WIERZYTELNOŚCI I ICH ZABEZPIECZENIE
rażony odnośnie zabezpieczeń spłaty kredytu, co po-lega na udzieleniu kredytu tylko dobrze pracującym przedsiębiorstwom, dającym przez to gwarancję należytego wykorzystania kredytów i terminowego ich zwrotu. Natomiast zabezpieczenie wierzytel-ności prawne jest przyznaniem wierzycielowi do-datkowego uprawnienia, przewidzianego prawem cywilnym dla zapewnienia zwrotu wierzytelności (np. kredytu) 5.
Za zabezpieczenie wierzytelności uznaje się także prawną konstrukcję, najczęściej powoływaną do ży-cia w drodze czynności prawnej, mającą na celu za-pewnienie wykonania zobowiązania. Autor odróżnia także środki służące ograniczeniu ryzyka niewypła-calności dłużnika, zaliczając do nich instytucje bazu-jące na koncepcji ius ad rem (art. 59 i 527-534 k.c.).
Te ostatnie środki prawne wynikają z mocy prawa i dlatego należy je odróżnić od zabezpieczeń wierzy-telności 6, zaś zabezpieczenia (w praktyce bankowej) stanowią konieczną formę przewidzianą przez pra-wo bankowe dla zabezpieczenia kredytu 7.
Tymczasem Z. Radwański i J. Panowicz-Lipska uważają, że zabezpieczenia stanowią pewien typ czynności prawnych realizujących funkcje zabezpie-czającą 8.
Można tez uznać, że zabezpieczenie wierzytelności stanowi dodatkową gwarancję wykonania zobowią-zania, która powstaje z mocy prawa lub na podstawie czynności prawnej 9.
W oparciu o powyższe poglądy można zatem sfor-mułować defi nicję pojęcia „zabezpieczenie wierzy-telności” – wąską lub szeroką. W ujęciu wąskim zabezpieczenie wierzytelności stanowi prawną in-stytucję służącą gwarancji realizacji wierzytelności, powołaną do życia w drodze czynności prawnej lub z mocy ustawy. W ujęciu szerokim, zabezpieczenie
wierzytelności oznacza każdą instytucję mającą na celu zapewnienie spłaty długu lub zapobieżenie niewypłacalności dłużnika. W ramach tej defi nicji mieszczą się zarówno zabezpieczenia wierzytelności (np. zastaw, hipoteka, poręczenie, gwarancja), jak i środki prawne chroniące wierzytelność z mocy ustawy (np. instytucje uregulowane w art. 59, 527-534 k.c.). Podział ten nie jest jednak do końca przejrzysty. W ramach defi nicji wąskiej mieszczą się zabezpieczenia, które powstają z mocy prawa i czynności prawnej. Jednak środki prawne mające na celu chronić wierzytelność z mocy prawa różnią się od zabezpieczeń wierzytelności powstających z mocy prawa, a należących do zabezpieczeń w zna-czeniu wąskim. Te ostanie mają charakter rzeczowy i zalicza się do nich hipotekę (przymusową) oraz zastaw ustawowy. Zabezpieczenia te należą jednak do grupy praw rzeczowych zwanych ograniczonymi prawami rzeczowymi (prawa na rzeczy cudzej – ius in re aliena). W przypadku zaś środków prawnych chroniących z mocy prawa wierzytelność (np. art. 59 k.c.), nie powstaje prawo rzeczowe na rzeczy cudzej, a jedynie uprawnienie pozwalające wierzycielowi zaspokoić się z cudzej rzeczy (ius ad rem) 10. Jest to pośrednio skuteczne względem trzeciego uprawnie-nia. W prawie polskim nazywa się tę instytucję bez-skutecznością względną 11.
Podział prawnych zabezpieczeń wierzytelności
Tradycyjnie podaje się w literaturze przedmiotu podział zabezpieczeń wierzytelności (w znaczeniu wąskim) na zabezpieczenia osobiste i rzeczowe 12. Podział ten ma jednak liczne wady; w szczególno-ści trudno zaliczyć niejednokrotnie dane zabezpie-czenie do zabezpieczeń osobistych lub rzeczowych.
5 J. Skąpski, Zastaw na rzeczach ruchomych według kodeksu cywilnego, S.C. 1966, t. VIII, s. 147; tenże , Przewłaszczenie na zabez-pieczenie, S.C. 1969, t. XIII-XIV, s. 305.
6 B. Swaczyna, Hipoteka umowna na nieruchomości, Kraków 1999, s. 25 i 26.
7 J. Mojak (w: ) A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbecka, Prawne zabezpieczenie wierzyteności bankowych, s. 87 i n.
8 Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania - część szczegółowa, Warszawa 1996, s. 223.
9 E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Poznań - Kluczbork 1996, s. 287.
10 A. Ohanowicz, Przepis art. 59 k.c. a tzw. ius ad rem, PiP 1966, nr 11, s. 683; S. Szer, Nowy rodzaj bezskuteczności czynności praw-nych, NP 1966, nr 12, s. 1513; E. Drozd, Zagadnienie dopuszczalności ochrony uprawnionego z tytułu pierwokupu przy pomocy art.
59 k.c., Pal 1974, nr 5, s. 16; M. Pyziak -Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995, s. 49-56;
E. Łętowska, Prawo do rzeczy w art. 59 Kodeksu cywilnego, KPP 1997, nr 3, s. 429 i n.; I. Gil, P. Gil, Roszczenia pauliańskie a skarga z art. 59 k.c., Edukacja Prawnicza 1996, nr 2, s. 17 i n.
11 A. Kubas, Rozsrzerzona skuteczność wierzytelności, S.C. 1969, t. XIII-XIV;
12 J. Mojak (w: ) J. Mojak, E. Niezbecka, A. Jakubecki, Prawne zabezpieczenie wierzytelności, s. 88; E. Gniewek, Prawo rzeczowe, s.
287 i n.; P. Jaroński, System zabezpieczeń wierzytelności, s. 15-16; G. Sikorski, Funkcja, s. 23; A. Szpunar, op.cit., s. 10-11; J. Skąpski, Zastaw na rzeczach ruchomych, s. 145 i n.; I. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, Warszawa 1992, s. 98; I.
Heropolitańska, zabezpieczenie wierzytelności banku, Warszawa 1996, s. 27 i n.; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce, Sopot 1995, s. 11-12; M. Bączyk, Zabezpieczenie kredytowe w polskiej praktyce bankowej, Toruń 1989, s. 5;
Kryterium podziału zabezpieczeń na osobiste i rze-czowe stanowi zazwyczaj rodzaj odpowiedzialności zabezpieczyciela za dług. Jeżeli zabezpieczyciel od-powiada całym swoim majątkiem, wówczas mamy do czynienia z zabezpieczeniem osobistym. Jeżeli zabezpieczyciel odpowiada tylko z danego przed-miotu (np. rzeczy), wówczas jest to zabezpieczenie rzeczowe 13. Drugim kryterium tego podziału jest skuteczność zabezpieczenia wierzytelności wzglę-dem osób trzecich. Jeżeli zabezpieczenie jest sku-teczne względem osób trzecich (erga omnes), ma charakter rzeczowy, jeżeli jest skuteczne między stronami (inter partes) tego stosunku, ma charakter osobisty 14.
Przyjęty wyżej podział na zabezpieczenia osobiste i rzeczowe nie zawsze będzie odpowiedni do istnie-jących w ramach tych grup zabezpieczeń, choć jest przydatny ze względu na uwarunkowania praktycz-ne. I tak, wiele zabezpieczeń wierzytelności można zaliczyć do obu wyżej wymienionych grup. Przy-kładowo, przelew wierzytelności na zabezpieczenie może być traktowany jako zabezpieczenie osobiste lub rzeczowe, w zależności od tego, z czyjego punk-tu widzenia podlegać będzie ocenie zakres i charak-ter odpowiedzialności względem wierzyciela. Ce-dent odpowiada wobec wierzyciela rzeczowo, czyli wierzytelnością, co wskazuje na rzeczowy charakter zabezpieczenia. Natomiast dłużnik przelanej wie-rzytelności odpowiada względem wierzyciela całym swoim majątkiem, co z kolei wskazuje na osobisty charakter cesji 15. Niektóre zabezpieczenia zaliczane do rzeczowych np. kaucja czy blokada środków pie-niężnych na rachunku bankowym, nie dają wierzy-cielowi prawa rzeczowego do rzeczy, a jedynie pra-wo o charakterze obligacyjnym do zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia, co mogłoby wska-zywać na osobisty charakter tych zabezpieczeń 16. Podobne wątpliwości istnieją co do charakte-ru prawnego przewłaszczenia na zabezpieczenie.
Przewłaszczenie powoduje przejście własności na wierzyciela i to daje mu prawo własności do rzeczy.
Prawo własności staje się prawem zabezpieczającym wierzytelność, a zabezpieczony wierzyciel może się zaspokoić z rzeczy. Stąd też wydaje się, że z punktu widzenia wierzyciela jest to zabezpieczenie rzeczo-we. Jednak z punktu widzenia dłużnika, który uzy-skuje ekspektatywę nabycia prawa własności, jest to prawo obligacyjne 17.
Zabezpieczenia – ze względu na rodzaj odpowie-dzialności – dzielą się na osobiste i rzeczowe. Wśród zabezpieczeń osobistych można wyróżnić zabezpie-czenia prawa powszechnego (cywilnego) oraz zabez-pieczenia osobiste prawa wekslowego. Do zabezpie-czeń osobistych prawa powszechnego autor zalicza:
poręczenie cywilne, gwarancję bankową, przelew dla zabezpieczenia, przejęcie długu oraz przystąpie-nie do długu. Zabezpieczeniami Prawa wekslowego są: weksel in blanco, indos zastawniczy i poręczenie wekslowe – aval. Zabezpieczenia rzeczowe to: hipo-teka, zastaw zwykły na rzeczach ruchomych i na pra-wach, zastaw rejestrowy, przewłaszczenie na zabez-pieczenie. Według tego autora, poza tą klasyfi kacją znajdują się zabezpieczenia stosowane w praktyce bankowej, a mianowicie: kaucja, blokada środków na rachunku bankowym i ubezpieczenie kredytu 18.
Proponuje się także inny podział zabezpieczeń wierzytelności – kryterium ma tu stanowić zwykły cel danego zabezpieczenia. I tak, zabezpieczenia można podzielić na te, które służą tylko zabezpie-czeniu wierzytelności np. poręczenie, poręczenie wekslowe, gwarancja bankowa, zastaw, hipoteka, przewłaszczenie na zabezpieczenie oraz na instytu-cje prawne, których wtórnym efektem może być za-bezpieczenie wierzytelności np. cesja w celu zabez-pieczenia, przejęcie długu, pełnomocnictwo, kaucja, blokada środków na rachunku bankowym 19.
Można klasyfi kować zabezpieczenia według kryte-rium, czy zostały one uregulowane ustawowo, czy
13 G. Bieniek, op.cit., s. 58; W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1998, s. 402; I. Heropolitańska (w: ) I. Heropo-litańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, s. 86; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów, s. 11; tenże, Funkcja, s. 23.
14 G. Bieniek, Zabezpieczenie wierzytelności pieniężnych, cz. 1, Prawo i Zabezpieczenie Społeczne 1992, nr 10-11, s. 72.
15 A. Szpunar, op.cit., s. 161; M. Bączyk, op.cit., s. 19; I. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, s. 98; J. Mojak, Obrót wierzytelnościami, Warszawa 2001, s. 122-124.
16 M. Bączyk, op.cit., s. 5-6.
17 J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie. Przedmiot, konstrukcja, dopuszczalność, wykonanie, praktyka, Poznań -Klu-czbork 1998, s. 113 i n., 119 i n., 128 i n.; G. Tracz, F. Zoll, Przewłaszczenie na zabezpieczenie. Praktyka, konstrukcja, dopuszczalność, przedmiot, Kraków 1996, s. 42-44; J. Górecki, Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, Rejent 1997, nr 4, s. 163 i n.; P. Skorupa, Przewłaszczenie na zabezpieczenie - zarys zagadnienia, Prawo Spółek 2001, nr 1, s. 35 i n.; A. Zieliński, Charakter prawny przewłaszczenia na zabezpieczenie wierzytelności oraz jego skutki prawne, PS 1995, nr 3, s. 52 i n.
18 J. Mojak (w: ) E. Niezbecka, A. Jakubecki, J. Mojak, Prawne zabezpieczenie wierzytelności, s. 88-89.
19 Ibidem
WIERZYTELNOŚCI I ICH ZABEZPIECZENIE
wynikają z umowy stron. Z tego punktu widzenia do zabezpieczeń uregulowanych ustawowo zalicza się:
hipotekę, zastaw zwykły, zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy, zastaw ustawowy, zastrzeżenie prawa własności rzeczy sprzedanej i prawo zatrzymania, przelew wierzytelności, przejęcie długu, przystąpie-nie do długu, poręczeprzystąpie-nie, gwarancję, weksel i porę-czenie wekslowe, ubezpieporę-czenie kredytu oraz peł-nomocnictwo. Pozostałe zabezpieczenia będą miały swe źródło w umowie stron i zaliczyć do nich można przewłaszczenie na zabezpieczenie (mimo regulacji art. 101 Prawa bankowego) 20 i kaucję (mimo regu-lacji art. 102 Prawa bankowego) 21. Przy tej okazji należy wyrazić wątpliwość, czy istotnie pełnomoc-nictwo, klauzula potrącenia i przelew dla zabez-pieczenia stanowią zabezzabez-pieczenia znajdujące swe uregulowania w ustawie. Prawo reguluje bowiem te instytucje, ale nie jako zabezpieczenia. I tak, np. re-gulacja pełnomocnictwa nie wskazuje, czy może być ono wykorzystane w celu zabezpieczenia wierzytel-ności. Stąd też pełnomocnictwa – podobnie jak prze-lew dla zabezpieczenia, przewłaszczenie na zabez-pieczenie, kaucja, blokada czy klauzula potrącenia – stanowią zabezpieczenia powstające na podstawie umów nienazwanych. W przypadku pełnomocnic-twa to stosunek podstawowy decyduje o wykorzy-staniu go dla zabezpieczenia wierzytelności.
Inny podział dotyczy miejsca regulacji ustawowej i dlatego mówi on jedynie o zabezpieczeniach ure-gulowanych ustawowo. W ramach tego podziału można wyróżnić zabezpieczenia znajdujące swe źró-dło normatywne w przepisach kodeksu cywilnego:
zastaw zwykły, ustawowy, zastrzeżenie prawa wła-sności, prawo zatrzymania, poręczenie, gwarancję oraz – z zastrzeżeniem powyższych uwag – także przelew dla zabezpieczenia, przystąpienie do długu, pełnomocnictwo, klauzulę potrącenia oraz ubezpie-czenie kredytu. Do następnej grupy można zaliczyć zabezpieczenia uregulowane w innych ustawach np.
w prawie wekslowym (weksel in blanco, poręczenie wekslowe, indos wekslowy); w ordynacji podat-kowej – zastaw skarbowy, hipotekę przymusową;
w ustawie o księgach wieczystych i hipotece: hipo-tekę (zwykłą, kaucyjną, przymusową); w kodeksie morskim: zastaw na statkach; w prawie bankowym:
gwarancję, przewłaszczenie na zabezpieczenie, ka-ucję, poręczenie 22.
Zabezpieczenia wierzytelności można także po-dzielić ze względu na sposób powstania i dlatego wy-różnia się te, które powstają z mocy ustawy, umowy stron i na podstawie orzeczenia sądu. Zabezpieczenia umowne stanowią zdecydowaną większość i zalicza się do nich zastaw zwykły (na rzeczach ruchomych i prawach), zastaw rejestrowy, zastaw na statkach, hi-potekę umowną, przewłaszczenie na zabezpieczenie, kaucję, blokadę środków na rachunku bankowym, gwarancję, poręczenie, pełnomocnictwo, klauzulę potrącenia, przystąpienie do długu, przejęcie długu, przelew wierzytelności dla zabezpieczenia, weksel i poręczenie wekslowe, indos zastawniczy.
Zabezpieczeniami powstającymi z mocy prawa mogą być zastaw ustawowy, hipoteka ustawowa, przywileje na statku. Obecnie istnieją trudności z klasyfi kacją zastawu skarbowego i hipoteki przy-musowej powstającej na podstawie przepisów ordy-nacji podatkowej. Prawa zabezpieczające, o których tu mowa, powstają bowiem bez zgody właścicieli rzeczy nimi obciążonych, ale w przypadku zastawu skarbowego wpisu do rejestru (mającego charakter konstytutywny) dokonuje urząd skarbowy (a zatem sam wierzyciel).
W końcu, istnieją zabezpieczenia wierzytelności powstające z mocy orzeczenia sądowego. Zalicza się do nich przede wszystkich hipotekę przymuso-wą wpisywaną do księgi wieczystej nieruchomości na podstawie zarządzenia tymczasowego sądu (art.
730 i n. k.p.c.). W przypadku, gdy nieruchomość nie ma urządzonej księgi wieczystej lub nie chodzi
20 Prawo bankowe uregulowało w art. 101 instytucję przewłaszczenia na zabezpieczenie. W doktrynie istnieje jednak zgodny pogląd, że regulacja ta nie wnosi nowych treści normatywnych do istniejącego wcześniej stanu prawnego. Z tego punktu widzenia przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie mogą być także nieruchomości mimo, że Prawo bankowe ogranicza przedmiot przewłaszczenia wyłącznie do ruchomości, oraz że przewłaszczającym może być nie tylko dłużnik banku ale i osoba trzecia. Wniosek taki wynika z tego, że regulacja art. 101 Prawa bankowego ma charakter fragmentaryczny i nie rozwiązuje wątpliwości dotyczących np. jawno-ści tego zabezpieczenia, sposobu zaspokojenia wierzyciela. Więcej na ten temat: J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w nowym prawie bankowym, 1998 r., nr 5, s. 59 i n.; G. Tracz, F. Zoll, Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy ruchomych po wejściu w życie ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów i nowego prawa bankowego, PPH 1998, nr 1;
21 Podział ten proponuje G. Sikorski, Funkcja, s. 24.
22 G. Sikorski, Funkcja, s. 24. Autor proponuje taki podział nawiązując do propozycji J. Mojaka podziału na zabezpieczenia prawa powszechnego i inne.
o zabezpieczenie roszczeń pieniężnych, sąd może zabezpieczyć powództwo przez zakaz zbywania nieruchomości 23. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie regulują jednak zabezpieczeń wie-rzytelności stosowanych przez sądy w ramach po-stępowania zabezpieczającego, a jedynie normują postępowanie zmierzające do ustanowienia takiego zabezpieczenia. Odmienny sposób podziału zabez-pieczeń wierzytelności zakłada kryterium typu za-bezpieczenia jako wyróżnik zaliczania do określo-nej grupy. Stąd podział na zabezpieczenia osobiste, z którymi wiąże się odpowiedzialność osobista osoby nie będącej dłużnikiem osobistym wierzyciela (porę-czenie, poręczenie wekslowe, weksel in blanco, gwa-rancja, przystąpienie do długu). Do następnej grupy autor zalicza zabezpieczenia rzeczowe, z którymi wiąże się odpowiedzialność rzeczowa (zastaw i hi-poteka). Jako jedyny w literaturze przedmiotu, autor wyodrębnia osobną grupę dla zabezpieczeń o charak-terze powierniczym (przewłaszczenie na zabezpie-czenie, przelew wierzytelności dla zabezpieczenia).
W końcu autor ten wyszczególnia grupę zabezpie-czeń, których nie można zaklasyfi kować do żad-nej wcześniejszej – są to: zastrzeżenie odstąpienia w razie niewykonania umowy oraz kaucja 24. Mając na uwadze powyższe uwagi, należy stwierdzić, że w prawie polskim, zwłaszcza w dziedzinie zabezpie-czeń stosowanych w praktyce bankowej, nie istnieje zamknięty katalog zabezpieczeń wierzytelności. Nie można zatem mówić w dziedzinie zabezpieczeń wie-rzytelności o liście zamkniętej (numerus clausus) 25. Pogląd ten jest w pełni uzasadniony ze względu na istniejącą w prawie polskim zasadę swobody umów (art. 353 (1) k.c.), która dotyczy także dziedziny za-bezpieczeń wierzytelności i to zarówno osobistych, jak i rzeczowych. W tym ostatnim przypadku wy-kluczone jest jednak, aby strony wykreowały nowe prawo rzeczowe, z uwagi na zasadę listy zamkniętej praw rzeczowych 26.
Zabezpieczenia rzeczowe wierzytelności.
Ogólna charakterystyka
Według dominującego w literaturze zapatrywa-nia, do zabezpieczeń rzeczowych zalicza się: za-staw, hipotekę, przewłaszczenie na zabezpieczenie, kaucję, blokadę środków pieniężnych na rachunku bankowym, zastrzeżenie prawa własności rzeczy sprzedanej oraz prawo zatrzymania. Większość tych zabezpieczeń powstaje w drodze umowy między za-bezpieczycielem (najczęściej dłużnikiem osobistym wierzyciela) a wierzycielem. Niektóre powstają z mocy prawa, inne na podstawie orzeczenia sądo-wego, jednak tylko zastaw i hipoteka stanowią pra-wa rzeczowe zaliczone przez ustawodawcę w art.
244 k.c. do praw rzeczowych ograniczonych. Cechą wspólną dla wszystkich wymienionych wyżej za-bezpieczeń jest to, że przedmiotem ich jest zawsze rzecz, z której wierzyciel może zaspokoić swoją wie-rzytelność 27.
Zabezpieczenia rzeczowe nie zawsze mają cha-rakter bezwzględny i są skuteczne względem osób trzecich. Skuteczność taka może wynikać jedynie z przepisu ustawy, dlatego skuteczność erga omnes dotyczy jedynie tych zabezpieczeń rzeczowych, które mają swe źródło w ustawie. Zaliczamy do nich prawa zastawnicze (zastaw i hipotekę). Trzeba jednak zauważyć, wyprzedzając nieco późniejsze rozważania, że przewłaszczenie na zabezpieczenie i kaucja, mimo regulacji w prawie bankowym, nie stanowią nowych praw rzeczowych, a jedynie wy-korzystują dla zabezpieczenia prawo własności. To właśnie decyduje o bezwzględnym charakterze tych zabezpieczeń. Przejście własności tytułem zabezpie-czenia powoduje, że wierzyciel uzyskuje skuteczne względem innych prawo. Powyższe wywody nie dotyczą, natomiast, blokady środków na rachunku bankowych, które to zabezpieczenie jest skuteczne jedynie między stronami tego stosunku prawnego (inter partes). Jeżeli zatem do zablokowanego
ra-23 E. Wengerek, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 1972; S. Dalka, J. Rodziewicz, Postępowanie za-bezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Gdańsk 1994; Z. Knypl (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zaza-bezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, pod kierunkiem Z. Szczurka, Sopot 1996; F. Zedler, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Toruń 1994; M. Piekarski, O zabezpieczeniu powództwa, NP. 1964, nr 4; J. Jagieła (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t.
II, pod redakcją K. Piaseckiego, C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 581 i n.
24 B. Swaczyna, op.cit., s. 28-29.
25 M. Baczyk, Problem regulacji prawnej zabezpieczeń w prawie polskim, Bank i Kredyt 1991, s. 2-3.
26 R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 638.
27 G. Skorski, Funkcja, s. 25.
WIERZYTELNOŚCI I ICH ZABEZPIECZENIE
chunku w celu zabezpieczenia egzekucję skieruje inny wierzyciel dłużnika, egzekucja będzie skutecz-na.
Zabezpieczenia rzeczowe mają na ogół charakter akcesoryjny w stosunku do zabezpieczonej wierzy-telności. Ta uwaga odnosi się z całą pewnością do praw zastawniczych i prawa zatrzymania. Wątpli-wości powstają już w kwestii akcesoryjności prze-właszczenia na zabezpieczenie, kaucji i blokady.
W przypadku zabezpieczeń rzeczowych bazujących na prawie własności (przewłaszczenie na zabezpie-czenie i kaucja) trudno przyjąć, że prawo własności jest prawem niesamoistnym i związanym z wierzy-telnością, którą zabezpiecza. Akcesoryjny charakter ma umowa przewłaszczenia i kaucji, bowiem wy-gaśnięcie wierzytelności zagwarantowanej w ten sposób powoduje powstanie po stronie wierzyciela obowiązku powrotnego przeniesienia własności wo-bec odpadnięcia podstawy prawnej wcześniejszego przejścia własności (condictio causa fi nita). Tę samą uwagę można skierować do blokady środków pie-niężnych na rachunku bankowym.
Podział zabezpieczeń rzeczowych
Zabezpieczenia rzeczowe można podzielić według kryterium powszechności, a mianowicie, czy każdy podmiot może skorzystać z danego zabezpieczenia dla zagwarantowania swojej wierzytelności. Należy zatem wskazać, że niektóre zabezpieczenia mają cha-rakter powszechny i należą do nich: zastaw zwykły na rzeczach ruchomych i prawach, hipoteka, prze-właszczenie na zabezpieczenie, kaucja. Natomiast takie zabezpieczenia jak zastaw rejestrowy, hipote-ka przymusowa i zastaw shipote-karbowy, według przepi-sów ordynacji podatkowej mogą być ustanowione wyłącznie na rzecz określonych podmiotów. Wie-rzycielem zabezpieczonym może być w przypadku zastawu rejestrowego ten, który został zaliczony do kategorii określonej w art. 1 ustawy o zastawie reje-strowym i rejestrze zastawów, a w przypadku zabez-pieczeń uregulowanych w ordynacji podatkowej, na rzecz Skarbu Państwa i ZUS. Należy także zwrócić uwagę, że przepisy określające powstanie pewnych zabezpieczeń z mocy prawa np. zastaw ustawowy, prawo zatrzymania czy zastrzeżenie prawa
własno-ści rzeczy sprzedanej własno-ściśle określają osobę wierzy-ciela zabezpieczonego. Taką osobą może być każdy, kto w pewnej sytuacji stanie się np. wynajmującym (np. art. 470 k.c.), sprzedawcą (art. 589 k.c.) lub oso-bą zobowiązaną do wydania cudzej rzeczy, na którą poczynił nakłady lub wydatki (art. 461 i 496 k.c.).
Trafnie zwraca się uwagę, że podział na zabezpie-czenia osobiste i rzeczowe nie pokrywa się z podzia-łem na zabezpieczenia uregulowane w prawie rze-czowym i zobowiązaniowym. W przeciwnym razie, zabezpieczeniami rzeczowymi byłby tylko zastaw i hipoteka, a zastrzeżenie prawa własności rzeczy sprzedanej już nie, z uwagi na regulację w prawie zobowiązań. Do zabezpieczeń rzeczowych niena-zwanych stosuje się, natomiast, przede wszystkim przepisy o zobowiązaniach 28.
Zabezpieczenia rzeczowe można podzielić na:
• zabezpieczenia będące prawami rzeczowymi – pra-wa zastawnicze;
• zabezpieczenia uregulowane przepisami prawa, ale nie będącymi prawami rzeczowymi;
• zabezpieczenia powstające na podstawie umowy stron, zgodnie z zasadą swobody umów 29.
Inny podział, natomiast, zakłada wyróżnienie za-bezpieczeń na rzeczach ruchomych na trzy grupy, posługując się kryterium przedmiotowym. Pierwsza grupa zabezpieczeń dotyczy tych praw, które bazują na prawie własności, jako prawie zabezpieczającym.
Druga obejmuje prawa rzeczowe ograniczone, za-tem zabezpieczenia, które przyznają wierzycielowi prawo do rzeczy (ius in re). Trzecia grupa zawiera w sobie kategorię security interests. Podział ten jed-nak bazuje nie tylko na prawie polskim, ale i obcym.
Uwaga ta dotyczy zwłaszcza tej ostatniej kategorii 30. Pierwsze dwie grupy zabezpieczeń są wykorzysty-wane głównie na kontynencie europejskim,
Uwaga ta dotyczy zwłaszcza tej ostatniej kategorii 30. Pierwsze dwie grupy zabezpieczeń są wykorzysty-wane głównie na kontynencie europejskim,