Nowak, Zenon
"Zeitschrift für die Geschichte und
Altertumskunde Ermlands" Bd. 35,
1971, h. 96 ; Bd. 36, 1972, h. 97 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 167-169
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 1 6 7
N a s u w a się je d n a k p y ta n ie , czy o rg a n P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H isto ry c zn e g o w in ie n p u b lik o w a ć p la n y , czy ra c z e j sp ra w o z d a n ia z o b ch o d ó w k o p e rn ik o w s k ic h .
N u m e r z a m y k a B ib lio g ra fia h is to rii E lb lą g a i re g io n u z a la ta 1968— 1969 w ra z z u z u p e łn ie n ia m i od r o k u 1945 o p ra c o w a n a p rz e z Z o fię B a ra n o w s k ą .
Z p rz e d sta w io n e g o w y ż e j o m ó w ie n ia z a w a rto ś c i p ią te g o to m u „ R o czn ik a E lb lą s k ieg o ” w y n ik a , że a rty k u ły z h is to rii d a w n ie jsz e j są b a rd z o c ie k a w e i g ru n to w n ie o p ra c o w a n e . N a to m ia s t p ra c e z h is to rii n a jn o w sz e j, k tó r e j p o św ięc o n o s p o ro m ie j sca, p o s ia d a ją w c iąż n ie d o s ta tk i w a rs z ta to w e , co z re sz tą je s t k ło p o te m ogólnym , z k tó ry m b o ry k a się n ie ty lk o „R o czn ik E lb lą s k i” . N a p lu s w y d a w n ic tw a n a le ży z ap isa ć p o w a żn y u d z ia ł a u to ró w m ie jsc o w y c h (w s u m ie pięciu), p o za n im i p u b lik u je sw e p ra c e trz e c h a u to ró w z G d a ń sk a , d w ó ch z T o ru n ia , d w ó ch z K ra k o w a i je d e n z W arsz a w y .
W s u m ie o trz y m a liś m y n u m e r in te re s u ją c y , o z ró ż n ic o w a n e j p ro b le m a ty c e . O by ty lk o n a s tę p n y szó sty to m u k a z a ł się s zy b c ie j n iż za trz y la ta .
D a n u ta J a m io łk o w s k a
Z e its c h rift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E rm la n d s, B d. 35 (H. 96), 1971, ss. 224 + m a p a ; B d. 36 (H, 97), 1972, ss. 2 3 8 + 2 k o lo r, ilu s tra c je , M ü n s te r і. W estfa le n .
S p o śró d re g io n a ln y c h c zaso p ism h isto ry c z n y c h o b ecn ie w y c h o d zą c y ch w N ie m ie c k ie j R e p u b lic e F e d e ra ln e j, a k tó r e u k a z y w a ły się p rz e d 1945 r. n a n a sz y c h z iem iach , w y ró ż n ia się z d ec y d o w a n ie sw o im c h a r a k t e r e m „ Z e its c h r ift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E r m la n d s ” . N ie u d o s tę p n ia sw o ich ła m , ja k to czy n ią, czy c zy n iły in n e czaso p ism a, a rty k u ło m o te n d e n c ja c h re w iz jo n isty c z n y c h . S t a r a się n a to m ia s t k o n ty n u o w a ć te m a ty k ę re g io n a ln ą p o św ięc o n ą W a rm ii, s k u p ia ją c p rz e d e w sz y stk im h is to ry k ó w s ta rs z e j g e n e r a c ji, a w m n ie js z y m s to p n iu m ło d szeg o p o k o le n ia b a d ac z y , w y c h o w a n y c h i w y k sz ta łc o n y c h w N R F . G ro n o a u to ró w , d ru k u ją c y c h w cza so p iś m ie w a rm iń s k im , je s t ra c z e j n ie w ie lk ie . N a jcz ę śc ie j w śr ó d a u to ró w a r ty k u łó w i r e cen z ji p o w ta rz a ją s ię te s a m e n a z w is k a . Do n a jp ło d n ie jsz y c h sp o śró d n ic h zaliczy ć n a le ży A n n e lie se T r ille r, W e r n e r a T h im m a , B e r n h a r d a - M a r ię R o se n b e rg a i z m ło d szego p o k o le n ia B rig itte P o s c h m a n n . Z te g o f a k tu m o ż n a w n io sk o w a ć , ż e czaso p ism o nie m a szerszeg o z ap lec z a a u to rsk ie g o . W sk a z y w ało b y to , że p ro b le m a ty k a w a r m iń s k a w N R F n ie cieszy się w ię k sz y m z a in te re s o w a n ie m . S tr o n a e m o c jo n a ln a , s e n ty m e n ty do k r a j u sw o ich ro d z ic ó w o d g ry w a ją n ie w ą tp liw ie ju ż m n ie js z ą ro lę . P o ty c h ogó ln y ch u w a g a c h p rz e jd ź m y do szczegółow ego o m ó w ie n ia tre ś c i o s ta tn ic h d w óch tom ów .
T om trz y d z ie sty p ią ty w d w ó ch trz e c ich z a jm u je m o n o g ra fic z n a p r a c a o d zie ja c h p a r a f ii B isz ty n k a od je j p o w s ta n ia aż do trz y d z ie s ty c h l a t X X w ie k u (ss. 7— 142), k tó re j a u to re m je s t z n a n y re g io n a ln y h is to r y k w a r m iń s k i E u g e n B ra c h vogel, z m a rły w 1942 r. Do p u b lik a c ji p rz y g o to w a n o ją ju ż 1935 r., a le ze w z g lęd u n a in tr y g i m ie jsco w e g o d y g n ita rz a N S D A P n ie u k a z a ła się w ó w cz a s d ru k ie m . O b ec n ie p o d s ta w ą d r u k u te j p ra c y je s t o dpis s p o rz ą d z o n y z m a sz y n o p is u , k tó ry jeszcze d o r o k u 1960 z n a jd o w a ł się w a rc h iw u m p a r a fia ln y m B isz ty n k a . W a rto tu p rz y p o m n ie ć , o czym w y d a w c y w e w s tę p ie do p u b lik o w a n e j p ra c y E . B ra c h v o g la n ie i n fo r m u ją , że je j rę k o p is z n a jd u je s ię w A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m w O ls z ty n i e 1. D la n a s o m a w ia n a p ra c a p o s ia d a w a rto ś ć źró d ło w ą, gd y ż je j a u to r n ie z w y k le s u m ie n n ie — ja k w sk a z y w a ły b y n a to p rz y p is y — w y c z e rp a ł m a te r ia ł źró d ło w y z p a r a f ia l n ego a rc h iw u m w B isz ty n k u , k tó re u leg ło n a s tę p n ie z n iszczen iu p o d c za s d z ia ła ń w o je n n y c h w 1945 r. F a k t te n zad e c y d o w ał te ż o je j p u b lik a c ji po 25 la ta c h . Z teg o p o w o d u n a d a lsz y p la n n a le ży p rz e su n ą ć s p ra w ę sam e g o u ję c ia te m a tu , k tó r e je s t dość tr a d y c y jn e , p rz y ty m p e łn e d ru g o rz ę d n y c h szczegółów , co w in n y m w y p a d k u u c h o d ziło b y za rz e c z ra ż ą c ą . M im o że p ra c a p o św ię c o n a je s t z ag a d n ie n io m k o ście ln y m , p rz y n o s i ta k ż e w ie le w ia d o m o śc i, n ie ra z b a rd z o d ro b n y c h o in n y c h d z ie d zin a c h ż y cia m ia s ta . N a o so b n e p o d k re ś le n ie z a s łu g u je p rz y g o to w a n ie te k s tu p rz e z B e r n h a r d a -1 Z. N o w a k , R o z w ó j p r z e s tr z e n n y m ia s ta B i s z ty n k a , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -
1 6 8 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A -M a rię R o se n b e rg a i A lo y sa S o m m erfe ld a, k tó rz y o p ra c o w a li go s ta r a n n ie , z az n a c za ją c u z u p e łn ie n ia , zw łaszcza w p rz y p is a c h (k u rsy w ą). N a stę p n y a r ty k u ł w ty m to m ie, to n ie w ie lk i p rz y c z y n e k A lo y sa S o m m e rfe ld a o zn ac z e n iu i w y stę p o w a n iu s ta r o p ru s k ie g o sło w a p a n n e a n w n a z w a c h te re n o w y c h (F lu rn a m e n ) п а o b szarze P r u s W sc h o d n ic h (ss. 143— 149). P a n n e a n w ję z y k u s ta r o - p ru s k im zn aczy b a g n o (m o k rad ło ). P o d w p ły w e m lu d n o śc i n a p ły w o w e j u le g a ło ono n ie je d n o k ro tn ie z n ie k sz ta łc e n iu , ja k np. n a S p a n g e r w w y n ik u o d d z ia ły w a n ia w ro c ła w sk ie g o d ia le k tu ję z y k a n iem ieck ieg o .
K o le jn y a rty k u ł, z a ty tu ło w a n y J o a c h im V a à ia n i J a n D a n ty sz e k . P r z y c z y n e k do
s to s u n k ó w s z w a jc a r s k o -p o ls k ic h w X V I w ., n a p isa n y z o sta ł p rz e z S z w a jc a ra , C o n ra d in a
B o n o ra n d a (ss. 150— 170). J e s t to te m a t n ie no w y , p o ru s z a n y ta k ż e w lite r a tu r z e p o l s k ie j 2. A rty k u ł te n p o m y śla n o ja k o u z u p e łn ie n ie do d ru k o w a n e j, w o m a w ia n y m c za so p iśm ie w to m ie 31/32 (1967/1968), b io g ra fii J a n a D a n ty sz k a , a u to rs tw a In g e B r i g itte M ü lle r-B le ssin g . C. B o n o ra n d p rz e d s ta w ił k o n ta k ty D a n ty sz k a ze sz w a jc a rsk im h u m a n is tą , V a d ia n e m (tj. z la ty n iz o w a n e n a z w isk o W a tt) n a tle z w iąz k ó w p o lsk o - -s z w a jc a rs k ic h w X V I stu le ciu . V a d ian p o ch o d ził b o w ie m z ro d z in y , k tó r a p o z o sta w a ła w b lisk ic h s to su n k a c h z P o lsk ą . D a n ty sz e k s p o tk a ł s ię o so b iście z V a d ia n e m ty l k o je d e n ra z w W ie d n iu p o d czas k o n g re s u m ię d z y n aro d o w eg o w 1515 r. W iadom o, że o b a j h u m a n iś c i, choć b ra k listó w V a d ia n a , u trz y m y w a li z n ajo m o ść, m ię d z y in n y m i p o p rz e z w sp ó ln y ch p rz y ja c ió ł, ja k np. A n d rz e ja E ck a. P o ro k u 1530 n a s tą p iło o ch ło d z en ie ty c h sto su n k ó w . Do n a k re ś le n ia ty c h k ilk u n a s to le tn ic h k o n ta k tó w , k tó r e b y ły w ła śc iw ie e p iz o d am i w ży ciu s z w a jc a rsk ie g o i p o lsk ieg o h u m a n is ty , a u to r w y k o rz y s ta ł b o g a tą lite r a t u r ę do ży cia i d z ia ła ln o śc i V a d ian a .
W e rn e r T h im m w p rz y c z y n k u p t. N ico la u s C o p ern ic u s W a r m ia e C o m m issa riu s (ss. 171— 179) z a s ta n a w ia się n a d s p o rn ą w lite r a tu r z e k w e stią . U w a ż a on, że p o d ty tu łe m W a r m ia e C o m m issa riu s k r y je się tylko, k o m is a rz k o m o rn ic tw a fro m b o r- skiego, a w ięc f u n k c ja od d a w n a z n a n a w k a p itu le w a rm iń s k ie j. A u to r sąd zi, że p o w y ższy ty tu ł ty lk o ra z p o ja w ia ją c y się w ź ró d ła c h z ow ego czasu , m ia n o w ic ie w p ro to k o le z p o sied z e n ia k a p itu ły w a rm iń s k ie j (20 V I II 1521 r.), k ie d y p rz y z n a n y z o sta ł M ik o ła jo w i K o p e rn ik o w i, o d p o w ia d a ogó ln ie w ów czas u ż y w a n e m u ty tu ło w i
I u d e x c iv ita tis W a r m ie n sis . A rg u m e n ta c ja a u to ra je s t in te re s u ją c a . J e d n a k ż e z ty m
sta n o w is k ie m p o le m iz u je J e rz y S i k o r s k i 3.
W re sz c ie o s ta tn i a rty k u ł, p o św ięco n y m a p ie W a rm ii sp o rz ąd z o n e j p rz e z e lb lą s k ieg o m a te m a ty k a J a n a F r y d e r y k a E n d e rs c h a w 1755 г., o p ra c o w a n y z o sta ł ró w n ie ż p rz e z W e rn e ra T h im m a (ss. 180—208). P o og ó ln y ch u w a g a c h n a te m a t k a rto g ra fii w a rm iń s k ie j i a u to ra p o w y ższej m a p y , k tó re je d n a k n ie w n o sz ą n ic now ego, n a s tę p u je p o ż y te c z n a k o n k o rd a n c ja n a z w m ie jsco w o śc i w trz e c h ru b r y k a c h : w y s t ę p u ją c y c h n a m a p ie E n d e rs c h a , z o k re s u 1918—1939 o ra z p o lsk ic h n a p o d s ta w ie s ło w n ik a S. R o sp o n d a. W y d a je się, że bodźcem do n a p is a n ia te g o a r ty k u lik u b y ł p rz e d r u k te j p ię k n e j, o b o g a te j d e k o ra c ji b a ro k o w e j, m a p y , z ałąc z o n ej z re sz tą do to m u . T o m trz y d z ie sty szó sty w c ało ści p o św ięco n o ju b ile u s z o w i K o p e rn ik a . W stę p n y a r ty k u ł o w k ła d z ie n ie m ie c k ic h h is to ry k ó w w a rm iń s k ic h do b a d a ń n a d K o p e rn ik ie m n a p is a ła B rig itte P o s c h m a n n (ss. 11— 32). O m ó w iła o n a tw ó rc z o ść trz e c h z asłu ż o n y c h b a d ac z y , k tó rz y w n ie śli is to tn y w k ła d do ty c h b a d a ń , m ia n o w ic ie: F r a n z a H ip le ra , E u g e n a B ra c h v o g la i H a n s a S c h m a u c h a . P r z y k re ś le n iu s y lw e te k ty c h u c zo n y c h B. P o s c h m a n n k ła d z ie g łó w n y n a cisk n a ich rz e te ln o ść i o b ie k ty w iz m n a u k o w y , a m ia r ą jeg o je s t p o d e jśc ie do s p o ru o n a ro d o w o ść K o p e rn ik a . R zeczyw iście, F. H ip le r s ta ł n a u b o c zu teg o sp o ru , a le d w a j n a stę p n i, m o ż n a p o w ied zieć, p o le m iz o w ali b a r dzo o stro z p o ls k ą n a u k ą , k tó r e j g łó w n y m rz e c z n ik ie m w ó w cz a s b y ł L u d w ik A n to n i B irk e n m a je r. A u to rk a tw ie rd z i je d n a k , że p o le m ik a t a ze s tro n y h is to ry k ó w w a rm iń s k ic h p o z b a w io n a b y ła a k c e n tó w a n ty p o lsk ic h . Z a p y ta jm y , czy i H a n sa S c h m a u c h a ? N a k o n ie c trz e b a p o w ied zieć, że w k ła d h is to ry k ó w w a rm iń s k ic h do b a d a ń n a d ży ciem i d z ia łaln o śc ią K o p e rn ik a by ł o g ro m n y , g d y ż on i w ła śn ie d zięk i w y k o rz y s ty w a n iu m a te ria łó w ź ró d ło w y c h z D iece z ja ln eg o A rc h iw u m w e F ro m b o rk u 2 H. B a r y c z , Z d z ie jó w p o ls k ic h w ę d r ó w e k n a u k o w y c h za g ranicą, W ro cław —W a rsz a w a —K ra k ó w 1969, ss. 72 n.
8 J. S i k o r s k i , M ik o ła j K o p e r n ik v) O ls zty n ie , w : K o p e r n ik n a W a rm ii, O l
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 6 9
(obecnie w O lszty n ie) d a li so lid n e p o d s ta w y do n a sz e j w ie d zy o w ie lk im A s tro n o m ie.
N a s tę p n ą p o zy cją, z re sz tą n a jb a rd z ie j in te re s u ją c ą w c a ły m to m ie, s ą s ta t u ty k a p itu ły fr o m b o rs k ie j z 1532 r. w ra z z ic h n o w e liz a c ją , w y d a n e p rz e z W e rn e r a T h im m a (ss. 33— 123). P r z e k ła d u z ję z y k a ła c iń sk ie g o n a n ie m ie c k i d o k o n a ła A n n e lie se T rille r, d zięk i te m u o b o k w e rs ji o ry g in a ln e j zam ieszczo n o tłu m a c z e n ie n ie m ie c k ie z m y ślą o c z y te ln ik u m n ie j p rz y g o to w a n y m . P o d s ta w ą p rz e d r u k u b y ły o d p isy szesn asto w ie cz n e , z n a jd u ją c e s ię w B ib lio te c e U n iw e rsy te c k ie j w U p p sa li, A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m w O lszty n ie o ra z B ib lio te c e C z a rto ry sk ic h w K ra k o w ie . N ie tr z e b a d o d aw ać, że s ta t u ty te są n ie ty lk o z n a k o m ity m ź ró d łe m do u k a z a n ia w a ru n k ó w ś ro d o w isk a K o p e rn ik a w e F r o m b o rk u , a le w ogóle p o zw o lą o ne w n ik liw ie j i d o k ła d n ie j o p ra c o w a ć s tr u k t u r ę o rg a n iz a c y jn ą k a p itu ły w X V I w ie k u . T e k s t te g o p o ży teczn eg o źró d ła u d o stę p n io n o c z y te ln ik o w i w sposób w zo ro w y .
In te re s u ją c y je s t p rz y c z y n e k A n n e lie sy T r ille r o fo rm u le p ra w n e j w ję z y k u n ie m ie c k im w liśc ie (ła c iń sk im ) K o p e rn ik a do k a p itu ły w a rm iń s k ie j z 22 p a ź d z ie rn ik a 3 518 r. (ss. 124— 133). A w ięc z o k re su , g d y p e łn ił on o b o w ią zk i a d m in is tr a to r a d ó b r k a p itu ły . W z ra s ta ły w ó w czas w ła ś n ie n a p a d y b a n d zb ó je ck ic h n a W a rm ię ze stro n y p a ń s tw a k rz y ż ac k ie g o . J e d e n z p rz y w ó d c ó w ty c h b a n d o n a z w is k u P a ip o , b a lw ie rz z K ró le w c a, z o sta ł sc h w y ta n y . W p o w y ższy m liście, w y s tę p u ją c y z w ro t n ie m ie c k i: D as d y h e lig e g e r e c h tik e it n ic h t v o r h in d e r t w o rd e n a le ży tłu m a c z y ć w e d łu g A. T r il le r ta k , ab y P a ip o n ie o m in ę ła z asłu ż o n a k a ra , słu sz n a sp ra w ie d liw o ś ć , w ła śc iw ie k a r a śm ie rc i. O sta te c z n ie P a ip o u n ik n ą ł śm ie rc i, g d y p rz y sią g ł, że z a p r z e s ta n ie ro z b o ju i w ró c i do z a w o d u b a lw ie rsk ie g o .
A rty k u ł B e r n h a r d a - M a rii R o se n b e rg a o p ró b ie r e k o n s tru k c ji b ib lio te k i K o p e r n ik a je s t ty lk o p o d s u m o w a n ie m d o ty c h c za so w y c h b a d a ń n a d ty m z a g a d n ie n ie m . J e d n a k ż e a u to r n ie z n a a r ty k u łu S ta n is ła w a F lis a o in k u n a b u le m e d y c z n y m K o p e r n ik a 4. I n k u n a b u ł te n z n a jd u je się ob ecn ie w z b io ra c h M u ze u m M az u rsk ie g o w O l sz ty n ie (ss. 134— 160). C ie k aw szy je s t p rz y c z y n e k K u r ta F o r s tr e u te r a o p la n a c h n a z w a n ia ja k ie g o ś n ie m ie ck ieg o u n iw e rs y te tu im ie n ie m K o p e r n ik a w 1938/1939 r. (ss. 161— 172). G d y w 1938 r. ro z e sz ła się w iad o m o ść, że w m ie ście ro d z in n y m K o p e rn ik a m a p o w sta ć u n iw e rs y te t jeg o im ie n ia , to w B e rlin ie z in ic ja ty w y P u b lik a tio n s s te lle
b e im P r e u ss is c h e n G e h e im e n S ta a ts a r c h iv p o d ję to m y śl n a d a n ia im ie n ia W ielk ieg o
A stro n o m a d la p rz e c iw w a g i ja k ie m u ś u n iw e rs y te to w i n a te r e n ie R zeszy. N a jp ie rw p la n o w a n o im ię to n a d a ć A k a d e m ii T eo lo g iczn ej w B ra n ie w ie , lecz E ric h K o ch p ro je k t te n k a te g o ry c z n ie o d rz u c ił, u w a ż a ją c , że p la c ó w k a o c h a r a k te r z e k o ś c ie ln y m n ie m oże w ch o d zić w g rę. Z d e c y d o w an o się, że o d p o w ie d n ie jsz ą u c z e ln ią b ę d zie p o li te c h n ik a lu b u n iw e rs y te t w e W ro c ła w iu , a le w o b a w ie p rz e d e w e n tu a ln y m i r e p e r k u s ja m i z teg o p o w o d u w s to su n k a c h z P o ls k ą z arzu c o n o i te n p r o je k t. O state c z n ie w lu ty m 1939 r. n a z w a n o im ie n ie m K o p e rn ik a I n s t y t u t A stro n o m ic z n o -M a te m a - ty c z n y w B e rlin ie -D a h le m .
W dziale a rty k u łó w to m te n k o ń c zą u z u p e łn ie n ia W e r n e r a T h im m a d o p ra c y J e rz e g o S ik o rsk ie g o , M ik o ła j K o p e r n ik n a W a r m ii, C h ro n o lo g ia ż y c ia i d zia ła ln o ści (ss. 173— 198). W . T h im m o c en ia b a rd z o w y so k o o p ra c o w a n ie J . S ik o rsk ie g o i jeg o u w a g i n ie o s ła b ia ją w a rto ś c i ch ro n o lo g ii h is to ry k a o lszty ń sk ie g o , g d y ż a u t o r c z e rp ie n ie k tó re u z u p e łn ie n ia z p ra c , n a p isa n y c h ju ż p o je j u k a z a n iu , np . M a r ia n a B isk u p a .
O b a o m a w ia n e to m y p o s ia d a ją o b sze rn y d ział re c e n z y jn y , w k tó ry m n a b ieżąco o c en ian e s ą ta k ż e p u b lik a c je p o lsk ie, d o d a jm y w n ik liw ie , rz e te ln ie i b e z s tro n n ie .
N a k o n ie c n a le ży p o d k re ś lić , że p o szczególne to m y „ Z e its c h rift f ü r d ie G e sc h i c h te u n d A lte rtu m s k u n d e E r m la n d s ” c h a r a k t e r y z u ją się s ta r a n n y m i p rz e jrz y s ty m d ru k ie m . P o n a d to o s ta tn i to m z a w ie ra d w ie p ię k n e k o lo ro w e ilu s tra c je .
Z e n o n N o w a k
E lż b ie ta C e l i ń s k a , K a m ila W r ó b l e w s k a , S z tu k a d a w n a w zb io ra c h m u z e ó w w o je w ó d z tw a o ls zty ń s k ie g o . K a ta lo g w y s ta w y z o k a z ji d w u d z ie s to p ię
-4 S. F l i s , K o p e r n ik o w s k i in k u n a b u ł m e d y c z n y w O ls zty n ie , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń sk ie , 1970, n r 4, ss. 589— 606.
!["Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands" Bd. XXIX, 1956-1958, h. 86-88 : [recenzja]]()