Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma

Burek, Krzysztof

Nowe stanowiska z epoki kamienia i epoki brązu znad środkowej Narwi = Новые стоянки каменной и

бронзовой эпохи на Средней Нареве = New stone and bronze age sites along the Middle Narew

"Rocznik Białostocki", 15, 1981, s. 271-280

Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma

„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

BADANIA, ODKRYCIA l NABYTKI MUZEALNE

KRZYSZTOF BUREK

NOWE STANOWISKA Z EPOKI KAMIENIA I EPOKI BRĄZU

ZNAD SRODKOWEJ NARWI

HOBhie CTOSIHKJ1 KaMeHHOłt l1 6pOH30BOH 3ll0Xl1 Ha Cpe~HeH HapeBe

New Stone and Bronze Age sites a1ong the Middle Narew

271

Z terenów położonych nad . środkową Narwią białostocka placówi\:a archeologiczna uzyskała w ostatnich latach sporo nowych rzeczowycl.1 n1a teriałów archeologicznych, istotnych dla rekonstrukcji krajobrazu kul turowego tych stosunkowo ^słabo rozpoznanych, Jeśli idzie o niektó- re wycinki pradziejów, obszarów.

Pobrzeż'a środkow.ej Narwi były wiosną i Jesienią 1973 r. penetro- wane w ramach prowadzonego od 1971 r. systen1atycznego powierz- chniowego rozpoznania pobrzeży i dorzecza Narwi w granicach daw- nego województwa białost~ockieg,o. Akcj€ penetracyjne prz~edsiębrały też w tym rejonie w latach 1974-1975 eki,py Konserwatora Zabytków Archeologicznych na W·Oj. biał-ostockie, prowadzące badania stacj-onar- ne na stanowiskach Grądy-Woniecko I i II. Część wreszcie no\VO uzy- skanych materiałów pochodzi z przypadkowych odkryć zgłaszanych do miejscowej ,placówki.

Ninjejsza publikacja ni~e jest kompletnym T·ejestrem nowo pozyska- nych materiałów z tych terenów, ale Jedynie preze'ntacją kilku ciekaw- szych stanowisk, pochodzących ·z ogranicz·oo·eg.o ·odcinka pradziejów.

Stanowiska w Morusach, Fiaskach i Kiślaikach zostały odkryte prz·eze rnnie w październiku 1973 r., stanowisko w Grądach-Woniecko III i IV oraz w Górze Strękowej ;zlokalizowała ekipa KZA w lipcu 1975 r ,

materiały ze stanowiska w miejscow·ości Zajki przekazał w maju 1975 r.

pracownik Muz.eum Okręg.oweg.o w Białymstoku, Wikto.r· W o ł k o w.

1. MORUSY, GM. KRYPNO, WOJ. BIAŁOSTOCKIE

Stanowisko na południowy~m, najwyżej wyniesionyrm skraju !piasz- czystego cypla, wciętego w dol¹inę za'lewo.wą Narwi, ok. 500 m na pd.- -wsch. od sikrzyż,owania z szosą Tykoc'in---Knys'zyn dr·ogi polnej pro-

wadzącej do wsi Morusy (ryc. 1). Zabytki w rozproszeniu w pron1ieniu ok. 100 .:m.

I n w ·e n t a r z: Grupa I: l) trzy f rag m en ty paTtii brzuścowych · z

naczyń cienko- (l) i śre.dniościennych {2), barwa brąz.owa i sz,arobrąz.o­

wa, bardzo duża domieszka Ś·rednio·ziarnistego tłucznia; frag.ment cien-

kośc~ienny z,e śladami silnego prz·ecierania powierzchni, na dwu poz.o-

272

~

El,. BUREK

---~.,..----·-··-------.---··-~-, ~· --

---

. -···· -~··---·--- \0 ~ l

" ... ~/l

'- / /

/'v

X / / /

/ /

~or

'

f.fl~\ ^{l l}

' ~ l l l

l l l l

l l l

--1~11 orusy :

Qcn'hr,;....

f-r-J

-,~---, ~

l l

l

l l l l

Ryc. l. Morusy, gm. Krypno, woj. białostockie. Lokalizacja stanowisk (x)

stałych f.ragmenta·ch Ś'lady niesy:m·et-rycznego, głębokieg-o przeczesyw1- nia jaikimś nar:zędzie1m (grzebieniem.?).

Grupa II: 2) cztery fragmenty z naczyń średnio- i grubościennych,

w tym dwa proste wylewy o płaskich krawędziach, część zewnętrzna brąz·owa i szara, części wewnętrzne i ,przełomy czarne, powierzchnie

złuszczone, bardzo duży pr·ocent domieszki gruboziarnistego tłucznia

granittoweg.o, obecność brył·ek miki, 3) krępy drapaczyk odłupkowy,

zdwojony, z surowca kr·edowego (ryc. 2a), 4) zbrojnik typu Wieliszew,

~{)

^.:.:

~~~

a ^b

Ryc. 2. Morusy, gm. Krypno, woj. białostockie.

Drapaczyk odłupkowy (a) oraz zbrojnik typu Wieliszew (b)

\

wykonany na mikrolitycznym wiórze, podstawa odłamana, łuskany pół­

stromo, ostrze uform-owane zabiegi·em rylcowy·m (ryc. 2b), 5) wiór mi- krolityczny ·na wierzchołku płasko załuskany, 6) dziewięć wiórów i sz·eść odłupków z krzemienia kredow·ego.

Ceramika g.rupy I swymi cechaimi technicznymi nawiązuje do cera- miki kultury nie:meńskiej, natomiast ceramika grupy II do ceramiki kultury trzcinieckiej. Zbrojnik typu Wieliszew j-est fol!'mą · typową dla mezolitycznego cyklu wiślański·ego, również drapaC'z ma mezolityczny -charakter.

BADANIA, ODKRYCIA J: NABYTKI MUZEALNE 273

2. PIASKI, GM. TYKOCIN, WOJ. BIAŁOSTOCKIE

Stanowisk,o na zachodnim skraju wydm rozciągających się na pd.- zach. od wsi, w odległości ok. 500 m od zabudowań, na ;poboczu pol- nej drogi pr,owadzącej w kierunku Narwi (ryc. 3).

Ryc. 3. Piaski, gm. Tykocin, woj. białostockie.

Lokalizacja stanowiska (x)

I n w e n t ar z: l) mikrolityczny grocik t.rójkątny o prostej pod- stawie, po strome wierztehniej załus:kany całkowioie, na stronie spodniej

przykrawędnie, łuska1nie lekko uik,ośne, ryni,en~owate (ryc. 4), 2) 16 wiórów krze,miennych.

Ryc. 4. Piaski, gm. Tykocin, woj. białostockie.

Mikrolityczny grocik krzemienny

Grociki tego ty1pu, występująoe. na terenie P.olski

w

kiej), są formą typową dla kultur strefy leśnej północn~wschodniej

Europy; łączy się ją z młodszymi grupami ceramiki, datowanymi na III i II tys. p.n.e. ¹• Grocik .z Piasków stanowi odmianę typu IV, podty-

1 E. K e m p i s ty, Kultura ceramiki "grzebykowo-dołkowej" na Mazowszu i Podla·siu, "Wiadomości Archeologiczne" t. XXXVIII, 1973, z. l, s. 31-32, tam dalsza }literatura.

18 - Rocznik Białostocki

274 ^{K• BUREK}

,pu A grocików ·wlaściwych dla kultury niem·eńsldej, według ostatnio wypracowanej przez Elżbietę K e m p i ·s ty ~typo'log1i grocików: tej kul- tury ^2• Różnica polega na sposobie załuska'nia części .spodniej, która w typie IV podtypie A załuslkana j-est całkowicie, a w wypad:ku gJ":ocika z Piasków przykra:wędnie.

3. KISIJAKI, GM. TYKOCIN, WOJ. BIAI.OSTOCKIE

Stanowisko na wschodnim skraju wsi na południowym stoku r·oz-

ciągającej się po północnej stronie zabudowań wydmy, na wy-

sokości zabudowań ob. Jana Kry z i ń ski e g o (ryc. 5). Zabytki wy-

stąpiły w skupisku, na powierzchni zawęglone,go piasku.

I n w ·e n t ar z: l) 26 drobnych ułamków cera,miki pochodzących z

"L-/

~.Y ~ /~X -~ ;~~~

--~-~iślaki _...__

(

Ryc. 5. Kiślakl, gm. Tykocin, woj. białostockie.

Lokalizacja stanowiska (x)

jednego naczynia średniościennego, wykonanego z kruchej giliny, za-

wierającej bardzo obfitą dom·ieszkę średnioz:iarnis1tego tłucznia granito- wego, powierzchnia zewnętr~a złusz1czona, brązowa i brąz.ow·oczerw.o­

na; powierzchnie wewnętrzne z,e ś·l·adaimi przeci·erania, wygładzane;

charaikterystyc'zne żyłki spękań biegnące promieniście od ziaren domie- szki; w tej licl)bi·e dwa f.rag;menty płaskiego S'tarannie wygładzanego

dna·.; 2) niewielki frag.m,ent górnej partii naczynia o pr:ofilu esowatym,

średniościennego, brązow·ego, o pow'ierz:chni starannie wygładzanej.

Ceramika wykazuje c~echy typow~e .dla ce·ramiki kultury trzcinieckiej.

4. ZAJKI, GM. TRZCIANNE. WOJ. ł,OMŻYNSKIE

Stanowisko w dolini·e zalewowej Narw!i, na chaJ'akterystycznym pia- szczystyim "grądzie" położonym na wysokości wschiodn[ego skraju 'le-

żącej na lewym brzegu Narwi wsi Łaś-Toczyłowo, ok. 1100 m na pd.- -wsch. od wsi Zajki (ryc. 6).

• Ibid., .s. 31.

BADANIA, ODKRYCIA I NABYTKI MUZEALNE

o o

l

l

..._-...~7'·-l X l

... l

l

"'-;-.J.

l l '-...;,. l

l l .... ..._\ /

l l \ -

1 l l

Ryc. 6. Zaj'k!i, gm. Trzcianne, woj. łomżyi1skie.

Lokalizacja stanowiska (x)

275

I n w ·e n t ar ·z: l) siede!m frag-mentów partii brzu!ścowy.ch różnych naczyń cienko- i średniościemnyeh, powierz~chn¹ie gładkie, lśllliące, brą­

zowe i szardbrązowe; trzy fragmenty zawierają domieszkę roślinną,

cztery drobno- i średnioziarnijjstą domieszkę tłucznia glraniltowego, w tym

białego skalenia. Jeden fragment zdobiony ornamentem stempelkowym (ryc. 7a); 2) tylczak typu Stawinoga o prostym tylcu na ibardzo smu-

kłym, m~krolitycznym wiórze, pod!sta1wa złamana, łuskanie skom.e (ryc. 7b); 3) 21 wiórów różnej wielkości, 'W tym trzy mikroliltyczne, 21 odłupków krzemiennych.

Niezdobione frag.menty _pod wzg1ędem cech t·echnicznych (domieszk,a

a ^b

Ryc. 7. Zajki, gm. Trzcianne, woj. łomżyńskie.

Fragment naezynia (a) oraz tylczak: typu Stawinoga ^(b)

276 ^{El. BUREK}

roślinna) wykazują podobieństwo do c€ramiki kultury nien1e~iej. Fra- gment orna~me·nt.owany daje się przyporządkować do zespołu C podty- pu 4 C ceramiki typu linińskiego według E. K e m :p i s t y ³• Zbliż·one doń są dwa fragm€nty .ze Słoch Annopolskich, woj. białostockie, slan.

Czerwony Bor·ek ⁴• Ceramiika zespołu C typu 4 wykazuj.e duże podo-

bieństwa do ceram:Uki kultury trzcimeckiej; Tóżm1ca polega na nrieco innej strukturze i składzie domieszki (cera1mika trzcinieck.a: domiesz- ka gruboziarnista z lic.z.ny~m ud.ziale·m miki). Materiały tego typu są da- towane na pierwszą połowę II okresu epoki brązu. Tylczak Stawinoga jest zbrojn'iikie:m charakterystycznym dla mez·oHtyczn.eg.o cyklu nar-

wi.ańskiego.

.S. STRĘKOWA GÓRA, GM. ZAWADY, WOJ. ŁOMŻYŃSKIE

Stanowisko położone ok. 1800 m na W·S<!hód od wsi Strękowa Góra i ok. 750 m na północ od szosy Białys·tok-Łomża na płaskim piaszczy- stym t.aJ'asie, poprz.ez który prowadzi droga polna. w kierunku Narwi.

Taras jrest ni·eco wyniesiony (ok. 1,5 m) ponad dolinę zalewową; od wschodu i południowego wschodu otoczony jest bagniska,mti. (ryc. 8).

Zabytki wystąrpiły w rozproszeniu w promieniu ok. 100 ~m.

Ryc. 8. Strękowa' Góra, g.m. Zawady, woj. łomżyńskie.

Lokalizacja stanowiska (x)

l

\,

' '

I n w e n t ar z: przedmioty krzemienne: l) smukły rdzeń Wloro- wy, jednopiętowy, pięta wąska, za~rawiana; 2) tylczak miikrołuskany, o prostym tylcu o .złamanej podstawie, wykonany na· m~krolitycznym

wiórze (ryc. 9a); 3) trójkąt prostokątny smukły, . wąslki, retuszowany pó&tromo (ryc. 9b); 4) fragmenrt liścialka (9,c);

B)

8 Ibid., s. 21.

4 E. K e m p 'i s ty, Materiały tzw. kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej

z terenu Mazowsza i Podlasia, "Wiadomośc·i A·rcheologiczne", t. XXXVII, 1972, z. 4, s. 416, poz. 9; tabl. II, ryc. 14, 17.

BADANIA, ODKRYCl'A r·:NABYTKI MUZEALNE

·.··

·. · ~

~

^~

c

·Ryc. 9. Strękowa Góra,· grn· zawady, woj. łomżyńskie . . W~rtwory_ krzemienne (a-e)

c

b

Ryc. 10. Strękowa Góra, gm. zawad'Y, woj. łomżyńskie.

Fragmenty ceramiki (a-e) grupy I

277

278 Kl. BUREK

Geramiika: Grupa I: 16 fragm·entów .różnych naczyń o podobnych cechach technicznych: ^ś:rednio- i .g;rubościenne, powierz·chnie gładkie

i wygładzane, żółte, żóHobrąz·owe i brązowoczerwone, l'iczna domiesz-

ka ·śr·edn:Lo- i gruboziarnistego tłucznia grani tow·ego, na powierzchni

charakterystyczne spękania między ziarnami domieszki. Dwa fragmen- . ty górnych partii naczyń: a) o wylewie wygiętym. na zewnątrz, krawę­

dzi zg.rubiałej, na ze.wnątrz ś·ciętej, poniżej wylewu słabo widoczny or- nament w postaci poziomego żl<Ybka dookolnego (ryc. lOa); b) o· wyle-

\Vie prostym, zgrubd.ałym, płaskim, poniżej pasmo płyltkich, po·ziomych

żłobków (ryc. lOb). Dwa fragmen:ty partii brzuścowych zdobionych

płytkim orna1mentem falisty1m (ryc. lOc, d); sześć fragmentów brzu~§.ców

z ornamentem nieregulaTnych, ^płytkich pasm pozi01nych (ry.c. lOe);

trzy fragmenty pa:rtii ,przydennych; dna ^płaskie, starannie wygł~adz·o­

ne; ,dwa fragmenty partii brzuścowych.

Ceramika tej grupy pod względem cech technicznych (duż_a domie- szka gruboziarnista, spękania powierz·chni), tektonicznych (zgrubiałe ścięte na zewnątrz krawędzie), ornamentacyjnych (ornament faUsty, pasma poziomych, nieregularnych żłobków) jest analogiczna do cera- miki :mazowiecko-podlaskiej grupy kul¹tury trzciniec:kiej. Może1ny ją datować na drugą poł:owę I okresu brązu - przełom II/III o!kresu brą­

zu.

Grupa II: l) fragment miniaturowego naczynia ·O ścienionej krawę­

dzi wylewu, szarobrązowy, glina schudzana liczną domieszką dr·obno-

a b

Ryc. ll. ^Strękowa Góra, gm. Zawady, woj. ^{łomiyńskie.} Fragmenty ceramiki grupy II (a-b)

ziarnistą, powierzchnia .szorstka (ryc. lla); 2) fragment naczynia o po- wierzchni schr·opowac-onej, krawędzi ścienionej, ściętej na zewną1trz i

do wewnątrz, gładkiej (.ryc. llb).

Miniaturowe naczynie ma dosć bliską geograficznie analogię do po- dobnego nac;zynia z J~w·orówki, woj. białostnckie, uznanego za naczy-

BADANIA, ODKRYCIA .I NABYTKI MUZEALNE 279

nie kultury trzcinieckiej ^5• W kulturze trzciniedtie'j znamy równ1ez f.or- my o powierzchniach chropowaconych. Swy,mi C·echami technicznymi . cera·mika tej grupy wykazuje Jednak bli~sze podobieństwo do ceramiki kultury łużyckiej niż do cera1miiki trzcinieck1iej.

Grupa III: cztery mało charakterystyczn·e fragmenty partii ^brzuś­

cowych o starannie wygładzanych powierzchniach, brązowe, śiednia ilość domieszki średnio- i gruhoziarniste'j - wydaje się, Ż·e fragmenty te reprez·entują ceramilkę kultury .niemeńskiej.

Grupa IV: trzy fragmenty partii brzuścowych naczyń średnio­

i grubościennych, powierz·chnie szorstkie, brunatne i szaroczarne; fra- gmenty niecharakterystyczne, nie Wjnkazujące cech ceramiki neolitycz-

no~wczesnobrązowej; ogólnie możemy je zalkwalifikować jako .materia-

ły ,,starożytne".

6. GRĄDY-WONIECKO, STAN. 111, GM. RUTKI, WOJ. ł,OMŻYŃSKIE

Stanowisko położone ok. 600 m na zalchó¹d od stanowisika Grądy­

Woniecko II, na powie,rz·chni niewielkiej wydmy; od zachodu starorz·e- cze Narwi, od ,południa w odległo.ś.ci ok. 30 m wał prz·eciwpow·odziowy.

I n w e n t ar z: l) gr·ocik trójkątny o prostej podstawie, powierzch- nia załuskana całkowicie, lekko ukośnie, po stronie spodniej załuska~

nie częściowe (ryc. 12); 2) kilkadziesiąt wiórów odłupków krzemien- nych; 3) 10 drobnych ułamków ceramiki, częściowo gładkie powierzch- nie, duża domieszka białego skalenia, dobry wypał.

l

Ryc. 12. Grądy-Woniecko,

~

Stan. III, grocik krzemienny

Grocik analogiczny pod względen1 formy i sposobu załuskania po- wierzchni do wyżej opisanego grociku z Piasków - typ 4 odmiana pod- typu A gr·ocików kultury nieineńskiej; ceramika wykaz:uj.e również na-

wiązania do cerami~ki t~j kultury.

5 A. Gar d a w ski, Plemiona kultury trzcinie.ckiej w Polsce, .,Materiały Star"Ożytne", 1959, t. V, s. 59, ta·bl. XLVII, 13.

280 ^{Kl. BUREK}

7. GRĄDY-WONIECKO STAN. IV, GM. RUTKI, WOJ. ŁOMŻYŃSKIE

"Stanowisko na charakterystyczny1m wyniosły'm ~niszczonym .oko- pami wojskowy.mi "grądzie", ok. 103,8 m, położonym ok. l km na pd.- -wsch. od ujśda Biebrzy do Narwi (ryc. 13).

C1f~"~'\)) "'~:-.,-·

l ^{~~~~ ~/~'}

.··• +'---- X

~

--·--,---· -

---

Ryc. 13. Grądy-Woniecko, gm. Rutki, woj. łomżyńskie.

Lokalizacja stanowi:;ka IV (x)

~~ ~~~

b a

Ryc. 14. Grądy-Woniecko, g.rm. Butki, woj. łomżyńskie.

Wytwory krzemienne (a- b)

I n w e n t ar z: l) półtylczak wiórowy smukły o półtyku sk·ośnym

(ryc. 14a); 2) trapez na wiórz·e, średni, symetryczny, łuskany pólstromo (ryc. 14b); 3) 6 wiórów miJkroHtycznych, 13 odłupków. Zes:pół o cha- rakterz·e mezolitycznym.