Jaskanis, Danuta
Studia i materiały do dziejów Pojezierza
Augustowskiego : praca zbiorowa / pod redakcją J.
Antoniewicza. – Białystok : [Białostockie Towarzystwo Naukowe], 1967. – (Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego ; nr 9).
rec.
"Rocznik Białostocki", 9, 1970, s. [423]-427
Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma
„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
HISTORIA PODLASIA, LITWY I BIAŁORUSI
Studia i materiały do dziejów Pojezie- rza Augustowskiego, Białystok 1967. Pra- ce Białostockiego Towarzystwa Nauko- wego Nr 9. Praca zbiorowa pod redakcją
J. A n t o n i e w i c z a.
"Studia i materiały do dziejów Poje- zierza Augustowskiego" są JUZ dzie-
wiątym tomem systematycznie wydawa- nych prac Białostockiego Towarzystwa Naukowego. Pozycja ta stanowi jedno-
cześnie trzecią po "Suwalszczyźnie"
i "Ziemi Sejneńskiej" obszerną mono-
grafię naukową poświęconą dziejom ziemi, której podstawowy zrąb tworzą
dzisiejsze granice powiatu. Wydawnictwo
składa się z dwóch części, pierwsza obej- muje przeszłość (od XV w. aż po II
wojnę światową włącznie), druga stano- wi podsumowanie osiągnięć politycznych, gospodarczych i społeczno-kulturalnych
w okresie XX-lecia Polski Ludowej.
P i e r w s z ą część otwiera niezwykle
interesująca i obszerna praca J. Wiś
n i e w s k i e g o "Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca
XVIII wieku". Autor niejednokrotnie
dał się już poznać na łamach wydaw- nictw BNT jako rzetelny badacz dziejów osadniczych ziem leżących w obrębie Białostocczyzny. Jego ogromnej wiedzy i erudycji towarzyszy umiejętność do- cierania do archiwalnych źródeł rozpro- szonych w terenie, kojarzenie i wy- korzystywanie wyników badawczych in- nych dyscyplin naukowych. Ambitnym
założeniem tej pracy jest przedstawienie dziejów osadnictwa powiatu augustow- skiego jako wyniku wielowiekowej pra-
cy, głównie chłopów-osadników. Autor nie traktuje ich anonimowo. Tam, gdzie na to pozwalają źródła, wymienia osad- ników z nazwiska lub imienia. Tą drogą dąży do pewnych ustaleń dotyczących
pochodzenia ludności, ruchów migracyj- nych czy też przerw osadniczych. N a
podkreślenie zasługuje fakt konfrontacji
źródeł ze współczesnymi danymi. Na tej podstawie autorowi udało się prześledzić trwałość niektórych nazwisk osadników oraz nazewnictwa wsi od XV w. aż
po dzień dzisiejszy. Autor kreśli rozwój
stałego osadnictwa na podstawie sto- sunków końca XIII w. i w XIV w., które charakteryzowały się walkami o prawo pierwszeństwa w skolonizowa- niu ziem pojaćwieskich między osadnic- twem krzyżackim, litewskim, mazowiec- kim i ruskim. Cezurą czasową, wyzna-
czającą początki stałego osadnictwa idą
cego od wschodu i zachodu, jest koniec XIV w., zaś rozwój przypada na wiek XV, na który autor datuje powstanie wielu nazw, sieci dróg, bud mieszkalnych.
Rozwój ten przedstawiony został od pierwszych małych osad typu jedno- dworczego, przez powstawanie w XVI i XVII w. gospodarki folwarcznej, nio-
sącej ze sobą narastanie ucisku ludności chłopskiej, aż do końca zasadniczego procesu kolonizacji w ciągu XVIII. w.
Autor nie traktuje jednak omawianego obszaru jako monolitu podlegającego tym samym przemianom. Na podstawie wni- kliwej analizy źródeł wyróżnia tu sie- dem mniejszych regionów, których obli- cze kształtowało się nieco odmiennie, uwarunkowane czasem zasiedlania, gęs-
424 HISTORIA PODLASIA, LITWY I BIAŁORUSI
tością osadnictwa, pochodzeniem lud-
ności, różnicami w stosunkach własno
ściowych i społecznych oraz warunkami geograficznymi.
W niewątpliwym związku przyczyno- wym z pracą J. Wiśniewskiego pozostaje
artykuł T. Z d a n c e w i c z a "Gwary ludowe powiatu augustowskiego jako wynik procesów osadniczych". Już samo sprecyzowanie tytułu . wyjaśnia uzależ
nienie cech gwarowych danego obszaru od układu ·stosunków osadniczych. Gwa- ry powiatu augustowskiego - zaliczone do kompleksu gwar podlasko-suwalskich
-powstały w wyniku mieszania się lud-
ności polskiej i białoruskiej. Autor roz- patruje je przede wszystkim w kontekś
cie układu geograficznego, chronologicz- nego i składu etnicznego procesów osad- niczych, przebiegu i trwałości granic administracyjnych i politycznych w prze-
szłości, geograficznego układu trudnych do przebycia rzek i innych zbiorników wodnych oraz masywów leśnych, rzu-
tujących na ruchy migracyjne grup lud-
ności. Rozmieszczenie terenowe procesów i zjawisk językowych pozwala autorowi na wyróżnienie trzech zasadniczych kom- pleksów: pasa gwar zachodnich- o prze-
ważającej ilości cech mazurskich, pasa gwar południowo-wschodnich-o prze- wadze białoruskich oraz pasa gwar środ
kowych- o cechach przejściowych mię
dzy dwoma poprzednimi.
Trzy artykuły w ·dziale "Przeszłość"
poświęcone są działalności wybitnych jednostek pracujących na ziemi augu- stowskiej: H. M a r c o n i e m u, I. P r ą - d z y ń s k i e m u oraz K. B r z o s t o - w ski e m u. Są to prace T. P. S z a- f e r a "Działalność urbanistyczna Hen- ryka Marconiego w Augustowie", Cz. B l o c h a "Ignacy Prądzyński i jego
wkład w budowę Kanału Augustowskie- go" oraz H. Z a w i s t o w s k i e j - Z a - c h a r e w i c z "Działalność społeczno
gospodarcza i oświatowa Karola Brzos- towskiego ze Sztabina koło Augustowa".
Uwagę zwraca szczególnie ta ostatnia praca, choć ma ona charakter tylko
pewnej relacji o K. Brzostowskim, bez syntetycznego ujęcia, wyważenia po- szczególnych problemów i ukazania .ich na tle ogólnych stosunków społeczno
gospodarczych i politycznych na ziemiach polskich, zwłaszcza w ramach Królestwa Kongresowego. Taki sposób ujęcia nie
dał możliwości prawidłowego przedsta- wienia działalności K. Brzostowskiego, wielkiego reformatora, społecznika, czło
wieka postępu, który wyrastał już z ram swojej epoki.
Interesujący temat podjął E. I w a·- n i e c w artykule "Osadnictwo staro-
obrzędowców w powiecie augustow- skim". Północno-wschodni obszar Polski
stał się m.in. terenem, na którym już
w XVII w.', a więc kilkadziesiąt lat po
rozłamie w łonie kościoła prawosławnego
w Rosji, osiedlił się odłam staroobrzę
dowców, którzy nie uznawali reform i poprawek wprowadzonych do ksiąg
liturgicznych. Stworzyli oni trzy sku- piska zakładając swe osiedla w augu- stowskim, suwaisko-sejneńskim
na Mazurach. Autor przedstawił
ryczne tło powstania ideologii
obrzędowców, ich lokalizację
oraz histo- staro- prze- mieszczenia uzależnione różnymi oko- licznościami. Następnie omówił wyn'iki
badań przeprowadzonych na terenie dwóch głównych osiedli w Grabowych
Grądach oraz w Borze. Badania te
objęły życie duchowe wraz z wierzenia- mi i obyczajami religijnymi m"az cha-
rakterystykę budownictwa, pożywienia,
stroju i innych elementów kultury ma- terialnej. Istotne jest stwierdzenie au- tora, iż nazwa "filiponi", tak rozpo- wszechniona dla określenia staroobrzę
dowców w pow. augustowskim, jest myl- nie stosowana, gdyż reprezentują oni
odłam pomorców-bezpopowców.
Ciągły niedosyt publikacji z zakresu zabytkowej architektury Białostocczyzny
rekompensuje artykuł A. C z a p s k i e j
"Centralny kościół z XVI w. w miejsc.
Krasnybór pow. Augustów". Artykuł
ten powstał w wyniku prac architekto- nicznych, jakie przeprowadzono nad tym
obiektem sakralnym. Jest on cennym zabytkiem, który łączy formy renesan- sowe z późnogotyckimi o reminiscencjach budownictwa średniowiecznego ziem wschodnich.
Praca B. F o t o w i c z a "Rolnictwo regionu augustowskiego w latach 1919- 1939" obejmuje okres sprzyjający oży
wieniu gospodarczemu tej ziemi po od- zyskaniu niepodległości
w
1918 r., ażdo wybuchu II wojny światowej. Autor przedstawia zespół czynników, które za-
decydowały o możliwościach ożywienia
gospodarczego i na tym tle ukazuje wzrost globalnej produkcji rolnej. Pod-
kreśla znaczenie upraw roślin nowych-
głównie zielonych oraz przemysłowych,
wprowadzonych do tradycyjnej produk- cji zbóż- przejście z systemu trójpo- lowego do płodozmianu. Stwierdza, że
rynek zbytu na produkty rolne był głów
nym bodźcem rozwoju rolnictwa. Roz- wój ten odbywał się jednak cyklicznie;
z okresami ożywienia, kryzysu i depresji, nierównomiernie na terenie całego po- wiatu. Autor ukazuje przemiany w roL- nictwie okresu międzywojennego
stwierdza, że nosiły one . ce1chy po-
stępu. Podkreśla jednak, że w po- równaniu z przeobrażeniami dokonują
cymi się w tym okresie na terenie in- nych regionów kraju, miały one cha- rakter przemian powolnych, mniej radykalnych, nie prowadzących do cał
kowitego zastąpienia zacofanej gospo- darki naturalnej pełną gospodarką to-
warową.
Tematykę związaną z II wojną świa
tową reprezentują dwie ostatnie prace
działu "Przeszłość": "Walki Augustow- skiego Pułku Kawalerii w kampanii
wrześniowej 1939 r." Z. Kos z tyły
oraz "Materiały do dziejów okupacji hitlerowskiej i ruchu oporu na Pojezie- rzu Augustowskim" A. O m i l j a n o - w i c z a. Artykuł Z. Kosztyły omawia okres walk wrześniowych l Pułku Uła
nów Krechowieckich Suwalskiej Bryga- dy Kawalerii na linii obrony odcinka
"Augustów". Autor podaje dane z zakre-
su stanu liczebności, obsady personalnej, a następnie relacjonuje ważniejsze bit- wy stoczone z Niemcami i ich wyniki.
Podkreśla ofiarność i wartość bojową żołnierzy, którzy w ciągu 35 dni i nocy walczyli z przeważającymi siłami wroga,.
by w końcu nie mając pomocy podjąć tragiczną decyzję kapitulacji.
Praca A. Omiljanowicza oparta jest na źródłach archiwalnych oraz na relac- jach mieszkańców Pojezierza. Przedsta- wia ona okres okupacji hitlerowskiej oraz działalność ruchu oporu w Au- gustowskiem. Sposób przedstawienia· i poprawność historyczna tragicznych dziejów narodu polskiego w obrębie mi- kroregionu, jakim było dla autora Po- jezierze, zostały już omówione w osobnej recenzji M. G n a t o w s k i e g o "0 rze-
telną wiedzę o współczesności" ("Kon- trasty" nr 2, Kwartalnik społeczno-kul
turalny, Białystok 1968) oraz w niniej- szym tomie "Rocznika Białostockiego".
"Pierwsze lata władzy ludowej w po- wiecie augustowskim (jesień 1944-sty-
czeń 1947)" H. M aj e ck i e g o rozpo-
czynają dr u g i dział wydawnictwa:
"Teraźniejszość". Autor omawia naj- trudniejszy okres organizowania władzy
ludowej w warunkach ogromnych znisz-
czeń powojennych, walki z siłami wstecz- nymi, które przeszły do konspiracji.
Podkreśla ważność aktu realizowania de- kretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej. Wiele miejsca poświęca też kam- panii przedwyborczej ze wspólnym pro- gramem wyborczym i wspólną listą kan- dydatów na posłów do Sejmu oraz ugru- powaniom politycznym, które ten pro- gram chciały storpedować.
Przedłużeniem tematycznym anonso- wanej już wyżej pracy B. Fotowicza jest przedstawienie "Rozwoju rolnictwa na terenie powiatu augustowskiego w la- tach 1945-1965" przez J. Sok o ł o w- s k i e g o i Z. U r b a n o w i c z a. N a tle obrazu zniszczeń gospodarczych, do- konanych w okresie wojny, autorzy ana-
lizują poszczególne etapy odbudowy i rozwoju rolnictwa, które w wyniku·
426 HISTORIA PODLASIA, LITWY I BIAŁORUSI
pomocy państwa nabrało cech stabil- nych. Podkreślają wagę uregulowania stosunków wodnych przez meliorację
oraz zagospoidacr:"~owanie z,ielonych użyt
ków pomelioracyjnych i związany z tym rozwój hodowli. Ważnym elementem po- lityki rolnej jest rozwój społeczno-za
wodowego ruchu chłopskiego. Wyraża się on działalnością samorządów spół
dzielczych, kół rolniczych, kół gospodyń
wiejskich, zrzeszeń branżowych itp.
Wykorzystywanie gospodarcze natu- ralnych warunków środowiska geogra- ficznego stało się tematem dwóch arty-
kułów: W. Gór a l i k a "Gospodarka
leśna n·a terenie powiatu augustowskie- go" oraz H. Z d z i e n n i c k i e g o "Ry-
bołówstwo na Pojezierzu Augustow- skim". Autorzy obu prac analizują nie tylko możliwości gospodarcze w oparciu o istniejące środowisko naturalne, ale
zwracają uwagę również na. prawidło
wości wyrażające się systematycznym zagospodarowaniem tych obszarów przez zalesianie i zarybianie, co w efekcie daje
gwarancję planowej gospodarki perspe- ktywicznej.
Dorobek powiatu w dziedzinie prze-
mysłu i rzemiosła omawia W. Kier k ł o w artykule "Rozwój przemysłu i rze-
miosła w pow. augustowskim w la- tach 1945-1965". Połączenie w jed- nym artykule zagadnień z zakresu prze-
mysłu i rzemiosła uwarunkowane zosta-
ło stosunkowo niskim stopniem uprzemy-
słowienia tego terenu. Większe zakłady przemysłowe skupiają się w mieście po- wiatowym, zaś terenowe mają charakter
usługowo-przemysłowy. Wszystkie opie-
rają się na miejscowej bazie surowco- wej, co autor uznaje za gwarancję dal- szego rozwoju. Zwraca też uwagę na
potrzebę szybszego rozwoju przemysłu
hotelarskiego i bazy turystycznej w opar- ciu o wyspecjalizowaną produkcję żyw
ności oraz usługi.
Zagadnienie to szerzej traktuje Z. K o - w a l i k w pracy "Turystyka na Poje- zierzu Augustowskim". Podkreśla on nie tylko walory krajobrazowe Pojezierza,
ale również naturalne warunki przyrodo- lecznicze i zdrowotne. Stwierdza, że
mimo wielkiego postępu, jaki się dokonał
we wszystkich dziedzinach ruchu tu- rystycznego, istnieje jeszcze dyspropor- cja między rosnącym wciąż tempem tego ruchu a rozwojem bazy turystycznej, w tym i lecznictwa sanatoryjnego.
J. Jędrzejewski w pracy "Funk- . c je miasta Augustowa i jego powiązanie
z zapleczem oraz rozwój i struktura lud-
ności powiatu augustowskiego" przedsta- wia ciekawe dane o roli Augustowa jako miasta powiatowego w aspekcie funkcji produkcyjnych i usługowych oraz z za- kresu stosunków demograficznych po- wiatu.
Całokształt gospodarczego oblicza oma- wianego obszaru uzupełniają jeszcze dwie prace: "Rozwój komunikacji i tran- sportu pow. augustowskiego w okresie 1945-1965" Z. Wójcik a oraz "Rozwój handlu w pow. augustowskim w latach 1945-1965" Cz. Z a n i e w ski e g o.
Przedstawiają one osiągnięcia oraz pla- ny rozwoju przyszłościowego.
Powiat augustowski może poszczycić się dużym dorobkiem w zakresie pow-
szechności nauczania i organizacji szkol- nictwa. Podsumowanie i ocenę tych
osiągnięć stanowi prac.a K. K a. p l i, R. Lenkowskiego i J. Tarasze- w s k i e g o "Rozwój oświaty w powie- cie augustowskim w latach 1945-1965".
Rozwój ten zmierzał w wielu kierun- kach, by stworzyć możliwości powszech- nego kształcenia podstawowego, średnie
go, zawodowego, zapewnienia warunków likwidacji analfabetyzmu oraz przygoto- wanie wysoko kwalifikowanej kadry pedagogów. Dzięki pomocy państwa
i pracy społeczeństwa zapewniono też
odpowiednie warunki lokalowe szkol- nictwu; oddano do użytku 22 nowe szko-
ły, w tym dwie szkoły 1000-lecia Pań
stwa Folskiego-wyposażone w pracqw- nie i pomoce szkolne.
W całokształcie dynamiki rozwojowej
różnych dziedzin życia społeczno-gos
podarczego i kulturalnego znajduje rów-
nież swoje mieJSCe troska o stan zdro- wotny społeczeństwa. M. J a n k a w pra- cy "Służba zdrowia w latach 1945-1965 na terenie powiatu augustowskiego" oma- wia osiągnięcia w zakresie organizacji
służby zdrowia na terenie miasta i po- wiatu, stan wyposażenia w szpitale,
ośrodki zdrowia, szeroko zakrojoną dzia-
łalność profilaktyczną.
Drugą część wydawnictwa zamyka ar-
tykuł W. W a s 1i l e w i c z a "Osiągnię
cia XX-lecia powiatu augustowskiego".
Artykuł podsumowuje całokształt rozwo- ju we wszystkich dziedzinach życia gos- podarczego i kulturalnego. Autor pod-
kreśla w konkluzji, że prawidłowości te- go rozwoju są wynikiem pTogramu wy- tyczOinego prz.ed 25 laty przez PPR, prog- ramu kontynuowanego po dziś dzień
przez PZPR i władzę ludową.
Omówienie całości publikacji nie ma charakteru recenzji, jest to raczej anons
sygnalizujący nową i cenną pozycję wy-
dawniczą Białostockiego Towarzystwa Naukowego. "Studia i materiały do dzie- jów Pojezierza Augustowskiego" zawie-
rają bogaty materiał zróżnicowany w za- kresie tematyki i układu czasowego. Po- szczególne prace na pewno staną się
przedmiotem naukowej dyskusji, w któ- rej wezmą udział specjaliści różnych
dyscyplin naukowych. Warto się zasta-
nowić nad precyzją formułowania ty-
tułów tego rodzaju wydawnictw, które
są zbiorczym opracowaniem naukowym monografii mikroregionów w ramach granic administracyjnych powiatów.
Użycie określenia geograficznego "Poje- zierze Augustowskie" dla powiatu augus- towskiego nie jest zgodne ze współczes
nymi ustaleniami naukowymi. Pojęcie
"pojezierze" nie łączy się bowiem tylko z obfitością zbiorników wodnych na da- nym terenie, ale jednocześnie jest okre-
śleniem krajobrazu morenowego. Oma- wiany obszar o charakterze sandrowym (w przeciwieństwie do wyniosłej Suwal- szczyzny) jako podregion całego Poje- zierza Mazurskiego nosi nazwę Równiny Augustowskiej. Danuta Jaskanis
P. N. T re t i ak o w, Fino-ugry, Bał
ty i Sławianie na Dnieprie i Wolgie, Izd. "Nauka", Moskwa 1966, 306 s., w tek-
ście 87 rys. i mapek.
Ukazujące się w ostatnich latach licz- ne rozprawy na temat etnogenezy .Sło
wian, Bałtów i Ugro-Finów coraz częś
ciej swój główny wątek rozumowania
opierają na interpretacji źródeł arche- ologicznych. Dotyczy to zwłaszcza prac pisanych w Związku Radzieckim, gdzie obserwujemy niezwykle szybki rozwój
badań archeologicznych na terenach do- tychczas prawie zupełnie nie znanych.
W literaturze archeologicznej ukazują się monografie kultur wyróżnionych za- ledwie przed kilkunastu lub kilku la- ty, co pozwala na formułowanie zupełnie
nowych uogólnień. Obala to większość
dawnych twierdzeń i hipotez. W dysku- sjach naukowych zarysowują się dość
ostre różnice nie tylko w interpretacji, ale i w metodyce rekonstrukcji etnicz- nych.
P. N. T re t i ak o w po raz pierwszy od wielu lat podjął trud bardzo cieka- wego zestawienia ze sobą poglądów na
etnogenezę trzech ludów sąsiadujących
na rozległych terytoriach leśnej strefy wschodniej i środkowej Europy. Roz-
ważania swe wspiera ponadto przeglą
dem bardzo bogatego materiału źródło
wego. Podaje własną interpretację fak- tów archeologicznych. Jego praca spot-
kała się już z żywym zainteresowaniem innych badaczy tych problemów w
Związku Radzieckim. Swiadczy o tym obszerna i z polemicznym zapałem na- pisana recenzja W. W.· S i e d o w a 1•
W naszej literaturze problematyka ta jest poruszana w wielu pracach. W ostatnich latach jest omawiana przez W. K o c z - k ę, W. H e n s l a i H. Ł o w m i a ń s - ki e g o.
Rekonstrukcja procesu formowania
się określonego etnicznie ludu, w opar-
1 W. W. S i e d o w, rec. P. N. T re t i a- k o w, Fino-ugry, Bałty i Sławianie na Dnie- prie i Wolgie, S. A. 1967, nr 3, s. 307 i n.
