Wiśniewski, Jerzy
Tyrowicz, M.: Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863: przywódcy i kadry członkowskie :
przewodnik bibliograficzny. – Warszawa: Książka i Wiedza, 1964.
rec.
"Rocznik Białostocki", 6, 1966, s. 506-510
Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma
„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
T. W a s i l e w s k i, Testament Osta- fiego Wollowicza, "Odrodzenie i Refor- macja w · Polsce", t. VII, Warszawa
19162, str. 165-173.
Do· jednej z najciekawszych rodzin magnackich Podlasia i Grodzieńsz
czyzny należeli WoUowicze. Sami Woł
łowicze nazywali siebie Rusinami choć
rodzina ta wywodziła się z powiatu
os·zmiańskiego. Przodkiem jej był Gir- wid Bielik Wojłowicz, bojar Korybuta,
niewątpliwie Litwin, który przejął za Korybutem prawosławie. W szeregi pa- nów litewskich wprowadził tę rodzinę
Hrynko Chodkiewicz Wołłowicz, ko- niuszy litewski, osiadły już głównie w powiecie grodzieńskim, dziad Ostafie- go Wołłowicza. Ojciec Ostafiego, Boh..:.
dan, koniuszy i wojski grodzieński, był adm~nistratorem szeregu dworów sta- rostwa grodzieńskiego królowej ·Bony.
Ostafi Wałłowicz karierę swą rozpoczął
w kancelarii wojewody wileńskiego, a
następnie wielkoksiążęcej. W roku 1551
został pisarzem litewskim, w latach 15·5·4-15·57 był jednym z twórców usta- wy generalnej o pomiarze włócznej, w 1561 został marszałkiem nadwornym i podskarbim ziemskim, w 1566 - pod- kanclerzem, w 1569 - kasztelanem trockim i wreszcie w październiku
1579 - kas·ztelanem wileńskim i kan- clerzem litewskim. Testament tutaj publikowany spisał l grudnia 1587 roku w Miłejczycach na Podlasiu.
Publikowany testament przez T. W a s i l e w s ki e g o rzuca nowe
światło na stosunek Ostafiego, przed- stawiciela magnaterii litewskiej, zwią
zanej z ruchem kalwińskim do aria- nizm u i tym s·amym wyświetla, że po-
glądy społeczne Ostafiego Wałłowicza zbliżone były do poglądów radykałów ariańskich na kwestię chłopską. W klauzuli testamentu znajduje się ustęp
o wyzwoleniu niewolników i podda- nych, i oddających ich pod sądy pań
stwowe. Uposażenie zboru w Sidrze wg testamentu Wałłowicza składało się z
następujących elementów: murowany budynek kościelny, szpital oraz szkoła.
j. ant.
M. T y r o w i c z, Towarzystu;o Demo- kratyczne Polskie 1832---:-1863, Przywód- cy i kadry członkowskie, Przewodnik bibliograficzny, Warszawa 1964, Książ
ka i Wiedza, str. XXXII, 871.. 2 nlb., errata.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie
stanowiło jedną z najważniejszych po-
stępowych organizacji polskich wyg-
nańców i uciekinierów z kraju, znaj-
dującego się pod zaborami. Powstało na
obczyźnie wkrótce po upadku powsta- nia listopadowego, założone przez daw- nych działaczy krajowych, żołnierzy i oficerów wojska polskiego. Jego człon
kowie brali również udział w ruchach demokratycznych krajów osiedlenia,
często również przedostawali się jako emisariusze do kraju,· aby organizo-
wać podziemną działalność lub aby
wziąć udział w walkach powstańczych.
Wielu z nich zginęło na zesłaniu lub w
więzieniach państw zaborczych. Więk
szość zmarła na obczyźnie, pozostawia- jąc tam swoje potom.stwo. Wielu Fran- cuzów i Anglików o polskich nazwis- kach, a nawet obcych, później przy- branych, to potomkowie działaczy i
członków Towarzystwa Demokratycz- nego Polskiego. Znaczenie TDP o dziejach Folski XIX w. jest wielkie, ale jego dzieje są stosunkowo słabo
znane. Działalność konspiracyjna nie sprzyja gromadzeniu się materiałów
archiwalnych. Większa część działal
no.ści odbywała się bez utrwalenia jej na piśmie, a zachowany materiał jest rozproszony i ukryty w rękach prywat- nych. Stąd wielkie trudności w odtwo- rzeniu dziejów TDP.
Dlatego też należy przywitać z zado- woleniem ogromne dzieło prof. M. Ty- r o w i c z a, które stanowi wynik kil- kunastu lat pracy jego i kilkunastu
młodszych współpracowników. -Autor
opracował i zamieścił w nim około 4450 biografii działaczy i członków
TDP na podstawie wielkiej ilości dru- ko.wanych źródeł, pamiętników, opra-
cowań, a przede wszystkim licznych, lecz rozproszonych po różnych zbio- rach i niekomplętnych druków emigra- cyjnych. Imponuje zwłaszcza ilość i
kompletność tych druków, do których autor dotarł. Niestety, nie zostały wy- korzystane zbiory archiwalne w kraju, a zwłaszcza we Francji, gdyż auto'r - rzecz dziwna - nie otrzymał środków
materialnych na ich opracowanie. Mi- mo tych trudności i pewnego zawęże
nia podstawy źródłowej powstało dzie-
ło, które przynosi wielką ilość wia-
domości do dziejów TDP oraz działal
ności politycznej, społecznej, ideolo- gicznej, literackiej i artystycznej jego
członków. Auto~r zidentyfikował wiele osób, ustalił i rozwiązał kryptonimy, pseudonimy i poprzekręcane w obcych
źródłach nazwiska. Całość powiązał
licznymi odsyłaczami. Każda biografia, w miarę możności, podaje daty i miejs·- ca urodzenia i zgonu, charakteryzuje
działalność przed wstąpieniem do TDP i osobno w TDP, z ewentualnym wy- kazem prac własnych. Na końcu każ
dej biografii została umieszczona bi- bliografia wzmianek i opracowań o da- nej osobie. Pełna więc biografia obej- muje 5 punktów. Taki jasny układ
ułatwia szybkie odnalezienie poszuki- wanej wiadomości i od razu orientuje w działalności każdego członka. N a
końcu książki znajduje się indeks -
słownik objaśniający nazwy różnych organizacji itp. zamieszczonych w
książce. Os·cibno :łostało umieszczone addendum, w którym autor zamieścił dla kompletności wykazu nazwiska
czł_onków TDP z publikacji L. K r a w- c a, która ukazała się już po ostatniej korekcie książki Tyrowicza 1. Ponadto
l L. K r a w i e c, Lista członków Towa- rzystwa Demokratycznego Folskiego z lat 1832-1851, Materiały do biografii genealogii
książka jest zaopatrzona w 64 bardzo dobre reprodukcje portretów, drzewo- rytów, litografii i fotografii -yvybitniej- szych działaczy.
Już pobieżny przegląd tomu wiele mówi o działalności TDP i składzie społecznym jego członków. Uwidacznia
się w nim masa chłopów i mieszczan, którzy jako żołnierze i podoficerowie rozbitego wojska polskiego poszli po 1831 r. na emigrację. Wchodząc licznie w skład Towarzystwa Demokratyczne- go Polskiego, nadali mu przez to rady- kalny charakter. Niemały w tym był
udział chłopów, drobnej szlachty mieszczan, po·chodzących z terenów dzisiejsz·ego woj. białostockiego. Możl)a
doliczyć się co najmniej około .250
członków; przy których jako miejsce . urodzenia lub pochodzenia podano ów-
czesne woj. augustowskie i ówczesną gub. grodzieńską. Przy części nazwisk jest podana nazwa miejsca urodzenia lub pochodzenia. Dla przykładu można wymienić tylko kilka nazwisk. Z oko- lic Kleszcze! pochodził jeden z najwy- bitniejszych działaczy, Wiktor H e l t- m a n, z Tykodna - Józef-Konstanty R o m a t o w s k i (późniejszy sławny płk Wawer), z Grannego Piotr S e - m e n e ń k o. Stąd też pochodzili Michał
W o ł ł o w i c z, dowódca odd'ziału
zbrojnego, wyprawy Z a l i w ski e g o, stracony 4.VII.18~.3 r. w Grodnie, Leon Z i e n k o w i c z, wybitny działacz i wydawca emigracyjny, Ignacy W e 11 -
~a n i wielu innych. Pełniejszy wy- kaz Białostocczan można ustalić uw-
zględniając osobno opublikowaną, wy-
żej wspomnianą pracę L. Krawca, któ- ra podaje miejsca urodzenia wielu
członków, nie znane Tyrowiczowi. Za- pewne potomkowie niejednego z nich
mieszkają dziś we Francji lub Anglii.
Z książki Tyrowicza widać również, że istnienie TDP podtrzymywał do-
i heraldyki polskiej, t. I, Bueons Aires-
-Paryż, 1963, str. 33-149. Zob. recenzję tej publikacji w niniejszym tomie "Rocznika
Białostockiego".
pływ nowych emigrantów, zwłaszcza po 1.848 r. Brak wśród członków TDP ich synów, jlJ.Ż urodzonych na emigracji;
pot~mstwo wynaradawiało się. Dlatego
też Towarzystwo stopniowo · umierało śmiercią naturalną. Rozwiązanie w 1863 r. i połączenie się z innymi orga- nizacjami w celu zjednoczenia sił emi- gracyjnych było, jak się wydaje, właś
nie konsekwencją zmniejszania się ilo·ści członków.
Zgromadzony przez autora materiał
jest ogromny. Ze względu na jego spe- cyficzny charakter nieuniknione są po-
myłki w nazwiskach, datach i miejs- cach urodzenia i zgonu. Autor z góry
uprzedził o tym ·czytelnika. Widać już
pewne różnice między publikacją Ty- rowicza i Krawca. Dotyczą one głów
nie· miejsc urodzenia. · Sądzę, że nie- które nie są sprzeczne. Jedno źródło
bowiem podawało miejsce urodzenia·, a· ·drugie miejsce pochodzenia, które
przecież nie zawsze jest zgodne z miej- scem urodzenia. Ktoś mógł się urodzić
w miejscowości A, a przez całe życie mieszkać w miejscowości B, którą kon- sekwentnie potem podawał jako miejs- ce pochodzenia, a nawet przez zapom- nienie jako miejsce urodzenia. Uwa-
żam, że nazwy· mniejszych miejs·cowoś
ci wskazują raczej na miejsce urodze- nia, a większych na. miejsce zamiesz- kania. Ponadto jako miejsce pochodze- nia podawano nazwę miasta wojewódz- kiego; stąd np. wielu podało, że pocho- dzi z A1::1.gustowa, choć większość z nich
rzeczywiście pochodziła z teren u roz-
ległego woj. augustowskiego. Np. u Ty- rowicza podano, że Franciszek W n o - r o w s· ki pochodzi z Augustowa, a w
"Liście" że ze wsi Wnory-Wandy w
woj. augustowskim (dziś pow. Wysokie Maz.), a więc ze wsi leżą~ej około
100 km od Augustowa. Podobnie u Ty- rowicza architekt Lucjan Wy g a - n o w s k i pochodzi z Grodna, a w
;,Liśsie" - z Wyganowa w gub. gro-
dzieńskiej (dziś pow. Siemiatycze). Za
pomocą innych źródeł moż~a ąqzywiś-
cie wprowadzić do publikacji wiele jesz.cze innych poprawek. Autor żywi
nadzieję, że na ma.rginesie tej książki będą pojawiać się uzupełnienia i spro- stowania i - być może - nowe naz- wiska, zwłaszcza ze strony potomków
działaczy TDP. Uzupełnienia te mogą stać się w przyszłoś<;i podstawą do wydania suplementów. Tego typu pu-
blikację zawsze można uzupełniać w
nieskończoność, gdyż stale tu i ów- dzie można coś ·znaleźć. Jeden znajdzie
metrykę urodzenia jednego członka
TDP, drugi metrykę śmierci innego, trzeci nieznany list z bogatymi wiado-
mościami o działalności itd. Stąd też krępujące jest uzupełnianie, podawanie
sprostowań lub wskazywanie na po-
myłki, jakie znaleźć się muszą w ta- kiej książce. Ponieważ autor· prosi o dalsze uzupełnienia, więc wysunę jesz- cze parę propozycji bibliograficznych i podam trochę uwag i sp'rostowań.
Szkoda, że autor nie wykorzystał
herbarzy, · zwłaszcza U rus k i e g o, którego herbarz jest słaby, ale pod jednym_ względem wartościowy. Przy- tacza on z nie istniejących archiwaliów wojskowych dane biograficzne o ofi- cerach wojsk Królestwa Polskiego, a
przecież niejeden z nich należał do TDP. Warto było· również zajrzeć do prac T. ż y c h l i ń s k i e g o, ;,Kronika
Żałobna rodzin wielkopolskich" i "Zło
ta Ksi~ga szlachty polskiej", gdzie rów-
nież można było znaleźć pewne szcze-
góły, dotyczące osób "pochodzenia szla-' checkiego, głównie z Wielkopolski:
Wiadomości o konfiskatach majątków
emigr·antów podaje J. Kaczkowski w książce "Konfiskaty na ziemiach pol- skich pod zaborem rosyjskim po pow- staniach roku ·1831 i 1863", Warszawa 1918, i I w a s z k i e w i c z w książce
"Wykaz dóbr zi~mskich skonfiskowa- nych przez rządy zaborcze 1773-18'67", Warszawa 1929. Bardzo wiele można też znaleźć danych o emigrantach w ówczesnej prasie kr~jowej i w woje- wódzkich dziennikach urzędowych
(zwłaszcza po 1835 r.), które podawały listy osób 'zbiegłych z kraju, informu-
jąc o ich zawodzie, konfiskatach itp.
Wielu z nich należało do TDP. Na przy-
kład na 21 osób podanych w "Gazecie Warszawskiej" nr 151 z 1854 r. - w
książce Tyrowicza figuruje 15 z nich.
Dane o zawodzie z "Gazety" pokry-:-
wają się z danymi. Tyrowicza. Jedynie o 2 "Gazeta" podaje nie znane wiado-
mości: ·Leopold Leon S a w a s z ki e- w i c z pi'z~d 1831 r. był urzędnikiem
Banku Polskiego, a Józef Ł a ź n i e w - s k i (nie Łaznowski) _.:. uczniem szko-
ły wojewódzkiej w Płocku. Są tam też
spisy osób, które wróciły z emigracji do kraju. Jednak należy wziąć pod.
uwagę, że wykorzystanie prasy wyma- ga osobnej i żmudnej pracy. Ale opra- cowanie prasy i dzienników pod tym
względem niewątpliwie przyniosłoby
stosunkowo pełny spis emigracji poli- tycznej'z kraju po 1831 r. i umożliwiło
by ustalenie jej składu społecznego.
Z metryk można by do tego czy owe- go członka TDP dorzucić parę infor- macji biograficznych. Ale nawet duży zespół pracowników nie byłby w sta- nie przejrzeć wszystkich metryk w kraju, aby ustalić dokładne daty uro- dzenia dla wszystkich członków TDP.
Mam wątpliwości, czy to byłoby w ogóle potrzebne. Z kolei tylko lepsza
znajomość regionu może dać prawid-
łową formę nazwiska lub nazwy miejs-
cowości i jej bliższą lokalizację. Mogą więc badacze regionalni pomóc, dostar-
czając poprawek i uzupełnień, nawet
jeśli zajmują się inną problematyką,
ale przypadkowo ~ogą znać bliżej i i osoby i miejscowości. Poniżej podaję trochę takich-uzupełnień i poprawek.
B a j k o w s k i Wiktor zapewne po-
chodził ze wsi Bajki· koło Knyszyna.
B r o n i a k - właściwa forma nazwis- ka Bronak - pochodził z Siekierk k. Tykocina. B u czy· ń ski Józef po-
chodził z Justianowa w woj. augustow- kim. Burmeister Jan August ur. 1810 .w Łomży, według "Gazety
Warszawskiej" z 185-4 r. rir 6 nosił dru- gie nazwisko R a d o s z k o w s k i i zbi-egł za granicę z Łomży dopiero
w
1839 r. C h e· ł m i ń ski Franciszek oficer woj. pol. ur. 1807 r. w Augusto- wie jako syn Wawrzyńca, rolnika-mie- szczanina, i Małgorzaty ze Sturgulew- skich Chołodecki Józef Biały
nia - o nim szczegóły można znaleźć
w książce J. B i a ł y n i - C h o ł o - d e ck i e g o "Białynia-Chołodeccy,
uczestnicy spisków, więźniowie stanu,
wychodźcy z ziemi ojczystej (1831- 1863')'', Lwów · 1911. M i l a n o w ski Kazimierz-Józef, ksiądz, ur. 3.III.1805 r.
w Biernatkach pod Augustowem jako syn rolnika Apolinarego i Marianny z Milewskich. K a s t r o - właściwa forma nazwiska Kostro. Mariampol le- żał w woj. augustowskim (str. 521). Nie .Zary, lecz Żery (str. 541). Prze w or- s k i właściwa forma nazwiska Przewuski. S a w i c z Józef (właściwie
Józefat-Dominik) ur. 2.X.1811 we w;si Suchorzecz k. Suwałk jako syn dzier-
żaw~y folwarku rządowego Józefa. i El-
żbiety z Szymańskich, wymienił go
również spis emigrantów w "Dzienniku
Urzędowym Woj. Augustowskiego" z 1834, str. 60'7. sław u t a Józef- uro-
dził się w Zimnej Krynicy w woj. au- gustowskim (k. Kalwarii) jako syn
dzierżawcy folwarku rządowego. ś l a - s k i Feliks - tu chyba połączono dwie osoby. Feliks ·ś l a ski, kapitan woj.
pol., syn Józefa, urodz. 1806, był bratem Józefy", żony Prota L e l e w e l a i tyl- ko ten może uchodzić za krewnego Joa- chima Lelewela. Inny Feliks ślaski, da- leki krewny pierwszego, chyba też ka- pitan woj. pol., urodz. w Piotrkowicach w Galicji, syn Jana Kantego, członka
Stanów Galicyjskich, był wujem Lud- wika D ę b i c k i e g o, redaktora "C za- su". Moczary k. Łomży to zapewne Mo-
~arze (str. 784). Szkoda, że autor nie
uwzględniał danych o rodzicach .. Imio- na rodziców ~łatwiałyby identyfikację
osób, a dane o ich zawodzie czy tytu-
łach rzucałyby pełniejsze światło na
strukturę społeczną tej zasłużonej or- ganizacji (na pewno inne były poglądy
oficera czy podoficera pochodzenia szlacheckiego, a inne mieszczańskiego).
Dzieło prof. Tyrowicza i jego współ
pracowników stanowić będzie ważną
pomoc dla wszystkich zajmujących się
dziejami XIX w. Również należy je po-
lecić zajmującym się dziejami Białos
tocczyzny oraz biografiami ludzi po-
chodzących z woj. białostockiego.
Jerzy Wiśniewski
Materiały do biografii, genealogii i he- raldyki polskiej, pod red. Szymona K o n ar s k i e g o, t. I, . Buenos Aires-
-Paryż 1963. Wyd . . Komitet Redakcyj- ny: K. Górski, A. H e y m o w ski, A. G r a b i a - J a ł b r z y k o w s k i, S. K o n a r s k i, M. P a s z k i e w i c z, B. Pilewski, L. H. Radziwiłł,
str. 24:2, 2 nlb.
Materiały do dziejów Polski, dzieląc
losy narodu polskiego, w ciągu ostat- niego półtora wieku ulegały wielkim zniszczeniom i rozproszeniu. Wiele z nich znalazło się za granicą naszego kraju w zbiorach różnych państw i. w zbiorach prywatnych. Bardzo często są
one niedostępne dla badaczy polskich.
Dlatego też należy przywitać z zain- teresowaniem tom I nowego wydaw- nictwa, którego celem ma być publika- cja materiałów rękopiśmiennych do hi- storii Polski, · znajdujących się poza krajem w rękach prywatnych. Są to
materiały szczególnie zagrożone, gdyż śmierć ich właściciela może spowodo-
wać bezpowrotną stratę nieraz bezcen- nego rękopisu.
Spośród takich rękopisów wydano w tomie I następujące materiały:
l. Gałąź wilkamirska Kościałkow
skich, ułożył w 1797 r. Kazimierz Koś
c i a ł k o w s k i (5 stron).
2. Conduit lista brygady drugiej Ka- waleryji Narodowej Wojska Koronnego
w miesiącu styczniu 1790 r. podana (17 stron).
3. Lista członków Towarzystwa De- mokratycznego Folskiego z lat 18:32- 1851, oprac. oraz wstępem i przypisami
zaopatrzył Lucjan Kra w i e c (117 stron).
4. Konstanty Prze w ł o ck i, Wspomnienia (515 stron).
5. Stefan . S. T. W o y c z y ń s k i, Skarbkawie na Wodzicznej - Woy- czyńscy h. Abctank (22 strony).
Pozycja pierwsza wydana została według oryginału, inne z odpisów. Przy ostatniej nie podano podstawy druku.
Na końcu tomu został zamieszczony in- deks nazwisk. Jak widzimy z tego spisu
zawartości, tytuł publikacji jest zbyt
wąski w stosunku do tego, co znajdu- je się w tomie, i do zamierzeń redak- cji. Opublikowane prace zainteresują
bowiem nie tylko biografa czy genea- loga, ale również historyka dziejów po- litycznych, społecznych i wojskowości.
Najbardziej interesującą publikację
stanowi "Lista członków Towarzystwa Demokratycznego Folskiego z lat 1832- 1851", która zajmuje prawie połowę tomu. Wartość jej jest tym większa, że
2 egzemplarze listy przepadły w cza- sie ostatniej wojny Zachował się tylko odpis jednego egzemplarza, sporządzo
ny przez Szymona K o n a r s k i e g o;
odpis ten stał się podstawą wydania.
"Lista" przynosi wykaz około 3,5 ty-
siąca członków Towarzystwa Demokra- tycznego Polskiego. Daje nam ona wy..,
obrażenie nie tylko o ilości członków
tej postępowej organizacji emigracji popowstaniowej, ale również i o jej
składzie społecznym. ,,Listę" zaczynają
nazwiska jej wybitnych założycieli,
Jana Nepomucena Ja n o w ski e g o, Adama G u r o w s k i e g o, Tadeusza
Krę p o w i ck i e g o, Kazimierza- -Aleksandra P u ł a w s ki e g o i Ig- nacego-Romualda P ł u ż a ń s ki e g o.
Nie jesf to suchy spis nazwisk. Przy wielu nazwiskach są noty biograficzne,
pochodzące bądź to od członków, bądź
