Zaspokojenie roszczeń wierzycieli w po- po-stępowaniach upadłościowych –

uwarun-kowania prawne i pomiar ekonomiczny

4.1. Funkcje postępowań upadłościowych Zasadność postępowań upadłościowych i regulu-jącego je norm prawa upadłościowego można wyja-śnić w oparciu o opisywany w teorii ekonomii dyle-mat wspólnego stawu (tzw. common pool dilemna).

W stawie żyją ryby, których sprzedaż przynosi do-chód właścicielowi stawu. Może on wyłowić wszyst-kie ryby od razu i wówczas zysk ze sprzedaży będzie jednorazowy. Może także wyłowić tylko część i choć zysk, który osiągnie, będzie tylko częścią zysku, któ-ry mógłby osiągnąć wybierając pierwszy wariant, to jednak w dłuższej perspektywie czasu właśnie drugi wariant jest bardziej efektywny. Ryby, które pozosta-ły, rozmnożą się i zagwarantują tym samym

więk-szy zysk w dłuższej perspektywie czasu. Sytuacja komplikuje się, kiedy staw ma więcej niż jednego właściciela. Każdy z nich dążyć będzie, bowiem, do zaspokojenia własnych interesów kosztem innych, co względem stawu i jego zarybienia będzie mieć łupieżczy charakter. Dopiero wprowadzenie mecha-nizmów kontrolnych w postaci np. limitów połowów stanowi hamulec zapędów właścicieli i sprzyja dłu-gookresowej, zrównoważonej rentowności stawu.

W sytuacji analogicznej do stawu znajduje się przed-siębiorstwo, które przechodzi kryzys. W położeniu właścicieli stawu można, natomiast, odnaleźć ana-logię do wierzycieli niewypłacalnego przedsiębior-cy, których celem jest jak najszybsze odzyskanie własnych należności. Postępowania upadłościowe i restrukturyzacyjne zapewniają więc koordynację działań wierzycieli oraz chronią przed egoistycznym i krzywdzącym (względem pozostałych) zaspokaja-niem roszczeń jedynie przez wybranych wierzycieli, którzy najwcześniej wszczęli postępowania egzeku-cyjne.

W literaturze przedmiotu postępowaniom upadło-ściowym przypisywana jest także funkcja redukcji asymetrii informacji pomiędzy dłużnikiem a wie-rzycielem. Dzięki toczącemu się postępowaniu upa-dłościowemu wierzyciel uzyskuje pełną informację o sytuacji upadłego dłużnika, co może zwiększyć trafność podejmowanych przez niego decyzji biz-nesowych. Ochrona wierzycieli jest także nadrzęd-ną funkcją postępowań upadłościowych przypisanadrzęd-ną przez polskiego ustawodawcę. W świetle obowiązu-jącego w Polsce prawa nadrzędnym celem postępo-wania upadłościowego jest zaspokojenie wierzycieli niewypłacalnego przedsiębiorcy. Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 23 lutego 2003 roku Prawo upadło-ściowe: ,,Postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zo-stać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane”.

4.2. Wyniki badań akt upadłościowych

Przedmiotem badania były akta 60 likwidacyjnych postępowań upadłościowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, które toczyły się w latach 2004 -2010 w dwóch sądach: Sądzie Rejonowym dla Kra-kowa – Śródmieścia w Krakowie oraz Sądzie Rejo-nowym dla Wrocławia – Fabrycznej we Wrocławiu.

Zaledwie w 23% przeanalizowanych przypadków inicjatorami postępowań upadłościowych byli wie-rzyciele. Aż w 81% przypadków to niewypłacal-ni dłużniewypłacal-nicy złożyli we własnym imieniewypłacal-niu wniewypłacal-niosek o ogłoszenie upadłości. Zdarzały się także sytuacje, kiedy to postanowienie w przedmiocie ogłoszenia upadłości było wydawane w następstwie wnio-sków złożonych równolegle przez wierzyciela, jak i dłużnika. Średnia stopa zaspokojenia roszczeń wierzycieli wyniosła 14,4%, jednakże w niespełna 33.3% przypadków nie udało się zaspokoić żadnych roszczeń wierzycieli, gdyż majątek upadłego został skonsumowany przez koszty postępowania upa-dłościowego. Wśród postępowań upadłościowych, w których stopa zaspokojenia roszczeń wierzycieli była niezerowa, wystąpiła ujemna korelacja pomię-dzy długością trwania postępowania upadłościowe-go, a stopniem zaspokojenia roszczeń wierzycieli, co oznacza, że im dłużej trwało postępowanie, tym niż-sza była stopa zaspokojenia roszczeń przez wierzy-cieli. W kontekście wykazanej zależności, jak i pra-widłowości, którą wykazują prowadzone przez Bank Światowy badania, niepokojąca jest kwestia związa-na z długością trwania postępowań upadłościowych, a w szczególności postępowań w przedmiocie ogło-szenia upadłości, obejmujących okres od momentu złożenia wniosku o upadłość przez uprawniony do tego podmiot do momentu wydania postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Średnia długość dla toczących się postępowań w przedmiocie ogło-szenia upadłości wynosiła 3,3 miesiąca, podczas gdy ustawowy termin instrukcyjny wynosi dwa miesiące.

Wyniki analizy akt upadłościowych wskazują na występowanie zjawiska łańcuchów niewypłacal-ności w branży budowlanej. Ilustracją zjawiska jest przypadek przedsiębiorstwa deweloperskiego

"DOM" Sp. z o.o. w Krakowie. Główną przyczyną stanu niewypłacalności było cywilnoprawne porę-czenie fi rmie JUNA Sp. z o.o. (działającej w tej sa-mej branży, co upadły) zaciągniętego kredytu banko-wego. Ogłoszenie upadłości spółki JUNA Sp. z o.o.

spowodowało, że zobowiązania poręczyciela stały się wymagalne. Wartość należności ze strony JUNA Sp. z o.o. opiewała na wartość 1 770 100 zł. Upa-dły uregulował zobowiązanie względem JUNA Sp.

z o.o. Wśród dłużników upadłego zakładu znalazło się też przedsiębiorstwo FORGO S.A., od którego należność opiewała na wartość 1 225 577 zł. Również

i ten przedsiębiorca stał się niewypłacalny, co spo-wodowało konieczność wszczęcia procedury upadło-ściowej. Warto zauważyć, że w obydwu przypadkach należności stały się nieściągalne, gdyż zaspokojeni zostali jedynie wierzyciele z pierwszej kategorii, a wierzytelności przedsiębiorstwa DOM zaliczone zostały do kategorii trzeciej. Warto zauważyć też, że suma należności od ww. dłużników opiewająca na wartość: 2 995 677 zł wystarczyłaby na zaspokoje-nie wierzycieli upadłego, którzy zgłosili należności o wartości 2 284 901 zł. Niewypłacalność dłużników JUNA Sp. z o.o. i FORGO S.A pociągnęła więc za sobą niewypłacalność kolejnego podmiotu – DOM Sp. z o.o. – podmiotu, należącego podobnie, jak dwa poprzednie, do branży budowlanej.

Powyższe zdarzenia miały miejsce w latach 2001 -2003, czyli w latach głębokiego kryzysu na rynku budowlano – mieszkaniowym. W obliczu kryzysu, przedsiębiorstwo nie dysponowało dostatecznymi środkami na sfi nalizowanie dwóch rozpoczętych już inwestycji. Powyższe pociągnęło za sobą brak środków na uregulowanie bieżących i zaległych zobowiązań, nabycie gruntów i nieuregulowanie należności za prace projektowo – architektoniczne i ostatecznie doprowadziło do konieczności złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z dniem 19 stycznia 2004 roku. W analizowanym przypadku trudna sy-tuacja fi nansowa dwóch podmiotów gospodarczych stała się zaraźliwa. Jednocześnie, uprzywilejowanie wierzycieli wchodzących do pierwszej kategorii, w obliczu szczupłości majątku dwóch dłużników, wyeliminowało przedsiębiorstwo DOM Sp. z o.o.

z gry, pozbawiając je szans na choć częściowe za-spokojenie swoich wierzytelności. To z kolei prze-łożyło się na położenie wierzycieli upadłego, którzy nie zostali zaspokojeni. Majątek przedsiębiorstwa DOM Sp. z o.o. został bowiem skonsumowany przez koszty toczącego się postępowania upadłościowego.

Zjawisko zarażania się wirusem niewypłacalno-ści wystąpiło także w przypadku przedsiębiorstwa BUDMIX Sp. z o.o. w Krakowie. W chwili zgło-szenia wniosku o upadłość główny składnik akty-wów przedsiębiorstwa (przeszło 60%) stanowiła wierzytelność od przedsiębiorstwa ROGBUD Sp.

z o.o. za wykonane usługi brukarskie (prócz tego w skład aktywów wchodziły jeszcze rzeczy ru-chome), która z powodu problemów, w jakie po-padł dłużnik upo-padłego, stała się wierzytelnością

WIERZYTELNOŚCI I UPADŁOŚCI

nieściągalną. Zobowiązania upadłego w momencie zgłoszenia wniosku o upadłość przekraczały o ok.

5% wartość nieściągalnej wierzytelność od spółki ROGBUD Sp. z o.o. o ok. 5%. Choć ściągnięcie należności nie anulowałoby całkowicie stanu nie-wypłacalności upadłego, to jednak w zasadniczy sposób ograniczyłoby ten stan, co pozwoliłoby choć częściowo zaspokoić wierzycieli upadłego. W anali-zowanym przypadku, podobnie jak w poprzednim, stopa zaspokojenia wierzycieli wyniosła 0%, a ma-jątek przedsiębiorstwa BUDMIX Sp. z o.o. został skonsumowany przez koszty toczącego się postępo-wania upadłościowego.

Obydwa przypadki obrazują dysfunkcje postępo-wań upadłościowych: są z jednej strony ilustracją trudności w realizacji przez postępowania upadło-ściowe funkcji profi laktycznej, mającej na celu eli-minowanie z obrotu przedsiębiorców nie będących w stanie sprostać konkurencji, a tym samym prewencję w rozprzestrzenianiu się zjawiska niewypłacalno-ści; z drugiej zaś ilustrują problem w realizowaniu funkcji windykacyjnej nakierowanej na zaspokaja-nie roszczeń wierzycieli w maksymalnym stopniu.

Także i analiza akt sądowych w sądzie we Wrocła-wiu potwierdza występowanie zjawiska łańcuchów upadłości. Zakład Budownictwa Mostowego 3 Sp.

z o.o. z siedzibą we Wrocławiu stanowi egzempli-fi kację tego zjawiska. Wedle danych ujawnionych w Rejestrze Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, w momencie wszczęcia postępowania upadłościowego w przedmiocie ogłoszenia upa-dłości przedmiot działalności upadłego obejmował m.in. budowę i modernizację obiektów mostowych, budowę dróg, wykonywanie robót ogólnobudow-lanych w zakresie obiektów inżynierskich itp.

W chwili zgłoszenia wniosku o upadłość dłużnik wy-kazywał zaległości w płatnościach z tytułu dostaw i usług wobec ponad 70 wierzycieli, z których naj-więksi należeli do tej samej branży, co upadły. War-tość zaległych płatności opiewała na ok 1,5 mln zł.

Z drugiej strony, należności spółki opiewały na ok.

1,5 mln zł, jednak z tego ponad 1,2 mln zł przypa-dało od podmiotu niewypłacalnego – Zakładów Bu-downictwa Mostowego w Warszawie. Należności stanowiły ponad 50% aktywów upadłego, majątek obrotowy opiewał na 400 tys. zł, spółka nie po-siadała majątku trwałego. Zatem niewypłacalność dłużnika spółki pociągnęła za sobą niewypłacalność

kolejnego podmiotu. Sam upadły zaś zaraził wiru-sem bankructwa kolejne podmioty, a spośród naj-większych wierzycieli aż trzy popadły w stan niewy-płacalności, z czego jeden z nich na dzień dzisiejszy jest już wykreślony z Rejestru Przedsiębiorców.

5. Podsumowanie

Narastająca niepewność, współczesny kryzys i globalizacja to zjawiska, w obliczu których rośnie zagrożenie występowania sytuacji kryzysowych w przedsiębiorstwach. Konsekwencje problemów ponoszą nie tylko sami przedsiębiorcy, ale także szeroko pojęci kontrahenci, w tym wierzyciele, któ-rzy zazwyczaj nie są już w stanie w pełni zaspokoić swoich roszczeń. Przyczyny zjawisk kryzysowych są różnorakie. Do tej pory nie powstała holistyczna teoria bankructwa, która w sposób kompleksowy analizowałaby i wyjaśniała to zjawisko, a w obliczu jego złożoności i wielopłaszczyznowości wątpliwe jest czy może ona w ogóle powstać. W świetle istnie-jących niedoborów teoretycznych uzasadnione jest podejmowanie wielopłaszczyznowych badań empi-rycznych nakierowanych na identyfi kację dysfunkcji w obszarze infrastruktury upadłościowej.

Przeprowadzone badania wskazują na liczne dys-funkcje prawa upadłościowego z perspektywy wie-rzycieli, takie jak niska aktywność wśród wierzy-cieli w zakresie sięgania po instrumentarium prawa upadłościowego w celu dochodzenia roszczeń od niewypłacalnych dłużników, wydłużony czas trwa-nia postępowań upadłościowych skorelowany ze stopniem zaspokojenia wierzycieli, czy w końcu wy-stępowanie zjawiska łańcuchów niewypłacalności, które obrazują problem zarażania się bankructwem i świadczą o występowaniu dysfunkcji prawa i po-stępowań upadłościowych. Pierwsze, ogólne oceny znowelizowanego prawa upadłościowego po roku obowiązywania przepisów dają nadzieję, choć na euforię jeszcze za wcześnie.

Na koniec warto zauważyć, że zidentyfi kowane dysfunkcje dotyczą przedsiębiorstw niefi nanso-wych, co rodzi pytanie czy regulacje upadłościowe dotyczące przedsiębiorstw z sektora fi nansowego, tworzących krwioobieg gospodarki i będących jed-nocześnie korporacjami, które zdominowały współ-czesną gospodarkę, są efektywne.

Pytanie to zachęca do pogłębionych badań w tym zakresie.