Każda organizacja203 powstaje w określonym celu. Zasadniczym celem dzia-łania organizacji militarnej jest przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju formom za-grożeń, które zaistnieć mogą w każdym stanie bezpieczeństwa państwa (pokoju, kryzysu i wojny). Zawsze jednak z tworzeniem struktur organizacyjnych wiąże się ściśle problem przypisania im właściwych zadań. Ma to szczególne znaczenie w warunkach wojskowych, gdzie każde działanie ma z reguły charakter wysoce zorganizowany. Sprawne organizowanie działań uznane jest za jeden z podstawo-wych obowiązków dowódców i oficerów sztabu w procesie dowodzenia wojska-mi204. Analizując funkcjonujące w literaturze naukowej definicje pojęcia struktura organizacyjna, dostrzec można zróżnicowane rozumienia tego terminu. Według R.W. Griffina struktura organizacyjna to zestaw elementów, których można użyć do nadania kształtu organizacji205. J. Zieleniewski uważa, że struktura organizacyj-na to całokształt stosunków między elementami jakiejś całości i między elementa-mi a całością rozpatrywany z określonego względu206. Z kolei J.A.F. Stoner inter-pretuje strukturę organizacyjną jako układ i wzajemne zależności między częścia-mi składowyczęścia-mi oraz stanowiskaczęścia-mi przedsiębiorstwa. Określa stosowany przez nią podział pracy i pokazuje powiązania między różnymi funkcjami i czynnościami;
wskazuje na stopień specjalizacji pracy; opisuje strukturę hierarchii i władzy w organizacji oraz przedstawia układ odpowiedzialności.207
Tak więc opis struktury organizacyjnej zawiera charakterystykę interakcji zachodzących między częściami organizacji, nie zawiera natomiast opisu jako-ściowego elementów, które organizację tworzą. Złożoność pojęcia struktura orga-nizacyjna wymaga przedstawienia szeregu charakterystyk, odnoszących się do budowy organizacji, określania celów i zadań oraz rozmieszczenia uprawnień de-cyzyjnych w odniesieniu do dowództw poszczególnych szczebli dowodzenia. Na
203 Przez organizację, zależnie od kontekstu, rozumie się bądź czynność organizowania, bądź osią-gnięty na skutek tej czynności (albo nawet w drodze samorzutnego kształtowania się) ustrój przed-miotu złożonego, układ jego wewnętrznych zależności, bądź wreszcie sam obiekt tak zorganizowany.
Źródło: T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, wyd. siódme, Ossolineum, Wrocław 1982, s. 98.
204 E. Zabłocki, Miodek St., Dowodzenie w wymiarze powietrznym, AON Warszawa 2006, s. 21.
205 R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, wydanie 2, PWN, Warszawa 2004, s. 343.
206 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1981, s. 43.
207 J.A.F. Stoner, Kierowanie, PWE, Warszawa 1996, s. 208.
104
projekt każdej takiej struktury organizacji wywierają wpływ takie czynniki, jak:
technika, otoczenie, wielkość organizacji oraz jej strategia. Nie powinno dziwić, iż te organizacje rzeczywiście przyjmują rozmaite struktury, które można typować w różnoraki sposób. Do podstawowych kryteriów podziału struktur należą: liczba szczebli, rozpiętość kierowania, wielkość komórek, zróżnicowanie elementów, stopień scentralizowania, rodzaj więzi organizacyjnych, podział pracy, stopień formalizacji oraz relacje między przełożonym i podwładnym. Analiza powyższego pozwala przyjąć, iż struktura organizacyjna organizacji wojskowej to układ złożo-ny z elementów organizacji (stanowiska pracy, sekcje, wydziały, zarządy, piozłożo-ny organizacyjne, kierownicy poszczególnych sekcji, wydziałów, obsada personalna dowództwa itp.) oraz powiązań (więzi, podział itp.) między tymi elementami. Zgod-nie z tym stanowiskiem istota struktury organizacyjnej sprowadza się do relacji między elementami tworzącymi dany układ (system).
Współczesna struktura organizacyjna sił powietrznych może być ujmowana statycznie – jeśli weźmie się pod uwagę tylko stosunki przestrzenne między zaso-bami (elementami), bądź dynamicznie – jeśli uwzględni się wyłącznie stosunki czasowe. Konkretne ujęcie struktury organizacyjnej zawiera bowiem obydwa punkty widzenia. Na podstawie powyższego można wyróżnić w strukturze organi-zacyjnej SP sześć podstawowych elementów, z których każdy obejmuje specyficz-ny zbiór stosunków zachodzących między elementami organizacyjspecyficz-nymi. Pierwsze dwa elementy można zidentyfikować w wyniku analizy statycznej struktury orga-nizacji SP. Są to:
• spiętrzenie dowodzenia, które określa liczbę szczebli hierarchicznych;
• rozpiętość dowodzenia, tj. liczba osób podporządkowanych na poszcze-gólnych szczeblach jednemu dowódcy (szefowi).
Pozostałe elementy wyróżnione w strukturze SP, składające się na jej dyna-miczną strukturę organizacyjną, zwaną też strukturą procesów, to:
• spoistość organizacyjna – określa stopień wzajemnej zależności struktu-ralno-funkcjonalnych pomiędzy elementami organizacyjnymi ze względu na wykonywane zadania;
• system informacyjny – obrazuje sieć obiegu informacji w SP;
• podział uprawnień do podejmowania decyzji – obejmuje stosunki służ-bowe nadrzędności i podporządkowania między poszczególnymi orga-nami dowodzenia w SP; podział pracy pomiędzy elementami organiza-cyjnymi – dotyczy stosunków współdziałania, których wyrazem są więzi między elementami organizacyjnymi.
Charakteryzując obecną strukturę organizacyjną SP można stwierdzić, że ma ona charakter sztabowy (sztabowo-liniowy)208 w układzie hierarchicznego
208 Struktura sztabowa (liniowo-sztabowa) jest jednym z rodzajów struktury organizacyjnej. Zarzą-dzający mają do dyspozycji sztaby, które pełnią funkcję doradczą. Komórki organizacyjne są ułożone w ściśle określonym porządku, według obowiązującej hierarchii. Dodatkowo w strukturze sztabowej występują obok sztabowych zależności połączenia funkcjonalne. Prowadzą one do odczytania, w jakim stopniu dana komórka organizacyjna jest zależna od innej oraz czy to powiązanie ma
charak-105
rządkowania z jednoczesnym występowaniem elementów funkcjonalnych (np.
szefostwa, szefowie pionów). Charakter liniowy odzwierciedla związki nadrzędno-ści i podrzędnonadrzędno-ści między decydentami oraz kierunki przepływu informacji decy-zyjnych, obrazuje, kto w SP rozwiązuje zadania logistyczne, taktyczne, ogniowe i inne oraz podejmuje decyzje w zakresie ich wykonania. Pozwala ona określić obowiązki (funkcje), zakres kompetencji i odpowiedzialności. Wieloszczeblowa struktura dowodzenia SP oraz różny charakter sprawowanych funkcji dowodzenia sprawia, że decyzje przełożonych i wynikające z nich zadania nie określają szczegó-łowo działania podwładnych. W tym kontekście istotnego znaczenia nabiera obieg informacji pomiędzy wszystkimi elementami SP. Ma to decydujący wpływ na szyb-kość podejmowanych decyzji przez dowódców oddziałów (pododdziałów).
Funkcjonalność struktury organizacyjnej SP odzwierciedla zaś powiązania pomiędzy dowódcami rodzajów wojsk, dowódcami jednostek a szefami poszcze-gólnych pionów funkcjonalnych i podległymi im komórkami. Powiązania służbo-we często nie pokrywają się z funkcjonalnymi, co może prowadzić do różnego rodzaju zakłóceń podporządkowania. Obecna struktura liniowo-funkcjonalna sił po-wietrznych odzwierciedla także kierunki przebiegu informacji między decydentami i funkcyjnymi wyposażonymi w różne środki techniczne instrumentalizujące ich dzia-łania. W tym względzie na strukturę liniowo-funkcjonalną nakłada się struktura tech-niczna. Wynika ona z relacji technicznych, w tym zależności efektów działania osób funkcyjnych od posiadanych środków instrumentalizacji. Jest to bardzo istot-ny aspekt, gdyż sprawność dowodzenia w walce z przeciwnikiem powietrzistot-nym zależy w znacznym stopniu od ilości i jakości wykorzystywanych środków tech-nicznych instrumentalizujących ten proces.
Zachowanie odpowiedniej odległości między elementami systemu i otocze-nia (np. obiektów) znajduje swoje przełożenie w ugrupowaniu bojowym SP, a w tym ich oddziałów i pododdziałów209. W odniesieniu do każdego z tych przy-padków wybór struktury przestrzennej przesądza w znacznej mierze o układzie stref:
rozpoznania, ognia, dowodzenia i sposobach realizacji zadań rozpoznawania i ognio-wych. Problem wyboru struktury przestrzennej optymalnej do koncepcji działań ma
ter sztabowy czy funkcjonalny. W dowództwach SP funkcjonują sztaby doradcze składające się ze stanowisk i komórek organizacyjnych, powołane do wspomagania dowódców w zakresie zagadnień szczegółowych związanych z ich specjalnościami. Dowódca zachowuje uprawnienia i odpowiedzial-ność za funkcjonowanie podległej mu jednostki. Jest odpowiedzialny za podjęcie decyzji i postawie-nie zadań podległym oddziałów (pododdziałów). Pomoc poszczególnych komórek sztabowych polega na zbieraniu informacji, naświetlaniu problemów, opiniowaniu, doradzaniu, prognozowaniu, opraco-wywaniu wariantów działania, sugerowaniu wyboru wariantu działania, a nawet faktycznym podej-mowaniu niektórych decyzji, pod warunkiem ich formalnej akceptacji przez dowódcę lub bez akcep-tacji – na zasadzie delegowania uprawnień. Źródło: B. Grenda, P. Mróz, J. Nowak, M. Sławiński, Dowodzenie siłami powietrznymi, AON, Warszawa 2011, s. 16-17.
209 Ugrupowanie bojowe związków taktycznych, oddziałów i pododdziałów tworzących systemu walki, to rozmieszczenie w terenie ich sił oraz środków o określonym przeznaczeniu na stanowi-skach, posterunkach i punktach w odstępach i odległościach wynikających z ich możliwości oraz zamiaru dowódcy (szefa) w zakresie realizacji zadań bojowych.
106
charakter problemu heurystycznego, którego rozwiązanie stoi przed każdym do-wódcą oddziału (pododdziału).
Reasumując, można skonstatować, że obecne struktury SP uzyskały tylko czę-ściową jedność dowodzenia głównie przez zmianę podporządkowania hierarchicznego.
Funkcjonujące rozwiązania strukturalne nie w pełni wykorzystują możliwości dy-namicznego projektowania struktur. Z punktu widzenia rozwoju systemu SP roz-wiązania dynamiczne oznaczają tworzenie struktur zadaniowych, macierzowych, co wynika z logiki ewolucji współczesnych operacji głównie o charakterze działań połączonych oraz prowadzonych w środowisku międzynarodowym poza granicami kraju. Dotyczy to szczególnie struktury przestrzennej SP, która obecnie nie w pełni odzwierciedla więzi odległości między jego podsystemami, a także elementami otoczenia.
Struktury zadaniowe nowego typu, zdolne do reagowania na zmiany w śro-dowisku bezpieczeństwa międzynarodowego, powinny charakteryzować się m.in.
zdolnościami operacyjnymi takimi, jak:
• dostępność w określonym czasie, zapewniająca użycie w operacji wszyst-kich niezbędnych sił i środków w założonym terminie, po osiągnięciu przez nie gotowości do użycia zgodnie z przeznaczeniem;
• elastyczność kierowania, dowodzenia i prowadzenia działań;
• efektywność rozpoznania, pozwalająca na zdobywanie informacji o po-tencjalnym przeciwniku i zagrożeniach oraz przekazywanie tej informacji do wszystkich odbiorców w czasie rzeczywistym;
• mobilność, umożliwiająca operacyjne rozwinięcie sił w określonym rejo-nie misji z wykorzystarejo-niem środków transportu powietrznego oraz utwo-rzenie zgrupowań zadaniowych w nakazanym miejscu i czasie;
• ciągłość działania, zapewniająca stworzenie wydzielonym siłom warun-ków koniecznych do osiągnięcia celów operacji w dowolnym obszarze, w sprzyjającym i niesprzyjającym środowisku (bez odpowiedniej infra-struktury, wsparcia państwa gospodarza i w ekstremalnych warunkach klimatycznych);
• odporność i ochrona sił, pozwalająca utrzymać własny potencjał bojowy w trakcie prowadzonych działań oraz minimalizowanie strat;
• interoperacyjność, umożliwiająca współdziałanie w operacjach sojuszni-czych i wielonarodowych210.
Hipotetyczny zakres zadań przyszłych operacji wskazuje, że do budowy ela-stycznego pakietu sił zadaniowych (ang. Unit of Action) należy dysponować przy-gotowaną bazą i mechanizmem działania. Tworzyć je będą moduły bojowe o wy-sokim stopniu nasycenia zdolnościami operacyjnymi, uzyskanymi w wyniku inte-gracji różnych specjalności. Ideą tworzenia takiej struktury funkcjonalnej jest
210 Na podstawie: Polska wizja przyszłego pola walki. Systemy uzbrojenia i wyposażenia Sił Zbroj-nych RP w pierwszych dziesięcioleciach XXI w. Udział polskiego przemysłu obronnego w zabezpie-czeniu potrzeb Sił Zbrojnych RP, cz. II, Wyd. Obrum, Gliwice 2006, s. 6-7.
107
trzeba zapewnienia jej samodzielności i autonomiczności w zakresie dowodzenia oraz użycia pozostających w jej dyspozycji sił i środków, adekwatnie do potrzeb danej operacji. Należy dodać, że rola poszczególnych elementów będzie zmieniała się wraz ze wzrostem niebezpieczeństwa i napięcia.
Analizując powyższe, można przyjąć, iż moduł211 bojowy jest to struktura organizacyjna utworzona z elementów funkcjonalnych: dowodzenia, rozpoznania, walki elektronicznej, bojowego, przeciwlotniczego, inżynieryjno-saperskiego, che-micznego, logistycznego i medycznego, charakteryzująca się zdolnością do prowa-dzenia samodzielnych działań bojowych. Poprzez możliwość integracji z innymi modułami posiada on zdolność tworzenia formacji zadaniowych lub działania w sposób zdecentralizowany. Odnosząc się do Sił Powietrznych RP, moduł ten powinien być przygotowany do działań w każdych warunkach geograficznych, niezależnie od pogody, stanu infrastruktury technicznej oraz poziomu wsparcia ze strony państwa gospodarza (HNS). W zależności od rodzaju wykonywanej misji moduł powinien posiadać zdolność do prowadzenia działań samodzielnie, w ra-mach sił międzynarodowych, całością lub częścią sił. Grupy zadaniowe o struktu-rze modularnej muszą wykonywać także zadania typowo lotnicze, jak: walka o panowanie w powietrzu, uderzeniowe, w tym na korzyść wojsk lądowych, izola-cja rejonu walki i zadania defensywne w ramach systemu obrony powietrznej212.
Aby sprostać powyższym wyzwaniom, moduł Sił Powietrznych RP musi być zbieżny z systemem walki i zbudowany z tych samych elementów składowych.