Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma

Safarewicz, Jan

Studia profesora Knuta Olofa Falka nad nazwami wód Suwalskich = Исследования профессора Кнута

Олофа Фалька названий сувальских вод = The studies of Professor Knut Olof Falk on the names of the Suwałki Waters

"Rocznik Białostocki", 14, 1981, s. [21]-27

Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma

„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

JAN SAFAREWICZ

STUDIA PROFESORA KNUTA OLOFA FALKA NAD NAZWAMI WOD SUWALSKICH

J.fccne~oBaHHR npocłJeccopa KHyTa Ono<Pa <l>aJibKa ^Ha3saHH~ cysaJibCKHX so~

The studies of Professor Knut Olof Falk on the names of the ^Suwałki. Waters

Nie będę tu wyliczał wszystkich praq prof. F a l k a dotyczących to- ponomastyki Suwalszczyzny ani nie będę analizował metody badań

Szwedzkiej Ekspedycji Jaćwieskiej, którą prof. Falk kieruje, ponieważ

zagadnienia metodyczne są przedstawione w tym tomie "Rocznika" w opracowaniu samego badacza ^1• Postaram się natomiast omówić wynik i wieloletniej działalności w tym zakresie profesora, jak i ^całej jego Eks- pedycji.

Historyczna sytuacja, która warunkuje stan toponimii Su walszczyz- ny, jest w ogólnym zarysie doskonale znana. ^{Ziemię tę} w XII w. zajmo- wali Jaćwingowie, tj. lud mówiący językiem bałtyckim, prawdopodobnie bardzo bliskim staropruskiemu. W XIII w. Zakon ^Krzyżacki doprowa-

dził do wytępienia J aćwingów, ale nie skolonizował terenów P.,Oprzednio przez nich zajmowanych. ^Powstało tu pustkowie, które oddzielało kraje Zakonu od Litwy. Po złamaniu potęgi krzyżackiej pod Grunwaldem, ten kraj stał się członem Wielkiego ^Księstwa Litewskiego na równi z inny- mi prowincjami Księstwa.

Stosunki językowe tego obszaru są zatem bardzo skomplikowane.

W toponi~ii Suwalszczyzny pozostały ślady dawnych jej mieszkańców,

tj. ślady języka Jaćwingów. Ale odbiły się oczywiście także wpływy póź­

niejszych kolonizatorów pustkowia. Ta późniejsza kolonizacja szła z trzech

ośrodków: ujmując z grubsza, od południa wkraczali osadnicy o ^języku polskim; od pd.-wschodu szerzył się język białoruski, od północy zaś

1 K. O. F a l k, Kilka uwag o metodyce ^badań toponomastycznych Szwedzkiej Ekspedycji Jaćwieskiej, "Rocznik Białostocki" t. XIV, s. 297-304.

ROCZNIK BIAŁOSTOCKI, T. XIV, 1981

22 J. SAFAREWICZ

i od pn.-wschodu wkraczał język litewski. Pustkowie stało się punktem

zetknięcia trzech tych ekspansji; ten stan rzeczy odbija się częściowo w

dziś istniejących granicach językowych. Zadaniem prac prof. Falka było

przede wszystkim wydobycie z obszaru spolonizowanego śladów dawnej onomastyki ludu Jaćwingów.

Siady onomastyki przedpolskiej zachowały się tam w wielkiej masie w dziś używanych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych.

Ale zrozumiałe jest, że znaczna część starych nazw wyszła stopniowo

całkowicie z użycia. Toteż poza zgromadzeniem nazw dzisiejszych prof.

Falk sięgnął do źródeł historycznych, tj. do akt klasztornych z Wigier, przechowywanych w dawnym Archiwum Skarbowym w Warszawie i w Bibliotece Ordynacji Krasińskich. Prof. Falk opublikował reprodukcje

odnośnych dokumentów, których oryginały w czasie ostatniej wojny ule-

gły w Warszawie zniszczeniu ²• Publikacja prof. Falka jest jedynym dziś śladem tych tak ważnych źródeł toponomastycznych.

Przede wszystkim jednak sięga prof. Falk do żywego, współczesnego materiału językowego, który wydobywa i gromadzi z informacji miesz-

kańców badanych okolic.

Dzisiejsza polska onomastyka Suwalszczyzny przykrywa nie tylko

pozostałości po J aćwingach. Zasięg kolonizacji pustkowia ze strony li- tewskiej sięgał w XVI i XVII w. znacznie dalej na zachód i południe niż to jest dziś. Wojny w połowie XVII w. i zwłaszcza zaraza w latach 1710-1711 spustoszyły ten kr~j ponownie, a założony w Wigrach w 1667 r. klasztor popierał kolonizację słowiańską: białoruską, później pol-

ską. W XIX w. polszczyzna wzięła tu górę w sposób zdecydowany.

Tak więc toponimia Suwalszczyzny reprezentuje dziś stan bardzo skomplikowany. Na najstarszy element, który przypisujemy Jaćwingom, nawarstwiły się kolejno późniejsze składniki: litewski, potem białoruski,

w końcu polski. Wyodrębnienie tych różnych warstw chronologicznych w badanych nazwach jest zadaniem trudnym i nie zawsze m?żna tu dojść

do wyników całkiem pewnych. Ale w znacznej części rezultaty są nie-

wątpliwe.

Prof. Falk przedstawił wyniki swych przedwojennych badań w pod- stawowej rozprawie z 1941 r.S Później wielokrotnie wracał do tej tema- tyki, uzyskując wciąż nowe osiągnięcia. W zakresie hydronimii, która nas tu bezpośrednio obchodzi, materiały przez niego zinterpretowane

dzielą się przede wszystkim na bałtyckie i słowiańskie. To odróżnienie wyodrębnia się jaskrawo, bo elementy słowiańskie są dla nas bezpo-

średnio zrozumiałe, bałtyckie zaś są nam dziś obce. Ale każda z tych

2 K. O. F a l k, Wody wigierskie i huciańskie, Studium toponomastyczne, t. I-II, Uppsala-Lund 1941.

8 Ibid.

STUDIA PROF. K. O. FALKA NAD NAZWAMI WOD SUWALSKICH 23

dwóch grup dzieli ^się dalej na dwie dalsze: bałtycka na przynależną

do języka Jaćwingów albo do języka Litwinów; słowiańska na białoruską

i polską. Najwięcej trudności nasuwa oddzielenie elementów jaćwieskich

od litewskich. Prof. Falk wyliczył we wspomnianym dziele za B ii g ą następujące różnice między tymi językami:

l. Litewskiemu ie odpowiada jaćwieskie e i (jak i w stpr .); stąd różnica między nazwą pochodzenia jaćwieskiego Leipalingis, od leipo, lit. liepa, por. lit. Liepalotas.

2. Litewskiemu

s, z

s, z

lit. priesingas, berzas, stpr. berse.

3. Jaćwieskie

e

łach ruskich prz.ez i: jez. Meto, rus. Muta 1559.

4. W zakresie słownictwa: rzeka Kirsnd (por. stpr. kirsna 'czarny') to

postać jaćwieska, bo w języku. litewskim ·odnośny przymiotnik ma postać

juodas; także: jez. Gciilekas (por. stpr. gaylis ^'biały') -lit. bcilt.as 'biały'.

Z drugiej jednak strony staropruskiemu

a

ai jaćwieskie oi (o, oi jest też w Słowniku Elbląskim). Pomijamy tu od-

różnianie w grupie słowiańskiej elementów polskich i ruskich.

Na tej podstawie, ale biorąc też pod uwagę liczne inne właściwości językowe, prof. Falk ustalił jaćwieskie pochodzenie bardzo znacznej licz- by nazw. Najbardziej widoczne ^wyliczył w artykule z 1970 r.⁴ Miasteczko Dowspuda, jeziora: ^Dowcień, Garbas, Necko, Pobojne, Ringis, Sajno, Szta-

binki, Szelment, Udziejeczek, Wigry, Zusno, rzeczki: Paniówka, .Szcze- berka. ·

Niektórym z tych toponimów ^poświęcił prof. Falk szczegółowe studia.

Tak więc nazwę jeziora Dowcień omówił w rozprawie o wodach wigier- skic!l-5, odtwarzając postać bałtycką *Dautenis: w tej naz.wie podstawo- wym członem ma być daug- 'duży', a sufiksem -eni- (jak np. w Aud-enis obok nazwy rzeki Aud-upe,S); element ^-t- jest wtórny. Ponieważ z obsza- ru Litwy nie znamy obiektu z taką nazwą ⁷, jest rzeczą bardzo prawdo-

podobną, że to istotnie nazwa nielitewska, a ^więc chyba z pewnością jać­

wieska.

Drugim jeziorem, którego ^nazwę prof. Falk bardzo szczegółowo opra-

cował, są Wigry ⁸• Nazwa wywodzi ^się, jak to słusznie wskazał prof. Falk, z postaci Wingry, która jest poświadczona u Dług o s z a pod rokiem

6 K. O. F a l k, Wracamy tu ^każdego roku, "Kontrasty" ^R. III, nr 6 (22) Białystok

1970, s. 4-5.

5 K. O. F a l k, Wody wigierskie i huciańskie ... , t. I, s. 44-50.

' A. V a n a g a s, Lietuvos TSR hidronimq daryba, Vilnius 1970, s. 132.

7 Nie występuje on ani w pracy A. V a n a g a s a, Lietuvos TSR ^hidronimą .. , ani (w:) Lietuvos TSR upiq ir ezerq Vardynas, red. E. Gr i n a v e ck i e n e, Vilnius 1963.

s K. O. F a l k, Wody wigierskie i huciańskie ... , t. I, s. 54-60.

24 J. SAFAREWICZ

1418, po łacinie Wingri. To świadectwo usuwa wątpliwości co do objaś­

nienia etymologicznego: nazwa zostaje w związku z czasownikiem ven- giu- giau- gti 'unikać' i pochodzi bezpośrednio od przymiotnika vingrus

'wijący się'. Zanik elementu nosowego dokonał się prawdopodobnie czę­

ściowo jeszcze w czasach, gdy nad jeziorem siedzieli J aćwingowie. W ję­

zyku litewskim spółgłoska nosowa jest tu zachowana.

Z wymienionych tu nazw jezior niektóre nie mają · odpowiedników litewskich: te są prawdopodobnie jaćwieskie, tj. Garbas, Necko, Pobojne, Sajno, U dziejeczek, Zusno, jak również rzeka Paniówka. Z pewnością jaćwieskie są: jezioro Sztabinki ⁹ i rzeka Szczeberka, przepływająca przez miasteczko Szczebra, zapisane w 1547 r. Stebra. Też jez. SzeZment (raczej jeziora: Wielki i Mały Sz.): na Litwie jest tylko rzeczka Selmuó na Zmu- dzi. N atomiast nie ma pewności co do tego, czy jaćwieska jest nazwa jez. Ringis, bo jeziora i rzeki tej nazwy są licznie reprezentowane na Lit- wie. Po litewsku ringa znaczy 'człowiek krzywy' (Buga), a ringe 'wygię­

cie' ¹⁰•

Nazwa miasta Dowspuda:

*

wieskich. Znaczy zapewne 'szeroko władnące', dosłownie daug- 'dużo~,

spiidd 'nacisk', może więc 'władza'. Nazwa to .dwuczłonowa, złożenie

z członu imiennego daug- i czasownikowego~ spciusU 'naciskać', i ma po-

stać pretensjonalną. Choć nie ma w niej cech językowych obcych _języko~

wi litewskiemu, to jednak wśród nazw miejscowych z obszaru Republiki Litewskiej nie ma odpowiednika dokładnego. Nazwy złożone. tego typu

istnieją w materiale litewskim, że powołam się na takie jak Daugirdt{

(4 wsie w różnych stronach Litwy) ¹¹, czy Daunorit{ (4 wsie), czy Dautartt{

(3 wsie). Ale, po pierwsze, nie ma na Litwie nazw z drugim członem związanym z czasownikiem spcius.fi 'naciskać', a po wtóre, nie ma nazw w liczbie pojedynczej, jak jest w nazwie Dowspuda: po litewsku pojawia

się postać gen. pl., która nawiązuje do mieszkańców miejscowości. Ściśle więc biorąc, nie są to nazwy miejscowości, ale nazwy osobowe. Te wzglę­

dy nakazują traktować nazwę Dowspuda jako jaćwieską, nie zaś litewską.

Na badanym obszarze są też wyraźnie litewskie nazwy, jak np. wy- mienione przez prof. Falka we wspomnianym _już artykule z 1970 r., mia- nowicie: m. Suwałki, wieś Deksznie, jeziora: Aszarynis, Badugnel, Kom- pocie, PrudeZ, Purwinek. Istotnie, niektóre z tych nazw mają cechy fone- tyczne właściwe litewszczyźnie (Aszarynis, BadugneZ), a wszystkie mają

paralele litewskie: Eserinis, jezioro na Litwie (27 obiektów), do lit. eserys

'okoń'; Bedugnis, jez. na Litwie 27 razy (dosł.: 'bezdenne'); a także Be-

9 Jak wskazał już K. B

u

to "Dabartines Lietuvi4 kalbos zodynas, Vilnius 1954, dalej w skrócie DLKZ.

u "Lietuvos TSR administracinis-teritorinis suskirstymas", Vilnius 1959, s. 669, dalej w tekście cytowane w skrócie LA TS.

> l

[

r

STUDIA PROF. K. O. FALKA NAD NAZWAMI WOD SUWALSKICH 25

dugnys (2 razy), Bedugne (2 razy); Kampuótis, jez. na Litwie (2 razy);

Priidelis, jez. na Litwie (5 razy); Purvinis, jez~ na Litwie (2 razy). Praw- dopodobnie litewska jest też nazwa miejscowości Deksznie, co chyba trze- ba zestawić z litewskimi licznymi nazwami (z LATS) o znaczeniu 'miejsce wypalone': Degsni~ wieś, przysiółek (7 razy), Degsnes prz:rsiółek (l raz), Degsneles przysiółek (3 razy), Degsneli~ przysiółek (l raz). W spisach li- tewskich są też nazwy z pisownią z k: Deksni~ (6 razy), Deksnio (l raz), Deksnes (8 razy), Deksniski~ (l raz). Ponieważ nie ma appellativum z deks- 'prawy' (desinys, z ks-s), więc nieprawdopodobne, by nazwy z deks-

były czym innym niż nazwy z degs-.

Wreszcie nazwa miasta Suwałki: bez względu na szczegóły budowy tej nazwy, stwierdzimy, że pojawia się ona kilkakrotnie na terenie Litwy:

LATS podaje: l. Suvalkeli~ wieś, 2. Suvalkynes wieś, 3. i 4. Suvalk~ wieś.

Prócz tego Buga ¹² przytacza ze "Słownika geograficznego": potok Su-

wałka (dopływ Żejmiany) koło wsi Martyszuny u ujścia Żejmiany do Wilii. A więc nazwa miasta co najmniej m o że być istotnie litewska.

Przytoczone tu przykłady są na ogół przejrzyste i zrozumiałe jest, że zużytkował je prof. Falk dla zilustrowania ogólnej charakterystyki to- ponomastyki badanego terenu. W innych studiach wszakże uwagę swą skierował na zagadnienia bardziej skomplikowane. Ciekawy jest w tym

względzie jego artykuł opublikowany w księdze prof. Rosponda ¹³, oma-

wiający nazwy trzech jezior okolic Wigier: Postaw koło Wigier, Postawe- Zek koło Lizdejek i Postawelek koło Białego Błota. Autor udowodnił, że

te trzy nazwy są pochodzenia bałtyckiego (jaćwieskiego czy też litewskie- go): wskazuje na to przede wszystkim miękka odmiana nazwy Postaw:

gen. Postava, loc. fpostavu. Odpowiada to znanej z litewskich terenów nazwie jezior Pcistovis i Pastov~s. Są też ·zdrobniałe postaci PastovJZis, które stanowią podstawę spolszczonego deminutivum Postawelek: cho- dzi niewątpliwie o zaznaczenie w nazwie zatrzymania prądu przepływa­

jącej przez jezioro rzeki, bo nazwa dotyczy jezior przepływowych. Do tych interesujących spostrzeżeń dorzucę, że jest także miasteczko Posta- wy, o 25 km na pn. od jeziora Narocz, nad rz. Miadziołką, którego nazwa ma twardą odmianę (w Postawach). ~Dziś jest to teren białoruski, ale

ślady litewskiego osadnictwa widoczne są w toponomastyce nie tylko . na zachód od Postaw, jak w pobliskich wsiach Łowkiszki czy Niewie-

ryszki, albo Mała i Wielka OZsia (lit. AZsi~, 2 wsie), Możejki itd.- ale

także na wschód od miasta, jak Szurpiki (por. lit. Surpiski~ wieś w okrę­

gu Jeziorosy). A są też podobne nazwy miejscowe także w innych częś-

tz K. B ii g a, Rinktiniai rastai, t. I, s. 492.

ta K. O. F a l k, Ze studiów nad nazwami wód suwalskich. Postaw-Postawelek, (w:) Studia językoznawcze poświęcone Stanisławowi Rospondowi, 1966, s. 359-370.

26 J. SAFAREWICZ

ciach Litwy, jak Pastoviskio przysiółek (LATS) w okolicy Swięcian, Pa- stovelio przysiółek i wieś w okolicy Malat, wreszcie Pastov'l{ wieś w oko- licy Solecznik. Te nazwy miejscowe potwierdzają interpretację prof. Fal- ka nazw wodnych. Zwraca uwagę, że nazwa wsi z okolic Solecznik ma

taką samą twardą odmianę, jak i nazwa miasta Pos,tawy. Odpowiada to prawdopodobnie dwojakiej postaci litewskiej: obok appellativum pasto- vis, pastovys fzastój, zatrzymanie się' ¹⁴ jest pastóvas fpodpora, stopień, podstawka' (ib.) i ta odmianka z twardym tematem jest zapewne punk- tem wyjścia nazw typu Postawy.

Omawiałem tu głównie przykłady zaczerpnięte z jednego tylko ar-

tykułu prof. Falka, i to z artykułu o charakterze raczej popularyza- cyjnym niż ściśle naukowym. Gdybyśmy sięgnęli do innych jego prac,

znaleźlibyśmy objaśnienia wielkiej liczby nazw hydronimicznych i to- ponimicznych ,z badanego terenu. Nie może być moim zadaniem szczegó-

łowe analizowanie tych wszystkich materiałów, które zgromadził prof.

Falk i członkowie kierowanej przez niego Szwedzkiej Ekspedycji. Ale z przedstawionych tu badań widać, do jak owocnych wyników prowadzi jego praca. Dodać jeszcze muszę, że na ukończeniu jest nowy obszerny tom jego stu.diów w tym zakresie. Życzymy wszyscy jak najszybszego

udostępnienia tych nowych wyników wieloletniej systematycznej pracy badawczej prof. Falka na naszych ziemiach.

PE3IOME

B CTaTbe o6cy::m:.n;aiOTCH pe3yJibTaTbi, ,ZJ;OCTJ1rHyThie B 06JiaCTJ1 OHOMaCTJ1~eCKJ1X J1CCJie,ZJ;OBaHJ1W CyBaJIKCKOrO perHOI-la WBe,ZJ;CKJ1M JIJ11irBJ1CTOM llPOcP. KHyTOM-0JIOcPOM l!>aJibKOM. 3TO'l' J1CCJie,ZJ;OBaTeJib, Bbi,ZJ;aiO~J1WCH CJiaBHCT H cneq11aJIJ1CT no JIJ!ITOBCKOW cPJ1JIOJIOrl1H, Ha~aJI 3TH HCCJie,ZJ;OBaHHH CBbiWe 40 JieT Ha3a,ZJ; H npO,ZJ;OJIJKaJI HX ,ZJ;O 1959 r.

B Ka~eCTBe pyKOBO,ZJ;HTeJIH lliBe,ZJ;CKOW RTBRJKCKOW 3Kcne.n;Hql1H, TeCHO COTpy,ZJ;HJ!I~aR c BeJIOCTOKCKHM Hay~HbiM o6~ecTBOM.

K 3aCJiyraM K.-0. l!>aJibKa npHHa,ZJ;JieJKJ1T H3BJie~eHHe H3 TIOJIOHH3HpOBaHHOW Tep- pl1TOPHH CJie,ZJ;OB .n;peBHeW OHOMaCTJ1KJ1 RTBRrOB, 6aJITJ1WCKOrO Hapo.n;a, J1C~e3HyBwero Ha J!ICCJie.n;yeMow TeppHTOPI111 B KOHu;e XIII B. K.-O. ll>aJibK nO,ZJ;TBep.n;HJI .n;oKyMeHTaMH HTBRJKCKOe npOJ!ICXOJK,ZJ;eHJ!Ie 3Ha~J1TeJibHOrO KOJIJ!I~eCTBa Ha3BaHJ1W MeCTHOCTetf (Hanp.

,ll;oBcny.n;a), 03ep (Hanp. ,D;oBu;eHb, rap6ac, HeqKo, IIo6owHe, CawHO, llieJibMeHT, BHrpbi, 3yCHO ), peK (Hanp. IlaHIOBKa, IIJ;e6epKa).

J1CCJie,ZJ;OBaHHH 6biJIH OCHOBaHbi Ha HCTOpH~eCKJ!IX JiiCTO~HJ!IKaX (rJiaBHbiM o6pa30~

MOHaCTbiPCKJ1e aKTbi H3 BHrpOB) H Ha COBpeMei-IHOM H3biKOBOM MaTepHaJie, 06Hapy- JKJ1BaeMOM J1 HaKaTIJIJ1B8eMOM B XO,ZJ;e llOJieBbiX OHOM8CTH~eCKHX HCCJie,ZJ;OB8HJ1W IliBe,ZJ;- CKOH RTBHJKCKOH 3KCne,ZJ;l11J;J1H.

14 "Lietuviq kalbos zodynas" t. 9, Vilnius 1973.

;:-

STUDIA PROF. K. O. FALKA NAD NAZWAMI WÓD SUWALSKICH 27

SUMMARY

The article discusses the results achieved from onomastical investigations per- formed in the Suwałki Region by Professar K. O. Falk. The Swedish linguist and outstanding scholar of Slavic and Lithuanian studies, undertook these investigations over 40 years ago and has resumed them from 1959 as the head. of the Swedish Sudovian Society which works in close · co-operation with the Białystok Scientific Society.

The Professar has to his credit the discovery of traces of the ancient onomatolo- gy of the Sudovians, who were a Balt people which disappeared from the investi- gated areas at the end of the 13th century. Professar Falk has disclosed the Sudo- vian origin of a considerable number of the names of places for instance: Dowspuda, lakes: Dowcień, Garbas, Necko, Pobojne, Sajno, Szelment, Wigry, Zusno, rivers:

Paniówka, Szczeberka.

The investigations were based on historical sources (mainly the records of the monastery in Wigry) and eontemparary material on linguistics, revealed and col- lected during the course of the onomastical field investigations performed by the Swedish Sudovian Expedition.