z rodziną z dzieckiem cierpiącym Wprowadzenie
1. Wideotrening Komunikacji jako metoda pracy z rodziną
1 .1 . Inform acje ogólne
W ideotrening Kom unikacji (ang. Video Interaction Training, VIT) to m eto da pracy z rodzin ą z zastosow aniem kam ery video, ukierunkow ana na wspie ranie całości system u rodzinnego oraz jego poszczególnych członków poprzez polepszanie kom unikacji w system ie rodzinnym a także w zm acnianie i akty
wizowanie jego potencjału. Powstała w latach 90. XX w Holandii, obecnie sto sowana jest z pow odzeniem w większości krajów europejskich i Stanach Z jed noczonych. Praca z rodziną w tym ujęciu m a charakter treningow y i dotyczy przede wszystkim obszaru kom unikacji interpersonalnej oraz um iejętności wychowawczych.
Trener nagryw a około dziesięciom inutowe filmy z codziennych sytuacji w życiu rodziny, takich jak w spólna zabawa, posiłki czy inne zajęcia, w k tó rych obecni są zarów no rodzice, jak i dzieci. Zbierając m ateriał filmowy trener stara się uchwycić szczególnie udane m om enty interakcji m iędzy członkam i rodziny. N agrania są następnie analizowane przez trenera p o d kątem u d a nych interakcji, czyli m om entów dobrego kontaktu rodziców z dziećmi. A n a liza ta odbywa się w oparciu o w yodrębnione i opracow ane w ram ach m eto dy V IT konkretne kategorie i w zory zachowań kom unikacyjnych. Pozwala to na określenie potencjału rodziny (już posiadanych przez rodzinę um iejętno ści i zasobów) oraz obszarów do pracy ( zachowań, które nie w ystępują i na których pojaw ienie się będzie ukierunkow ana praca, lub też zachow ań nieko rzystnych, wymagających zastąpienia innym i). Następnie, trener om aw ia w y brane fragm enty z rodzicam i lub - w zależności od potrzeb - z całą rodziną, wzm acniając istniejący potencjał oraz zm ieniając to, co stanow i obszar do p ra cy. W oparciu o k onkretny obraz, w specyficzny sposób om aw ia się odpow ied nie aspekty procesu kom unikacji i wychowania dziecka, zależnie od zgłoszone go problem u czy zapotrzebow ania. W szystkie punkty do pracy systematyzuje się, od tych podstaw ow ych do bardziej złożonych. W analogiczny sposób roz- planowuje się kolejne spotkania. Dzięki tem u, po każdym om ów ieniu rodzice pozostają z konkretnie sform ułowanym punktem do pracy na najbliższe dni, a kolejne nagrania pozwalają zweryfikować czy faktycznie dana kwestia ule gła poprawie. Tego rodzaju ewaluacja może być d okonana przez samych ro d zi ców - trener nie pełni więc funkcji oceniającej lecz raczej osoby towarzyszącej w procesie zmiany. Jeśli kolejne nagranie pokazuje, że dany cel został osiągnię ty, w następnym om ów ieniu przechodzi się do dalszych kwestii. Jeśli nie, p o z o staje się przy danej kwestii, dostosowując ilość poświęconej uwagi d o potrzeb rodziny, co nadaje indyw idualny charakter pracy. O m ów ienie zawsze opiera się o oglądany obraz, co stanow i zarówno w spólną płaszczyznę poro zu m ie nia z rodziną, jak i czynnik obiektywizujący1. Częstotliwość oraz liczba nagrań i om ów ień jest różna, dostosow ana do sytuacji i potrzeb danej rodziny. Prze ciętnie, praca z rodzin ą to kilka-, kilkanaście cotygodniowych spotkań, zawsze mających charakter cyklu: nagranie - omówienie.
108 Anna Kaczmarska- Made rak 1 .2 . Najw ażniejsze założenia m etody VIT
ja k o sw o ista przeciw w aga dla sytuacji cierpienia i kryzysu
Cechą istotną W ideotreningu Kom unikacji jest prezentow anie tylko frag m entów przedstawiających udane m om enty interakcji w rodzinie, nawet je śli praca dotyczy elim inacji niepożądanych zachowań lub w prow adzania n o wych. Trener w taki sposób m usi poprow adzić proces om aw iania m ateriału, aby osiągnąć efekt pracy nad rozw iązaniem problem u opierając się tylko na fragm entach pozytyw nych (lub - jeśli jest ich zbyt m ało - prezentując frag m en ty stosunkow o najbardziej zbliżone do pozytywnych). Jest to istotne z wie lu przyczyn, zarów no o charakterze teoretycznym jak i praktycznym . Pierwszy ich rodzaj w ynika przede wszystkim z podstaw teoretycznych W ideotreningu Kom unikacji, zwłaszcza teorii społecznego uczenia się zachowań, sform ułow a nej przez Bandurę (Vasta, H aith, M iller 1998).
W myśl jej założeń, uczenie się poprzez obserwację m odelu zachowań m a m iejsce podczas om ów ienia m ateriału filmowego. Składa się nań zarów no sam proces oglądania, jak i charakter poprzedzającej go sytuacji oraz sposób postę pow ania trenera, k tóry dostarcza określonego typu wzm ocnień. W zm ocnienia te z kolei osadzone są w nurcie klasycznych teorii uczenia się (warunkow anie instrum entalne), reprezentowanych przez Skinnera i T horndikea (Kozielecki 1995). Dostarczenie więc członkom rodziny obrazów pozytywnych, wraz z p o zytywnym i w zm ocnieniam i przyspiesza proces uczenia się pożądanych za chow ań i ich im plem entacji przez rodzinę w innych sytuacjach w przyszłości. D odatkowo, konfrontacja z tym co stanow i pozytyw ną część trudnej przecież sytuacji cierpienia w chorobie m oże być źródłem ulgi i m otorem do bardziej całościowego oglądu sytuacji, uwzględniającego to, co bolesne i ciężkie ale i to, co dobre i przyjemne.
Prezentacja obrazów negatyw nych wywołałaby skutek odw rotny w stosun ku do celu pracy, m ianowicie uczenie się i zwiększenie częstotliwości zacho w ań niepożądanych oraz pogłębienie doświadczanego sm utku. Za posługiw a niem się pozytyw nym obrazem przem aw ia także czynnik praktyczny, bowiem oglądanie udanych interakcji pozw ala uniknąć przyjęcia przez rodziców p osta wy obronnej, która praktycznie uniem ożliwiałaby w prowadzenie jakiejkolwiek zm iany w zachowaniu.
Ponadto, praca wykorzystująca m o m en ty udanej kom unikacji zapewnia poczucie bezpieczeństwa, w zm acnia rodziców w ich rolach rodzicielskich i p o czuciu własnej kom petencji, co m a istotne znaczenie, w myśl teorii poczucia własnej skuteczności (Weis 2001), w podjęciu procesu zmiany. Dzięki temu, sprzyja się utrzym aniu m otyw acji rodziny do pracy n a d popraw ą swego funk cjonowania.
1.3. S p o só b pracy z rodziną m eto d ą VIT
na tle funkcjonalnego ujęcia w sparcia sp o łeczn ego
Choroba nowotworowa często stereotypow o spostrzegana jest w społe czeństwie jako nieuleczalna, a więc w pew nym sensie - jako już obecny wyrok śmierci (Pilecka 2004). Dlatego - niezależnie od obiektywnych rokow ań stanu dziecka i możliwości wyleczenia - w subiektywnym rozum ieniu jego bliskich może być przeżywana jako term in aln a1. Taka sytuacja stanow i więc w pew nym sensie okres przełom ow y w życiu rodziny, pociągający za sobą ogrom zm ian w całości funkcjonow ania zarów no samego chorego (Życińska 1998) jak i je go bliskich. Dotychczasowe sposoby funkcjonow ania z konieczności ulegają radykalnej zmianie, a stosow ane d o tąd sposoby radzenia sobie z tru d n o ścia m i życiowymi m ogą okazać się niew ystarczające w obec bieżącej sytuacji. D la tego, nie bezpodstaw ną jest hipoteza, iż rod zina zm aga się w tedy nie tylko ze znacznym stresem, ale także z kryzysem psychologicznym , rozum ianym ja ko „ostre em ocjonalne załam anie, uw arunkow ane sytuacyjnie, socjokulturowo i rozwojowo, polegające n a czasowej niezdolności do zm agania się środkam i dotychczas przez kogoś stosow anym i w rozw iązyw aniu ważnych problem ów życiowych” (HofF, 1995 za: Kubacka-Jasiecka 1997, s. 13). W takim rozum ie niu sytuacji rodziny łatwiej w yodrębnić pew ne cechy procesów intrapsychicz- nych i wynikających z tego zachow ań interpersonalnych, jakie m ogą być udzia łem jej poszczególnych członków. C harakteryzując cechy kryzysu jako stanu psychiki, Kubacka-Jasiecka (1997) w ym ienia m iędzy innym i wysoki poziom napięcia emocjonalnego, często przeżywanego lękowo, zachwianie rów now a gi psychicznej oraz pojawiające się w rezultacie rozgniew anie, zmieszanie, nie pewność a także poczucie winy. W wym iarze poznaw czym często pojawia się natom iast poczucie uwięzienia w chaosie w ydarzeń bez związku i w ew nętrz nego sensu czyli utrata um iejętności rozpoznania związków pom iędzy w yda rzeniami i zachowaniami. Dlatego, jednym z celów nadrzędnych pracy m etodą VIT z rodziną znajdującą się w sytuacji o cechach kryzysu jest z jednej strony obniżenie napięcia em ocjonalnego, niepew ności i poczucia winy, a z drugiej - pom oc w poznawczym porządkow aniu w ydarzeń i zachow ań oraz w rozpo znawaniu i rozum ieniu związków pom iędzy obserw ow anym i zachowaniami, w szczególności tymi, które mają m iejsce w kontakcie rodzica z dzieckiem.
W ideotrening kom unikacji, m ając form ę wysoce ustrukturalizow anej i podporządkowanej określonem u celowi relacji z klientem , w sposób p łyn ny wpisuje się w n u rt funkcjonalnie rozum ianego w sparcia społecznego, de finiowanego w literaturze przedm iotu jako „rodzaj interakcji społecznej, któ ra zostaje podjęta przez uczestników sytuacji problem ow ej, trudnej, stresowej, krytycznej. (...) Celem interakcji wspierającej jest podtrzym anie i zm niejsze
110 Anna Kaczmarska-Maderak nie stresu lub kryzysu przez towarzyszenie, w ym ianę emocji, tworzenie p o czucia przynależności, bezpieczeństw a i nadziei oraz zbliżenie do rozw ią zania p roblem u i przezw yciężenia tru d n o śc i (kryzysu)” (Sęk, 1997, s. 149). W związku z tym , poszczególne działania tren era m etody VIT m ogą być roz patryw ane w kategoriach dążenia do udzielenia klientowi konkretnych rodza jów wparcia, które w aspekcie treściow ym dzieli się na em ocjonalne, inform a cyjne, in stru m en taln e i rzeczow e(tam że) - takie rozum ienie celów m etody VIT wydaje się m ieć szczególne odniesienie do pracy z rodziną w sytuacji stre su, cierpienia czy kryzysu:
- wsparcie em ocjonalne to p rzede wszystkim „przekazywanie w toku in terakcji em ocji podtrzym ujących uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytyw ne ustosunkow ania do osoby wspieranej (...). Osoby cierpiące i prze żywające kryzys m ogą dzięki interakcji w sparcia uwolnić się także od własnych napięć i negatyw nych uczuć, m ogą w yrazić swoje obawy, swój smutek. Popra wia to nie tylko sam oocenę, ale w pływ a też na samopoczucie” (tamże, s. 149). Trener nawiązuje pozytywny, w spierający kontakt z rodziną, unika prezento w ania siebie jako eksperta. W ręcz przeciw nie - dąży raczej do stawiania sa m ych rodziców w tej pozycji jako tych, którzy wiedzą najwięcej o swoim dzie cku, najlepiej rozum ieją jego reakcje i stanow ią dla niego osoby najważniejsze. Dzięki tem u dąży d o um o cn ien ia lub odbudow ania pozytywnej sam ooceny ro dziców, często m o cn o zachwianej w sytuacji kryzysu. Jednocześnie, wspólna analiza n agrań stw arza okazję do w yrażenia obaw, niepokoju i przeżycia ich w konstruktyw ny sposób. Często dyskusja taka wymaga dostarczenia rodzi com konkretnych inform acji i w iedzy z zakresu psychologii oraz wychowania, co odpow iada kolejnem u, inform acyjnem u aspektowi wsparcia.
- wsparcie inform acyjne „to w ym iana w toku interakcji takich informacji, które sprzyjają lepszem u zrozum ieniu sytuacji, położenia życiowego i prob lemu. C hodzi tu także o dostarczenie inform acji zwrotnych o skuteczności podejm ow ania przez osobę w spieraną różnych działań zaradczych” (tamże, s. 149). Oczywiście, inform acje zw rotne co do skuteczności podejm owanych działań odbierane są przez rodziców przede wszystkim poprzez m ateriał filmo wy, ale dostarcza ich także trener, w form ie w zm ocnień, własnych spostrzeżeń, kom entarzy i p otrzebnej w iedzy teoretycznej.
- wsparcie in stru m en taln e „to rodzaj instru ktażu polegający na przekazy w aniu inform acji o konkretnych sposobach postępow ania, m oże to być tak że form a m odelow ania skutecznych zachow ań zaradczych” (tam że, s. 150). Jak w spom niano wyżej, w ujęciu V IT proces m odelow ania m a specyficzny charak ter - rodzice stają się m odelam i sam i dla siebie poprzez wykorzystanie zjawi ska autom odelow ania (self-imposed modelling, Weis 2002). W wyjątkowych sy tuacjach tre n e r także podejm uje rolę m odela prawidłowych zachowań, dzieje
się to jednak stosunkow o rzadko i w ograniczonym zakresie, z uwagi na dąże nie do maksymalizacji aktyw ności własnej rodziców i w zm acniania ich pozy tywnej sam ooceny jako osób skutecznie radzących sobie. A utom odelowanie sprzyja tem u procesowi i staje się skutecznym narzędziem budow ania poczu cia własnej skuteczności (jako opozycji d o poczucia braku wpływu i bezradn o ści wobec choroby i cierpienia dziecka) oraz aktyw izow ania potencjału zarad czego wspieranych.
- wsparcie m aterialne „to świadczona pom oc m aterialna, rzeczowa i finan sowa (...); wiąże się z działalnością charytatyw ną i dobrze realizuje się w spo łecznościach altruistycznych, dbających w szczególny sposób o godność o d biorców tych akcji pom ocowych” (tamże, s. 150). Chociaż ten aspekt pom ocy dotyczy przede wszystkim kryzysu o charakterze katastrof, odnosi się on także do pom ocy w innych sytuacjach kryzysu, bow iem rezultatem m oże być d ram a tyczne nieraz pogorszenie się bytowej sytuacji rodziny. Pom oc w m odelu VIT, w ram ach tzw. planu pom ocy (traject plan), zakłada pracę dotyczącą również materialnych dziedzin życia rodziny. Jeśli istnieje taka potrzeba, trener VIT tworzy i prowadzi zespoły zadaniowe, złożone ze specjalistów zaangażowanych w pom oc rodzinie (np. pracow ników socjalnych, kuratorów i in.), którzy w spól nie pracują nad zapew nieniem odpow iedniego wsparcia rodzinie, korzystając często z różnego typu rządowych i pozarządow ych program ów pomocowych.