa jego osobowości w celu zapewnienia mu równowagi327.

Psychologia humanistyczna powstała w latach 60. XX wieku w opozycji do psychoanalizy i behawioryzmu. Nurt ten, jak zaznacza Helena Sęk, był ruchem na rzecz obrony indywidualności człowieka, jego potencjałów i możliwości rozwojowych. Sprzeciwia się zaś agresji, niszczeniu i zniewoleniu328. Za twórcę psychologii humanistycznej uznaje się Abrahama Maslowa (1908–1970), który był twórcą znanej teorii motywacji wraz z koncepcją hierarchicznej organizacji potrzeb. Według tej koncepcji realizacja potrzeb jest stopniowa, wyższe potrzeby są możliwe do zrealizowania po warunkiem zaspokojenia potrzeb niższego rzędu329. Orientacja humanistyczną nawiązuje do koncepcji filozoficznych określanych mianem fenomenologii, egzystencjalizmu i personalizmu, w centrum których „znajduje się

325 D. G. Myers, Psychologia, Wydawnictwo Zysk i S-sk, Poznań 2003, s. 514. 326 B. Okun, Skuteczna pomoc psychologiczna…, dz. cyt., s. 128.

327 Tamże.

328 H. Sęk, Kierunki egzystencjalno-humanistyczne w psychologii klinicznej, [w:] H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 122.

człowiek jako podmiot i osoba, a zjawiska psychiczne są ujmowane subiektywistycznie, jako fenomeny świadomości człowieka. Poznanie psychiki człowieka jest możliwe tylko drogą poznania subiektywnego świata jednostki, poprzez odkrywanie subiektywnych znaczeń”330. W nurcie humanistycznym na uwagę zasługują teorie fenomenologiczne. Najpowszechniej stosowane podejścia fenomenologiczne to: psychoterapia egzystencjonalna, reprezentowana przez Rollo Maya, Viktora Frankla, Jamesa Bugentala i Irvina Yaloma, terapia skoncentrowana na kliencie (skoncentrowana na osobie) stworzona przez Carla Rogersa oraz teoria Gestalt, wprowadzona przez Fritza Perlsa³³¹. Teorie te koncentrują się na niepowtarzalności wewnętrznej perspektywy, która, zdaniem twórców wymienionych podejść, determinuje rzeczywistość człowieka. Ważne jest tylko to, co „tu i teraz”. Istotne jest tylko to, jak „teraz” osoby postrzegają siebie i swoje otoczenie. Na szczególną uwagę zasługuje podejście skoncentrowane na kliencie (client centered therapy), które zostało opracowane w 1951 r. Zdaniem C. Rogersa człowiek z natury jest dobry i posiada wrodzoną zdolność do zdrowego rozwoju. „Podstawową, wrodzoną tendencją organizmu jest dążenie do urzeczywistniania (actualizing tendency) (...) Organizm posiada wrodzoną umiejętność rozpoznawania tego, co jest dla niego dobre i złe, co C. Rogers określa jako wartościowanie organizmiczne”332. Podejście skoncentrowane na kliencie przyjmuje więc, że ludzie są zdolni do przyjęcia odpowiedzialności za siebie i dokonywania wyborów, które prowadzą ich do niezależności, samourzeczywistnienia i autonomii333. Podstawą terapii skoncentrowanej na kliencie jest stworzenie przez terapeutę empatycznej relacji, która pozwoli klientowi na doświadczanie spontaniczności, autentyczności i poczucia „tu i teraz”. C. Rogers zachęcał do stosowania w pracy z klientem, niedyrektywnych technik, np. „powtarzania” „parafrazowania”, „klaryfikowania”. Tego typu terapia kładzie nacisk na relację między pomagającym i przyjmującym pomoc, w którą wpisany jest szacunek, zrozumienie i akceptacja. Terapia polega według C. Rogersa na „tworzeniu warunków, które spowodowałyby zmiany w sposobie spostrzegania siebie i otoczenia, poprawiłyby samoocenę, powodowałyby spójność Ja, a to będzie sprzyjało odblokowaniu energii organizmicznej do urzeczywistniania siebie”334. Przemoc odbiera wolność człowiekowi, sprawca poprzez kontrolę, atak, strach, jaki wywołuje, uzależnia od siebie ofiarę.

330 Tamże, s. 120.

331 B. Okun, Skuteczna pomoc psychologiczna…, dz. cyt., s. 132-133. 332 H. Sęk, Kierunki egzystencjalno-humanistyczne…, dz. cyt., s. 124. 333 B. Okun, Skuteczna pomoc psychologiczna…, dz. cyt., s. 133. 334 H. Sęk, Kierunki egzystencjalno-humanistyczne…, dz. cyt., s. 126.

Fundamentalnym standardem pomagania jest bezwzględna akceptacja osoby dotkniętej przemocą, przyjmowanie na wiarę tego, o czym informuje. Bez względu na formę pomocy ofierze udziela się pomocy w kierunku odzyskania przez nią równowagi, samodzielności i samosterowalności.

Terapia poznawczo-behawioralna rozwinęła się na bazie terapii behawioralnej, skoncentrowanej na wyjaśnianiu zachowania człowieka poprzez procesy uczenia się. W latach 30. XX wieku teoretycy behawioryzmu zauważyli konieczność uwzględniania procesów poznawczych w eksperymentach nad uczeniem się. W latach 60. XX wieku Albert Ellis zauważył, że źródłem kar i nagród może być nie tylko środowisko człowieka lecz także jego własne myśli335. Był to przełomowy pogląd. Podejście poznawczo-behawioralne koncentruje się na ocenach, atrybucjach, systemach przekonań i oczekiwań. Zajmuje się wyjaśnianiem wpływu procesów poznawczych na ludzkie emocje i zachowania. Podejście poznawczo-behawioralne reprezentują głównie: terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa, terapia poznawcza Aarona Becka, terapia realistyczna Williama Glassera.

Zdaniem A. Ellisa dla skorygowania błędnego (irracjonalnego) myślenia konieczna jest zmiana sposobu myślenia o rzeczywistości (restrukturyzacja poznawcza)336. W przekonaniu autora podstawą zmiany w człowieku jest wzięcie przez niego odpowiedzialności za siebie i swój los. Autor tego podejścia wykazuje dużą wiarę w możliwości człowieka. Uważa, że ludzie rodzą się ze skłonnością zarówno do racjonalności jak i do nieracjonalności.

Terapia realistyczna, podobnie jak terapia racjonalno-emotywna, akcentuje racjonalność, logikę i uczenie się. „Terapia realistyczna eksploruje wartości cenione przez klienta i jego zachowania, wskazując na niespójności i wzmacniając odpowiedzialność za wybory dotyczące własnego zachowania”. Terapia ta ma pomóc pacjentowi dokonywaniu odpowiedzialnych wyborów oraz usprawnić umiejętność zaspakajania własnych potrzeb psychologicznych bez uszczerbku dla niego.

335 U. Jakubowska, Podejście behawioralno-poznawcze, [w:] L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 32.

2. Teoretyczne i prakseologiczne założenia wspomagania człowieka