Marian Mitręga
R estrukturyzacja umiejscow io n a
Socjalne i region alne asp ek ty przem ian w górn ictw ie
w ęgla kam iennego
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Restrukturyzacja umiejscowiona
Socjalne i regionalne aspekty przemian w górnictwie
węgla kamiennego
P race N a u k ow e
U n iw ersy tetu Ś lą sk ieg o w K atow icach
nr 1964
Marian Mitręga
Restrukturyzacja umiej scowiona
Socjalne i regionalne aspekty przemian w górnictwie
węgla kamiennego
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Redaktor serii: Nauki Polityczne
Piotr Dobrowolski
Recenzenci
Antoni Rajkiewicz Robert Rauziński
Redaktor Jadwiga Kwiecień
Redaktor techniczny Barbara Arenhövel
Korektor
Stanisław Pogłódek
Copyright © 2001 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336 ISBN 83-226-1027-0
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
Wydanie I. Nakład: 250 + 50 egz. Ark. druk. 14,25. Ark. wyd.
19,5. Przekazano do składu w styczniu 2001 r. Podpisano do druku w czerwcu 2001 r. Papier offset. III kl., 80 g
Cena 24 zł Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego
Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego
Spis treści
W pro w ad zenie... 9 R o z d z i a ł 1
Współczesne procesy zmian w przemyśle węgla kamiennego w krajach e u ro p e jsk ic h ... 15 1.1. Europejski rynek węgla k am ien n e g o ... 15 1.2. Możliwości sanacji polskiego górnictwa węgla kamiennego na tle tendencji
i zasad obowiązujących w Unii E uro p ejsk iej... 20 1.3. Przydatność europejskich doświadczeń w społecznej strefie restrukturyzacji
górnictwa węgla kamiennego w warunkach polskiej transformacji ustrojo
wej ... 28
R o z d z i a ł 2
Społeczne aspekty przemian w polskim górnictwie węglowym . . . 43 2.1. Systemowe problemy restrukturyzacji... 43 2.2. Racjonalizacja zatrudnienia w polskim górnictwie węgla kamiennego . 47 2.3. Osłony socjalne i alternatywne miejsca pracy jako podstawowe instrumenty
wsparcia socjalnego w programach restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla k a m i e n n e g o ... 63 2.3.1. Instrumenty wsparcia socjalnego w programie restrukturyzacji pol
skiego górnictwa ... 65 2.3.2. Program socjalny likwidowanej kopalni węgla kamiennego . . . 72 2.3.3. Preorientacja zawodowa i alternatywne miejsca p r a c y ... 81 2.3.4. Program PL 9811 „Inicjatywa” ... 86 2.4. Restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego — skala regionalna . . 90 2.4.1. Reforma górnictwa węgla kamiennego a otoczenie regionalne . . 91 2.4.2. Rola instytucji Kontraktu Regionalnego w reformowaniu górnictwa . 92 2.4.3. Status gminy górniczej i jej rola w procesie restrukturyzacji górnictwa
węgla k a m ie n n e g o ... 100 2.4.4. Samorząd terytorialny a reforma górnictwa węgla kamiennego 103
R o z d z i a ł 3
P rzem iany w sferze socjalno-bytow ej i edukacyjnej w górnictw ie w ęgla k a m i e n n e g o ... ...111
3.1. Kopalniana działalność socjalno-bytowa w okresie transformacji us
trojowej ... 112 3.2. Przeobrażenia w górniczej służbie z d r o w ia ...116 3.2.1. Geneza górniczej służby z d r o w ia ... 116 3.2.2. Przeobrażenia górniczej służby zdrowia w okresie transformacji
u s tro jo w e j... 119 3.2.3. Fundacja „Unia Bracka” ...125 3.3. Założenia polityki mieszkaniowej resortu g ó r n i c t w a ... 129
3.3.1. Przeobrażenia w polityce mieszkaniowej górnictwa węgla ka
miennego ... 130 3.3.2. Cele górniczej polityki mieszkaniowej w okresie transformacji . 132 3.3.3. Zbiorowe z a k w a te r o w a n ie ...136 3.4. Przeobrażenia górniczego systemu e d u k a c j i ... 138
3.4.1. Problemy górniczego szkolnictwa zaw o d o w eg o ... 139 3.4.2. System oświaty pozaszkolnej w górnictwie węgla kamiennego . 147 3.4.3. Aspiracje edukacyjne uczniów środowisk wiejskich Górnego
Ś l ą s k a ... 149 3.5. Pozostałe formy kopalnianej działalności socjalno-bytowej . . . . 152 3.6. Postawy górników wobec ograniczenia pozaprodukcyjnych funkcji za
kładu p r a c y ... 157
K o n k l u z j e ...161
A neksy ... 181 I. Doświadczenia wybranych państw europejskich w restruturyzacji górnictwa
węgla k a m ien n e g o ... ... 181 II. Struktura wieku a staż pracy pracowników kopalń węgla kamiennego . 209
B i b l i o g r a f i a ... 214
Pe3K)Me ...226 S u m m a r y ... 227
Jeśli chcemy mieć górnictwo, to jest sprawied
liwe i słuszne zapewnienie mu środków do przetrwania, a człowiekowi, który wykonuje ciężką i niebezpieczną pracę wydobywania dla nas węgla w ciemności kopalń, podziękowanie w ten sposób, że będziemy troszczyli się o taki jego zarobek, aby mógł wyżywić siebie i swoją rodzinę, gdyż to my jesteśmy mu winni przed Bogiem i Prawem.
J. G. Hoffman — 1861 r.
Wprowadzenie
Górny Śląsk identyfikowany jest w opinii społecznej jako obszar m ono
kultury węgla i stali. Wydobywany tu od przeszło stu lat węgiel kamienny i rola tego surowca jako nośnika energii przesądziły o przemysłowym charakterze regionu oraz strukturze demograficznej i społecznej jego mieszkań
ców. Z przemysłem wydobywczym związanych było ponad 70% zatrudnio
nych tu pracowników i ich rodzin. Wielopokoleniowe tradycje zadecydowały o etosie pracy górniczej, umiłowaniu zawodu, niewielkiej mobilności i niestety niskim wykształceniu pracujących w tej gałęzi przemysłu.
Okres transformacji ustrojowej wymusił zasadniczą zmianę w gospo
darczym wizerunku regionu.
Autor pragnie tutaj przedstawić konsekwencje tych przemian przede wszystkim z punktu widzenia polityki społecznej. Nasuwa się przy tym pytanie, czy jest ona w tym trudnym i tak bardzo skomplikowanym procesie prowadzona. Dlatego też, biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania, postawiono następujące pytania badawcze:
— Jakie dotychczasowa restrukturyzacja polskiego górnictwa węgla kamien
nego przyniosła skutki społeczne w odniesieniu do pracowników tego resortu, ich rodzin i całego regionu?
— Czy jej zasady oparto na wskazaniach nauki o organizacji i zarzą
dzaniu?
— Czy wybrane instrumenty osłon socjalnych zostaną właściwie i w sposób pożądany przez ustawodawcę wykorzystanie?
— Co dzieje się z ogromnym potencjałem kadrowym i socjalnym tego przemysłu i czy nadal w zmienionych warunkach służy mieszkańcom Śląska?
— Czy wykorzystano wszystkie możliwości tkwiące w doświadczeniach mię
dzynarodowych, zwłaszcza tych regionów, w których dokonywano w po
przednich okresach restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego?
Pytań nasuwa się wiele, niemniej zainteresowania badawcze ograniczają się do sformułowania tezy głównej: dominacja działań gospodarczych w okresie transformacji ustrojowej w skali globalnej przesłoniła koncepcję i realizację zadań wynikających z potrzeb regionalnej polityki społecznej.
Z reguły politykę społeczną ujmuje się głównie w makroskali. Rzadko konstruowane są w kraju regionalne programy polityki społecznej. Wydaje się, że próba wskazania na jej niezbędność w regionie ponoszącym szczególnie znaczne koszty społeczne dokonującej się transformacji może być użyteczna zarówno z punktu widzenia teorii ja k i praktyki.
Tezie głównej przyporządkowane zostały następujące tezy cząstkowe, które rozwinięte zostały w poszczególnych rozdziałach pracy:
/. W trakcie procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego zmarno
trawiono część kapitału ludzkiego i zasobów infrastruktury społecznej wykształconej przez ten przemysł w latach poprzednich.
II. Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego może zakończyć się powo
dzeniem tylko pod warunkiem wpisania jej w przeobrażenie gospodarcze całego regionu wydobycia węgla — Górnego Śląska.
III. Ważną przyczyną niepowodzenia dotychczasowej restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla kamiennego jest niedostateczne wykorzystanie doświadczeń krajów, które mają już za sobą restrukturyzację przemysłu węglowego.
W restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla kamiennego należy sko
rzystać z doświadczeń krajów, które dokonały w przeszłości lub obecnie dokonują podobnych działań. Jest to szczególnie ważne w kontekście perspektywy wejścia Polski w skład Unii Europejskiej i akceptacji obowią
zujących tam standardów, dotyczących interwencji państwa w politykę gos
podarczą. Związane jest to także z aplikacją tych instrumentów, które pozwoliły na złagodzenie społecznych skutków restrukturyzacji i uniknięcie takich błędów, które petryfikując niekorzystne układy i zależności, opóźnia
ją przyjęte i społecznie zaakceptowane krótko- i długofalowe cele restruktu
ryzacji.
Dotychczasowe niepowodzenia restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla kamiennego związane są z wadliwą konceptualizacją metodyczną tego działa
nia, nie uwzględniającą złożoności społecznej, politycznej i gospodarczej warunkującej funkcjonowanie przemysłu węglowego w Polsce. Jej niepowo
dzenie wiąże się także z krótkofalowymi próbami restrukturyzacji górnictwa jako wyodrębnionej części organizmu gospodarczego Śląska bez powiąza
nia jej z przeobrażeniem całego regionu, a także z podporządkowaniem idei ze spektakularnymi celami politycznymi. Nie można pominąć faktu, że zatrudnieni w górnictwie mają szereg istotnych przywilejów zawodowych, np. wysokie, w porównaniu ze średnią krajową, zarobki, krótszy staż pracy uprawniający do emerytury.
Zmiana roli i znaczenia poszczególnych sektorów gospodarki narodowej jest powszechnym zjawiskiem ogólnoświatowym. W gospodarce rynkowej, prestiż i atrakcyjność zawodu górnika są pochodną jego społecznej i gospodar
czej użyteczności dla gospodarki narodowej kraju. Pomimo istotnej roli, jaką odgrywa i odgrywać będzie węgiel kamienny w polskim bilansie energetycznym i handlowym, nie ulega wątpliwości, że znaczenie węgla dla innych działów gospodarczych zmniejsza się. Restrukturyzując polskie górnictwo, powinno dążyć się jednak do zachowania (w odmiennych formach własności, gospodar
ce rynkowej i konkurencji) jego osiągnięć i dorobku związanego z funk
cjonowaniem rozbudowanej bazy infrastruktury społecznej i stworzeniem unikatowego potencjału zasobów kapitału ludzkiego. Obecnie czynnik ludzki został podporządkowany racjom ekonomicznym, a próby oddziaływania na zmianę mentalności uczestników restrukturyzacji praktycznie zarzucone.
Zakres czasowy pracy obejmuje lata 1989— 1999, a zakres przestrzenny
— Górny Śląsk z pominięciem innych obszarów eksploatacji węgla kamien
nego, które m ają obecnie marginalne znaczenie.
Cel i zakres pracy oraz postawione tezy badawcze dotyczą obszaru stosunkowo rzadko poddawanego naukowej weryfikacji z punktu widzenia polityki społecznej. Przyczyny tego zjawiska są różnorodne. Istotna jest tu hermetyczność środowiska zawodowego, jakie stanowią górnicy, a także administracyjna niechęć do pełniejszego udostępniania danych dotyczących tej gałęzi przemysłu. Również polityczna ranga tej gałęzi nie sprzyjała próbom wnikliwej analizy naukowej. Tak więc, podejmując zadania nakreślone w te
macie pracy, nie można było oprzeć się na sprawdzonych czy funkcjonujących wzorcach analitycznych.
Wśród istniejących opracowań dotyczących społecznych aspektów górnic
twa i restrukturyzacji górnictwa największe znaczenie mają te, w których uwzględniono socjologiczny punkt widzenia. Dotyczy to zwłaszcza opracowań powstałych w kręgu pracowników badawczych Uniwersytetu Śląskiego oraz uprzednio Śląskiego Instytutu Naukowego.
W jednej ze swoich prac W. M rozek1 wymienia ponad 80 opracowań, które opisując społeczność Górnego Śląska, poruszały także problematykę górników i ich rodzin w okresie 1935— 1990. Po roku 1990 powstały liczne ekspertyzy, opracowania badawcze i monografie autorstwa m.in. A. Bar
toszka, L. A. Gruszczyńskiego, M. S. Szczepańskiego, J. Świątkiewicza oraz J. i K. Wodzów, a także uczestników związanych z nimi zespołów badawczych oraz kręgu historyków: J. Jarosa i M. Wanatowicz.
Drugim, ważnym śląskim kręgiem socjologicznym podejmującym w la
tach dziewięćdziesiątych problematykę restrukturyzacji górnictwa jest zespół
1 W. M r o z e k : Tradycja badań socjologicznych na Górnym Śląsku. Katowice 1991, s. 7—25.
Głównego Instytutu Górnictwa. Dotyczy to zwłaszcza prac J. Studenckiego, W. Sobuli i K. Tausza. Stanowisko reprezentowane przez naukę zarządzania i organizacji można odnaleźć w licznych opracowaniach osób związanych z Polską Fundacją Promocji Kadr, a zwłaszcza J. Stachowicza. Z zakresu polityki społecznej powstały w ostatnim okresie liczne publikacje dotyczą
ce społecznych skutków restrukturyzacji na obszarze Śląska, w zespołach L. Frąckiewicz w Akademii Ekonomicznej w Katowicach i J. Sztumskiego w Uniwersytecie Śląskim. Poza kręgiem uniwersyteckim warto odnotować publikacje pracowników nauk ekonomicznych i technicznych związanych ze środowiskami Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Akademii G órni
czo-Hutniczej w Krakowie i Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Nowoczesne podejście metodologiczne do analizy społecznych zjawisk występujących w przestrzeni społecznej Górnego Śląska zaprezentowano w raportach o roz
woju społecznym opracowanych w ramach Programu Zrównoważonego Roz
woju Społecznego Województwa Śląskiego, który realizowano pod protekto
ratem Programu Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. Ambicją autora było uwidocznienie niemal wszystkich elementów tego dorobku w ni
niejszej pracy.
Zasadnicza część dokumentacji statystycznej powstała w wyniku analizy studialnej licznych materiałów, dokumentów i tekstów źródłowych znaj
dujących się w zbiorach Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie, Urzędu Statystycznego w Katowicach, Państwowej Agencji Restrukturyzacji Górnictwa Węgla Kamiennego SA (i jej organizacyjnych poprzedników) w Katowicach, poszczególnych spółek węglowych (i ich organizacyjnych poprzedników), Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Urzędu Marszałkowskiego Woje
wództwa Śląskiego, Górnośląskiej Agencji Przekształceń Własnościowych, Wojewódzkiego i Powiatowego Urzędu Pracy w Katowicach, Okręgowego Inspektoratu Państwowej Inspekcji Pracy, Centralnego Ośrodka Informatyki Górnictwa, Głównego Instytutu Górnictwa, Wyższego Urzędu Górniczego, K uratorium Oświaty, a także organizacji politycznych, społecznych i zawo
dowych funkcjonujących w omawianym okresie na obszarze województwa katowickiego i śląskiego. W materiałach źródłowych dotyczących restruktury
zacji górnictwa węgla kamiennego skorzystano z dostępnej, niestety skromnej informacji statystycznej. Charakterystyczne są dla niej metody analiz opartych na zespołach wskaźników i współczynników o różnym stopniu agregacji, szeregów rozdzielczych, wykresów i diagramów.
Stwierdzić przy tym wypada, że podstawowe trudności analizy materiałów statystycznych sporządzanych przez odpowiednie służby górnictwa związane były z niepewnością i stosunkowo małą wiarygodnością części dokumentów, wymagającą ich weryfikacji i dochodzenia do zobiektywizowanego stanu faktycznego.
Dla uzyskania niezbędnej, w pełni wiarygodnej informacji merytorycznej, przeprowadzono badania własne. Wśród nich należy wymienić badania nad aspiracjami młodzieży ostatnich klas szkoły podstawowej w regionie gór
niczym, badania nad strukturą wieku i stażem pracy wśród górników, a także badania nad aktualnym stanem bazy infrastruktury społecznej będącej w gestii przemysłu węglowego oraz współudział w badaniach nad psychologicznymi uwarunkowaniami restrukturyzacji w górnictwie i nad działalnością socjalną kopalń Jastrzębskiej Spółki Węglowej.
W części badawczej skorzystano z pomocy wywiadu uczestniczącego w ocenie przeszłości i perspektyw polskiego górnictwa. Wśród ekspertów znaleźli się kierownicy służb socjalnych w górnictwie węglowym, pracownicy górniczej służby zdrowia, organizatorzy czasu wolnego i rekreacji itp. Eksper
tami politycznymi i gospodarczymi byli członkowie kierownictwa przemysłu węgla kamiennego z lat 1960— 1990, pracownicy aparatu politycznego i ad
ministracji państwowej w województwie katowickim w tym okresie oraz działacze społeczni i związkowi. Ogółem przeprowadzono 75 wywiadów.
Zróżnicowane arkusze wywiadu zawierały pytania dotyczące spraw osobo
wych, głównych problemów w okresie sprawowania funkcji, oceny okresu uprzedniego i następnego, a także prognozy rozwoju sytuacji określonej dziedziny górnictwa i energetyki.
Podstawową trudność w uzyskaniu niezbędnych informacji stanowiło istotne rozproszenie informacji dotyczących społecznych aspektów pracy górniczej. Od połowy lat osiemdziesiątych nie ma żadnego dostępnego centrum, do którego informacje takie mogłyby płynąć. Materiały wykorzys
tane w pracy najczęściej występują w postaci odręcznych, fragmentarycznych sprawozdań okresowych i notatek służbowych. Ich podstawowym mankam en
tem jest niespójność, brak komparatywności, a co gorsza, nierzadko wewnętrz
ne sprzeczności i przekłamania, których wyjaśnienie było niezmiernie skom
plikowane z uwagi na znaczną fluktuację kadr oraz permanentną restruk
turyzację zarządzania w górnictwie.
W okresie przygotowania niniejszego opracowania górnictwo węgla ka
miennego było zarządzane przez przedstawicieli trzech odmiennych opcji politycznych, dziewięciu kierowników resortu, przeprowadzono cztery kom
pleksowe reorganizacje centrum zarządzającego.
Resort górnictwa nie jest zainteresowany udostępnianiem informacji z za
kresu statystyki społecznej (i nie tylko) poza swoje, wyselekcjonowane, struk
tury organizacyjne. Z wyjątkiem krótkiego okresu „odwilży” informacyjnej w okresie 1989— 1990 uzyskanie jakichkolwiek danych napotyka daleko idące trudności, a oficjalne propozycje odpłatnego udostępnienia informacji lub danych o przedsiębiorstwach państwowych bądź publicznych nie są rzadkie.
W pracy w znacznym zakresie wykorzystano wyniki analizy licznych aktów prawnych dotyczących funkcjonowania górnictwa węglowego. Weryfi
kacji poddano ok. 300 dokumentów o różnorodnym charakterze. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim ustawy sejmowe i rozporządzenia Rady Ministrów, zarządzenia wewnątrzresortowe, przepisy wykonawcze, organiza
cyjne i wykładnie prawne poszczególnych jednostek przemysłu węglowego, organizacji związkowych, społecznych itp.
Szerokie zastosowanie w trakcie pisania pracy znalazły wnioski licznych ekspertyz specjalistycznych, a zwłaszcza Polskiej Akademii Nauk, Śląskiej Akademii Medycznej, Akademii Ekonomicznej w Katowicach, opracowań diagnostycznych departamentów górniczych, międzynarodowych organizacji marketingowych itp. oraz tematycznych konferencji naukowych, a zwłaszcza:
„Międzynarodowej konferencji na temat restrukturyzacji przemysłów węg
lowych w krajach środkowej i wschodniej Europy” w 1993 r., „Problemów socjalnych, technicznych i organizacyjnych procesów restrukturyzacji w du
żym regionie przemysłowym” w 1993 r., Katowickich Dni Techniki w 1995 i 1996 r., „Reformy polskiego górnictwa węgla kamiennego — szanse i za
grożenia” w 1998 r., dorocznych konferencji z zakresu polityki społecznej organizowanych w Ustroniu (woj. wielkopolskie). Uczestnictwo w tych kon
ferencjach pozwoliło na pogłębienie wiedzy o społecznych i ekonomicznych problemach górnictwa, a zwłaszcza na krytyczną weryfikację ocen i poglądów.
Istotne znaczenie dla części pracy miała analiza licznych materiałów i artykułów naukowych, które ukazały się na temat górnictwa w omawianym okresie w takich periodykach, jak: „Przegląd Górniczy”, „Wiadomości G ór
nicze”, „Rynki Zagraniczne”, „Polityka Społeczna”, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, „Wiadomości Statystyczne” a także w pismach popularnonauko
wych, jak np. „Biuletyn Górniczy”, „Śląsk”. Analizowane materiały dotyczyły zarówno aktualnych problemów polskiego górnictwa węglowego i energetyki, jak i perspektyw ich dalszego rozwoju.
Przygotowanie tekstu rozprawy zakończono na początku grudnia 1999 r.
R o z d z i a ł 1
Współczesne procesy zmian
w przemyśle węgla kamiennego w krajach europejskich
1.1. Europejski rynek węgla kamiennego
Przedmiot rozważań niniejszego rozdziału stanowią doświadczenia krajów europejskich w restrukturyzacji rodzimych przemysłów węgla kamiennego.
Procesy te stanowią konsekwencję: spadku zapotrzebowania na węgiel kamien
ny, konkurencyjności wynikającej z ekspansywnej eksploatacji kopalni od
krywkowych poza granicami Europy, regionalnych różnic w kosztach wydoby
cia i wydajności.
Integralną część tego rozdziału stanowi zamieszczony w aneksie załącznik, w którym opisano indywidualne doświadczenia wybranych jedenastu państw europejskich1 w rodzimym przekształcaniu przemysłu węgla kamiennego w minionych latach.
W tabeli 1 przedstawiono, w ujęciu dynamicznym, głównych dostawców węgla kamiennego na rynek krajów Unii Europejskiej.
Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych sytuacja na rynkach energetycznych w Europie Zachodniej uległa istotnej zmianie. Węgiel kamien
ny zaczął być wypierany przez ropę naftową, gaz ziemny oraz energię atomową. Jego udział w produkcji energii 12 państw Unii Europejskiej spadł w tym okresie z 80% do 21,5%, a zatrudnienie w branży odpowiednio z 1250 tys. pracowników do 150 tys. osób2.
Gdy 18 czerwca 1951 r. w Paryżu 6 państw: RFN , Belgia, Holandia, Włochy, Francja i Luksemburg, podpisywało układ o stworzeniu Europejskiej
1 W Aneksie przedstawiono doświadczenia w restrukturyzacji przemysłu węglowego w: Wiel
kiej Brytanii, Francji, Belgii, Niemczech, Hiszpanii, Węgrzech, Rumunii, Czechach, Bułgarii, Ukrainie, Rosji.
2 Raporty o gospodarce. Jak to robią inni. „Życie Gospodarcze” 1996, nr 48.
T abel a 1 Główni dostawcy węgla kamiennego
na rynek Unii Europejskiej (min ton)
Kraj 1990 1995 1997 1998
RPA 24,0 33,5 32,8 39,6
USA 48,1 39,0 32,3 27,1
Australia 17,9 17,5 19,0 24,5
Kolumbia 11,8 12,6 20,2 21,7
Polska 13,1 15,6 18,2 18,1
Kanada 2,7 4,9 6,0 5,8
Indonezja 0,2 3,4 5,6 5,1
Pozostali 13,2 17,0 12,6 9,2
Razem 131,0 143,5 146,7 151,1
Ź r ó d ło : Statistk zur Kohlenwirtschaft. Verein Deutscher Kohlenim
porteure Jahresbericht 1998. Essen 1999.
Wspólnoty Węgla i Stali, w artykule 56 Układu zapewniano pomoc dla zwolnionych z pracy. W sytuacjach redukcji zatrudnienia z powodu m oder
nizacji przemysłów lub zmniejszenia popytu przewidywano wypłacanie bez
zwrotnych odszkodowań umożliwiających pracownikom przeczekanie okresu do ich ponownego zaangażowania, wypłacenie bezzwrotnej pomocy na po
krycie kosztów związanych ze zdobyciem nowego miejsca pracy, dofinan
sowanie lub sfinansowanie kosztów przeszkolenia pracowników jako pomoc dla przedsiębiorców zmuszanych do zmiany struktury zatrudnienia w swych zakładach. Te rozpoczęte przed czterdziestu laty działania w niektórych regionach trwają jeszcze do dziś. Obecnie ponad 90% zachodnioeuropejskiego wydobycia węgla skoncentrowanych jest w trzech krajach: Wielkiej Brytanii, Niemczech oraz Hiszpanii. Kraje te podjęły liczne wspierające własne gór
nictwo węglowe przedsięwzięcia, decydujące o bezpieczeństwie energetycznym.
Stanowiły też swoisty poligon doświadczeń dla pozostałych państw, w których górnictwo odgrywa pewną rolę w gospodarce. Najbardziej znanymi obszarami restrukturyzacji przemysłowej i społecznej dotyczącej branży górnictwa węgla kamiennego w drugiej połowie XX wieku są m.in. region Szkocji i Północnej Walii, angielski region Hull, West Midlands, niemieckie Zagłębie Ruhry, Kraj Saary, francuski departament Wschodniej Lotaryngii, region Nord-Pas de Calais. Obecnie rejon Europy Zachodniej jest obszarem wygasającego rodzi
mego wydobycia węgla kamiennego, a jednocześnie odbiorcą 2/5 światowego importu węgla wynoszącego ponad 150 min ton, w tym ok. 18 min ton z Polski3.
3 Materiały międzynarodowej konferencji na temat restrukturyzacji „przemysłów węglowych w krajach środkowej i wschodniej Europy: Polityka, inwestycje i aspekty socjalne. Główny Instytut Górnictwa. Katowice 1993 (maszynopis powielony).
Kryzys zachodnioeuropejskiego górnictwa, pogłębiający się w ciągu minio
nych trzydziestu lat, doprowadził do wykrystalizowania się licznych, inte
resujących instrumentów motywacyjnych i finansowych pozwalających na znaczne złagodzenie negatywnych skutków społecznych deaktywizacji zawodo
wej licznych grup pracowników przemysłu węglowego. Doświadczenia w tym zakresie państw Unii Europejskiej zebrane zostały w 1993 r. i opublikowane przez Dyrekcję Generalną V Komisji Wspólnot Europejskich w dokumencie zatytułowanym: Zarządzanie kryzysem społecznym w górnictwie węgla kamien
nego i przemyśle stalowym. Modele europejskie i doświadczenia*. Wiele za
równo wcześniejszych, jak i późniejszych rozwiązań znalazło swój wyraz w licznych opracowaniach przede wszystkim socjologicznych, w zagranicznych i krajowych opracowaniach dotyczących transformacji ustrojowej. Biorąc pod uwagę fakt, że opisywane modele są niezwykle zróżnicowane i do
stosowane do specyfiki politycznej i uwarunkowań lokalnych, warto zwrócić uwagę na występujące w nich podobieństwa, umożliwiające w sposób wyważo
ny zastosowanie niektórych rozwiązań bądź mechanizmów w dalszej praktyce polskiej restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego.
Z punktu widzenia transformacji polskiej gospodarki i w kontekście jej dostosowania do struktur Unii Europejskiej przekształcenia w rodzimym górnictwie węgla kamiennego (jak i innych tradycyjnych branżach przemysłu ciężkiego) są niepodważalną koniecznością. Jest to zgodne ze stałą tendencją do zmiany ról poszczególnych sektorów w gospodarce narodowej i poszcze
gólnych krajów w dłuższym horyzoncie czasowym. Podobne tendencje wy
stępują także w gospodarkach innych krajów, przy czym zmiany struktury gospodarczej prowadzą do określonych skutków społecznych5.
Dotychczasowe polskie doświadczenia w tej dziedzinie nie napawają optymizmem®. Likwidacja byłego Wałbrzyskiego Zagłębia Węglowego odbyła się bez opracowania i wdrożenia kompleksowego programu reform, bez wpisania reformy w całokształt transformacji regionu i bez znaczącego udziału centralnych środków budżetowych. Niewielkie projekty dotyczące poszczegól
nych zakładów górniczych, będące wynikiem ówczesnych możliwości władz regionalnych, które pozbawione były w tym okresie uprawnień wynikających z późniejszego umocowania prawnego samorządu lokalnego, nie rozwiązały w sposób całościowy, bo też nie mogły rozwiązać narastającego problemu
4 A. K a r b o w n i k : Sposoby rozwiązywania problemów społecznych w procesie restruk
turyzacji górnictwa węgla kamiennego w Krajach Unii Europejskiej. „Wiadomości Górnicze” 1997, nr 3.
5 Informacja o procesach restrukturyzacyjnych górnictwa w krajach Unii Europejskiej.
Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Departament Górnictwa, Energetyki i Paliw. Warszawa 1996.
6 Dylematy społeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego — wnioski dla Parla
mentu. Warszawa 1996, s. 259—397; K. B r uzi : Programy specjalne dla górników. „Rynek Pracy” 1998, nr 7.
bezrobocia i zauważalnej marginalizacji ekonomicznej i społecznej szerokich grup byłych pracowników górnictwa węgla kamiennego7.
W latach 1993— 1997 z wałbrzyskich kopalń zwolniono ok. 7,5 tys.
pracowników, z czego ok. 2 tys. osób podjęło pracę w 28 spółkach utworzo
nych na bazie m ajątku kopalń. W programach specjalnych, finansowanych z Funduszu Pracy, udział wzięło w tym czasie zaledwie 198 osób, a łączny koszt owych programów wyniósł 1,8 min PLN (stan na koniec 1997 r.).
Dotychczasowe, długoletnie działania państw zachodnioeuropejskich w za
kresie restrukturyzacji przemysłu ciężkiego, a zwłaszcza górnictwa, wynikały przede wszystkim z konieczności wypełnienia wzajemnych zobowiązań w ra
mach uzgodnień Wspólnoty Europejskiej i jej programów dostosowawczych8.
Pomimo okresowych wahań, związanych z koniunkturą występującą na otwar
tym rynku, przeważały na nim w minionym trzydziestoleciu tendencje do utraty konkurencyjności w sektorach tzw. przemysłów schyłkowych, jakimi są górnictwo i hutnictwo. Tendencje te powodowały okresową zmianę tempa dynamiki restrukturyzacji tych sektorów w poszczególnych państwach i czaso
wego wycofywania się z programów kompleksowej transformacji9.
Przybliżenie doświadczeń państw, które od dłuższego czasu przeprowadza
ją restrukturyzację swoich rodzimych przemysłów węgla kamiennego, jest także interesujące z uwagi na inspiracyjny charakter. Refleksja taka może bowiem odegrać znaczącą rolę w trakcie konstruowania teoretycznych i prak
tycznych przesłanek polskich rozwiązań w tym zakresie.
Przed przystąpieniem do omawiania doświadczeń poszczególnych krajów należy zaznaczyć, że w wykorzystanych materiałach źródłowych odnotowany został brak spójności statystycznej w odniesieniu do poziomu wydobycia węgla oraz wielkości zatrudnienia w poszczególnych okresach. W przypadku wąt
pliwości autor decydował się na podanie informacji za Rocznikiem Statystycz
nym GUS (dane do 1995 r.) oraz serwisem statystycznym Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach (dane do 1999 r.).
Analiza przedstawionego materiału oraz danych zawartych w tabeli 2, która przedstawia szczegółowe wydobycie węgla kamiennego oraz jego zużycie w krajach europejskich w latach 1989— 1998, pozwala na pewne uogólnienia i egzemplifikację cech wspólnych i specyficznych dla poszczególnych krajów.
W krajach Unii Europejskiej odnotowujemy nie tylko stałe kurczenie się procesu wydobycia węgla, ale także tendencję do zaniechania wydobycia.
7 Ogółem do 1997 r. redukcje dotyczyły 7498 osób zatrudnionych w Wałbrzyskich K opal
niach Węgla Kamiennego — informacja za Rejonowym Urzędem Pracy w Wałbrzychu.
8 P. C r o w s t o n : Inside Mining — the Economics o f the Supły and Demand. „Mining Journal Books” 1998, s. 45—66.
9 A. B a r t o s z e k , L. A. G r u s z c z y ń s k i : Transformacja regionalna a konflikty w stosun
kach pracy. „Polityka Społeczna” 1997.
T a b e l a 2
Rok 1989 1996 1997 1998
Nazwa kraju W Z z W Z W Z
Austria 0 X 0 3 795 0 3 798 0 X
Belgia 3 632 X po 12 116 400 11 682 312 X
Bułgaria 180 X po 3 508 200 3 212 X X
Chorwacja X X PO 162 0 617 X X
Czechy X X i)o 13 957 16 100 11 489 X X
Dania 0 X 00 15 072 0 11 192 X X
Finlandia 0 X 0 7 704 0 6 916 X X
Francja 12 296 X PO 23 428 4 000 20 636 X X
Grecja 0 X 0 1 484 0 1 310 X X
Hiszpania 14 525 X po 23 339 13 900 28 080 12 472 X
Holandia 0 X 0 14 963 0 14 815 0 X
Irlandia X X 0 2 786 0 2 770 0 X
Islandia 0 X 0 66 0 58 0 X
Luksemburg 0 X 0 242 0 194 0 X
Niemcy 77 451 X po 75 362 51 200 71 331 45 339 X
Norwegia X X 80 934 400 1 026 X X
Polska 177 633 X po 110 248 137 129 105 063 116 860 X
Portugalia 300 X 0 5 471 0 5 509 0 X
Rosja 268 500 X 00 161 020 156 600 152 747 148 608 X
Rumunia X X 00 5 614 1 200 6 032 X X
Serbia i
Czarnogóra X X po 123 0 145 0 X
Słowacja X X 0 5 057 0 5 400 0 X
Szwajcaria 0 X 0 183 0 110 0 X
Szwecja 0 X 0 3 662 0 3 115 0 X
Ukraina X X 00 79 500 71 400 80 400 X X
Węgry X X 00 1 410 900 1 277 X X
Wielka Brytania 101 134 X po 72 714 48 500 63 667 41 273 X
Włochy 65 X 0 16 335 0 16 004 0 X
* W — wydobycie, Z — zużycie x — brak danyc Ź r ó d ło : Opracowanie własne na podstawie:
T a b e l a 2 Wydobycie i zużycie węgla kamiennego w Europie w latach 1989-4998 (w tys. ton)*
R ok 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
N a zw a kraju W Z w Z W Z W Z W Z W Z W Z W Z W Z W Z
Austria 0 X 0 3 608 0 3 788 0 3 812 0 3 189 0 3 189 0 3 297 0 3 795 0 3 798 0 X
Belgia 3 632 X 1 037 16 153 634 15 237 218 14 143 970 12 811 900 12 939 600 12 394 600 12 116 400 11 682 312 X
Bułgaria 180 X 168 6 007 140 4 530 200 3 934 300 4 940 173 3 856 193 3 443 100 3 508 200 3 212 X X
Chorwacja X X 150 155 0 890 100 861 100 793 96 460 100 143 100 162 0 617 X X
Czechy X X 30 714 28
939
25 769 24 483 24 691 22 803 23 862 21 192 20 910 16 960 16 900 14 152 17 500 13 957 16 100 11 489 X X
Dania 0 X 0 9 903 0 12 728 0 11 892 0 10 447 0 11 772 0 10 940 100 15 072 0 11 192 X X
Finlandia 0 X 0 6 101 0 5 173 0 4 263 0 5 933 0 8 092 0 6 540 0 7 704 0 6 916 X X
Francja 12 296 X 10 488 28 791 10 128 31 015 9 900 27 842 8 030 21 409 8 500 21 181 7 800 22 611 6 300 23 428 4 000 20 636 X X
Grecja 0 X 0 1 380 0 1 407 0 2 132 0 1 337 0 1 350 0 1 480 0 1 484 0 1 310 X X
Hiszpania 14 525 X 14 908 26 317 13 854 27 713 14 640 28 205 14 287 26 630 13 986 26 771 17 689 27 643 13 700 23 339 13 900 28 080 12 472 X
Holandia 0 X 0 14 928 0 13 367 0 12 771 0 12 879 0 14 247 0 14 660 0 14 963 0 14 815 0 X
Irlandia X X 45 3 151 1 3 102 1 3 027 0 2 897 1 2 458 1 2 689 0 2 786 0 2 770 0 X
Islandia 0 X 0 65 0 60 0 73 0 40 0 47 0 65 0 66 0 58 0 X
Luksemburg 0 X 0 197 0 203 0 278 0 277 0 314 0 217 0 242 0 194 0 X
Niemcy 77 451 X 69 762 86 965 66 073 86 458 65 503 82 029 57 913 78 297 51 985 76 313 58 856 74 224 53 200 75 362 51 200 71 331 45 339 X
Norwegia X X 303 762 339 669 449 900 314 824 310 913 300 1 018 2180 934 400 1 026 X X
Polska 177 633 X 147 674 119 926 140 376 118 834 131 531 111 205 130 479 110 584 133 933 104 927 136 150 107 823 136 200 110 248 137 129 105 063 116 860 X
Portugalia 300 X 276 4 945 237 4 491 221 4 703 206 4 972 155 5 167 0 5 708 0 5 471 0 5 509 0 X
Rosja 268 500 X 243 400 262 750 222 800 321 338 206 000 188 162 184 400 189 447 176 000 180 086 159 100 177 773 172 000 161 020 156 600 152 747 148 608 X
Rumunia X X 4 400 9 351 3 800 7 073 4 100 8 960 1 200 4 201 1 400 5 156 1 100 5 890 1 300 5 614 1 200 6 032 X X
Serbia i
Czarnogóra X X 292 137 280 102 250 102 0 133 0 132 0 131 1<30 123 0 145 0 X
Słowacja X X 0 2 875 0 2 786 820 3 208 960 5 315 1 020 4 990 0 5 330 0 5 057 0 5 400 0 X
Szwajcaria 0 X 0 473 0 359 0 142 0 125 0 123 0 249 0 183 0 110 0 X
Szwecja 0 X 0 3 541 0 3 115 0 2 997 0 3 100 0 3 021 0 3 303 0 3 662 0 3 115 0 X
Ukraina X X 159 500 153 210 126 400 124 477 126 900 129 688 111 600 119 745 91 300 94 200 81 310 94 948 70 500 79 500 71 400 80 400 X X
Węgry X X 1 736 3 236 1 695 3 695 1 274 2 374 940 1 840 1 025 1 825 850 1 327 900 1 410 900 1 277 X X
Wielka Brytania 101 134 X 95 997 108 403 96 159 107 147 84 874 99 974 69 198 86 832 48 031 82 389 54 600 77 307 51 900 72 714 48 500 63 667 41 273 X
Włochy 65 X 58 20 445 0 19 829 0 17 712 0 14 299 0 15 930 0 17 446 0 16 335 0 16 004 0 X
W niektórych krajach (Wielka Brytania, Niemcy) redukcje zatrudnienia w górnictwie węglowym, związane z reorientacją rynku energii, sięgają 80%
stanu sprzed transformacji. Na podkreślenie zasługuje fakt stosunkowo szerokiej akceptacji społecznej jak na taką wielką skalę przeobrażeń. Główną przyczyną tego stanu rzeczy były działania terapeutyczne, a zwłaszcza po
wszechne stosowanie zróżnicowanych instrumentów osłon socjalnych, oraz szeroka dyskusja z bezpośrednio zainteresowanymi nad zakresem i co najważ
niejsze — tempem ich wdrażania.
W krajach Europy Środkowej odnotowujemy dwie zróżnicowane tenden
cje. Tam gdzie węgiel kamienny nie stanowił ważnego ogniwa bilansu energetycznego kraju, obserwujemy tendencje do wygaszania jego wydo
bycia (Czechy, Bułgaria, Węgry). Tam gdzie z racji swojego bogatego złoża stał się przemysłem narodowym, obserwujemy bardziej lub mniej udane próby racjonalizacji jego wydobycia. Do tej grupy krajów należy Polska, dlatego też w dalszej części pracy dokonana zostanie próba oceny przy
datności zwłaszcza doświadczeń zachodnioeuropejskich w warunkach pol
skiego górnictwa.
Udział wydobycia w porównaniu z zużyciem węgla kamiennego według podziału na grupy państw przedstawiony został w tabeli 3.
T a b e l a 3 Wydobycie i zużycie węgla kamiennego w Europie i świecie
według grup państw (w tys. ton)*
R ok 1990 1995 1997
G rupy p ań stw W Z W Z W Z
Europa Środkowa
i Wschodnia1 176 432 170 626 158 983 138 239 153 729 133 235 Europa Zachodnia 206 336 336 128 134 999 281 791 118 400 262 213 Świat 3 574 200 3 515 620 3 705 000 3 697 986 3 775 100 3 777 090
• W — wydobycie, Z — zużycie.
1 Bez Rosji i Ukrainy.
Ź r ó d ło : Opracowanie własne na podstawie: Główny Instytut Górnictwa; serwis informacyjny — luty 2000 r.
Zasadniczą tendencją uwidocznioną w tym zestawieniu jest spadek wydo
bycia węgla kamiennego i jego zużycia na obszarze państw Europy oraz wzrost zarówno produkcji, jak i zużycia w skali globalnej. Na tę ostatnią tendencję najczęściej powołują się zwolennicy polskiego „karbocentryzmu” .
1.2. Możliwości sanacji polskiego górnictwa węgla kamiennego na tle tendencji i zasad obowiązujących w Unii Europejskiej
Jak już podkreślano, pierwszą z europejskich Wspólnot była zainicjowana przez Roberta Schumana w 1951 r. — z 50-letnim okresem obowiązywania
— Europejska Wspólnota Węgla i Stali określana w literaturze także jako traktat paryski. Wraz z traktatem rzymskim stał się podstawą do utworzenia w 1957 r. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Ostatni etap integracji europejskiej w zakresie europejskiej współpracy gospodarczej i społecznej określa traktat z M aastricht (1992) stanowiący od 1 listopada 1993 r. Unię Europejską. Tak długotrwałe pozostawanie polityki energetycznej pod swo
istym „nadzorem” doprowadziło do sytuacji, że polityka w zakresie węgla kamiennego nigdy nie stanowiła domeny któregoś z krajów członkowskich, lecz pozostawała działalnością uzgadnianą z „Brukselą”, tzn. wpierw z Wyso
ką Zwierzchnością, a później z Komisją. Oczywiście, w tak długim horyzoncie czasowym priorytety polityki EWWS ulegały zmianie. Najpierw były to regulacje uzasadnione początkową fazą funkcjonowania rynku węgla w sytua
cji, w której rodzimy węgiel zajmował najważniejsze miejsce w bilansach energetycznych poszczególnych państw. Później — w wyniku taniej konkuren
cji innych nośników energii, takich jak ropa naftowa, gaz ziemny oraz węgiel importowany — węgiel EWWS zatracił swoje walory rynkowe i utracił duże segmenty rynku. Proces ten, w wyniku spadku cen światowych, obniżenia kursu dolara amerykańskiego i podniesienia opłat frachtowych, znacznie się pogłębił. Wspólna polityka gospodarcza krajów EWWS w sferze koordynacji i zasad wspierających rodzime górnictwo umożliwiła wówczas w stosunkowo
„bezbolesny” sposób utrzymanie rdzenia rodzimego wydobycia z odpowied
nim poziomem wydajności i programowanym z wyprzedzeniem wygaszaniem produkcji oraz racjonalizacją zatrudnienia10.
Z uwagi na temat pracy najbardziej ważkimi postanowieniami są arty
kuły 92 i 93 Traktatu o Unii Europejskiej11. Dotyczą one pomocy udzielanej przez państwa członkowskie.
10 W. R e i c h e l : Polityka energetyczna, szczególnie w odniesieniu do węgla, w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, J. F. M a y e u r : Struktura zarządzania, planowanie zatrudnienia i plano
wanie produkcji w Houilleres du Basin de Lorraine. W: Racjonalność w rozwiązywaniu społecznych problemów oraz efektywność ekonomiczna w procesach restrukturyzacji górnictwa węglowego Niemiec, Francji i Polski — z prac programu „Ouverture”. Red. J. S t a c h o w i c z , A. K a r b o w n i k . Gliwice 1995, s. 60—72.
11 Por. A. K a r b o w n i k : Górnictwo węgla kamiennego w Polsce. Ocena stanu aktualnego.
W: Sektorowe programy restrukturyzacji i prywatyzacja majątku państwowego. Wybór ekspertyz.
Red. H. B o c h n i a r z i S. K r a j e w s k i . Warszawa 1997, s. 80—98.
W rozumieniu artykułu 92 pomoc udzielana przez rządy lub przez fundusze państwowe w jakiejkolwiek formie, wpływająca na wymianę handlową pomię
dzy państwami, członkami UE, i osłabiająca konkurencję, faworyzując okreś
lone przedsiębiorstwa lub produkty, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem.
Działania takie nie dotyczą sytuacji, jeśli obejmują:
— pomoc o charakterze socjalnym przyznaną konsumentom indywidualnym,
— pomoc przyznaną dla naprawy szkód powstałych wskutek katastrof lub sytuacji o charakterze wyjątkowym,
— pomoc udzieloną w celu wspierania gospodarki w określonych rejonach RFN , dotkniętych podziałem Niemiec.
Mogą być uważane za zgodne z polityką wspólnego rynku także inne wspierające działania państwa, jeśli dotyczą:
— pomocy przeznaczonej na wspieranie rozwoju gospodarczego regionów, których poziom życia jest nadzwyczaj niski lub w których panuje trudna sytuacja na rynku pracy;
— pomocy mającej na celu wspieranie realizacji ważnych projektów w inte
resie wspólnoty europejskiej lub zaradzenie poważnym perturbacjom w gospodarce kraju członkowskiego;
— pomocy przeznaczonej na ułatwienie rozwoju określonego rodzaju działal
ności lub określonych regionów gospodarczych, jeśli nie pogorszyło warun
ków wymiany gospodarczej niezgodnych z interesami wspólnoty;
— pomocy przeznaczonej na promocję kultury i utrzymania dziedzictwa kulturowego;
— pozostałych rodzajów pomocy, które określi Rada w formie decyzji, powziętej większością kwalifikowaną na wniosek Komisji.
Artykuł 93 poświęcony został trybowi postępowania komisji do rozstrzyg
nięcia ewentualnych sporów, czy działania państw członkowskich spełniają uzgodnione warunki i pomoc udzielana przez państwo członkowskie lub fundusze publiczne jest zgodna ze wspólnym rynkiem, czy też nastąpiło naruszenie porozumienia i dane państwo zlikwiduje działanie pomocowe albo też zmodyfikuje je w terminie, który samo określi. Rada może także, w sposób jednogłośny, podjąć decyzję, że udzielana pomoc, pomimo zastrzeżeń, trak
towana winna być jako zgodna ze wspólnym rynkiem, jeśli wyjątkowe okoliczności mogłyby usprawiedliwić taką decyzję.
Dla producentów węgla z obszaru UE równie ważną jak wymienione uprzednio ustalenia jest Decyzja nr 3632/93/EWWS Komisji z dnia 28 grudnia 1993 r. Decyzja ta zlikwidowała panujący do tej pory stan niepewności i tymczasowości w działaniach państw Unii na rzecz górnictwa węgla kamien
nego12.
12 Do końca 1993 r. obowiązywała Decyzja 2064/86/EWWS, zakładająca graniczenie w czasie regulacji prawnych i obowiązek corocznego uzyskiwania zezwoleń na działalność pomocową
Odnosi się ona do pomocy państw uczestników Unii w stosunku do rodzimych przemysłów węglowych i do zawartego zastrzeżenia o zakazie subwencjonowania węgla. Decyzja ta zezwoliła w różnym stopniu na kon
tynuację procesu restrukturyzacji, modernizacji i racjonalizacji w przemyśle górniczym krajów Wspólnoty w celu uczynienia ich konkurencyjnymi. Przez pomoc państwa dla górnictwa rozumie się wszystkie środki i interwencje bezpośrednie lub pośrednie ze środków publicznych związanych z produkcją, zbytem i eksportem węgla, nawet jeżeli nie obciążają budżetu państwa, zapewniając przedsiębiorstwom w górnictwie węgla kamiennego przewagę ekonomiczną i zmniejszając ich obciążenia finansowe, jakie normalnie po
winny ponosić.
Pomoc państwa w krajach członkowskich UE dzieli się na następujące rodzaje:
— subwencje na produkcję węgla, przeznaczone na pokrycie różnicy pomię
dzy kosztem produkcji a wolnorynkową ceną zbytu węgla;
— subwencje dla ograniczania zdolności produkcyjnych, przeznaczone na pokrycie kosztów produkcji węgla w kopalniach, które nie m ogą osiągnąć warunków wymienionych w Decyzji..., ale znalazły się na liście przedsię
biorstw likwidowanych przed wygaśnięciem ważności Decyzji...;
— subwencje na pokrycie obciążeń nadzwyczajnych, skierowane na obciąże
nia odziedziczone z przeszłości;
— subwencje na badania i rozwój, realizowane według ogólnych zasad tego rodzaju pomocy w państwach członkowskich;
— subwencje na ochronę środowiska naturalnego, również podlegające ogól
nym zasadom stosowanym w Unii Europejskiej.
Dopuszczalna jest ta pomoc, która pozwala realizować przynajmniej jeden z następujących celów:
— rozwiązywać problemy socjalne i regionalne związane z częściowym lub całkowitym ograniczaniem wydobycia węgla;
— wpływać na cenę węgla tak, że stanowi nowy impuls w rozwoju gospodar
ności i ograniczy w przyszłości wielkość pomocy;
— ułatwiać adaptację przemysłu węglowego do norm ochrony środowiska.
Okres ważności Decyzji... ograniczony jest terminem do 23 lipca 2002 r., czyli do końca okresu ważności układu EWWS. M ożna więc domniemywać, że to ostatnia decyzja tej instytucji podjęta w sprawie restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego.
Dla programów polskiej restrukturyzacji przemysłu węgla kamiennego najbardziej istotny jest fakt stowarzyszenia między Rzeczpospolitą Polską
w przemyśle węgla kamiennego; wywoływała ona częste spory pomiędzy Komisją a krajami członkowskimi. Częstokroć pomoc dla górnictwa była realizowana za wiedzą Komisji, jednakże bez jej formalnego zezwolenia.
a krajami Unii Europejskiej13. W układzie tym dwa artykuły (63 i 117) odnoszą się w swoich treściach do warunków produkcji węgla kamiennego w Polsce. Pierwszy z nich zwraca uwagę, że pomoc publiczna, która zniekształ
ca lub grozi zniekształceniem konkurencji poprzez faworyzowanie niektórych przedsiębiorstw lub produkcji niektórych towarów, jest niewłaściwa i niezgod
na z zasadami realizacyjnymi Układu. Strony precyzują także warunki i zasady pięcioletniego okresu dostosowawczego i sposób oceny realizacji postanowień.
Problematyka ta w sposób oczywisty może zostać odniesiona do resortu górnictwa węgla kamiennego otrzymującego dotacje budżetowe.
Również artykuł 117 i wynikające z niego protokoły nr 5 i 7 dotyczą spraw górnictwa węgla kamiennego. Mówią one o stopniowym znoszeniu ceł importowych dla produktów węglowych z krajów EWWS i paralelnej lik
widacji ograniczeń ilościowych w eksporcie polskich wyrobów węglowych na rynek Unii Europejskiej.
Zasady i zobowiązania wynikające z układu stowarzyszeniowego leżą obecnie u podstaw przyznania Polsce przez Unię funduszy wspierających program osłon socjalnych. Podpisując układ, Polska zobowiązała się do dostosowania swego systemu pomocy państwa dla kopalń do zasad EWWS.
Warunkiem kontynuacji tej polityki jest przedstawienie Komisji Europej
skiej programu modernizacji i restrukturyzacji. O akceptacji decyduje także coroczne ujmowanie takiego programu w budżecie kraju. Podjęta obecnie kolejna próba restrukturyzacji nie we wszystkich punktach spełnia wymogi unijne. Polska została oskarżona w 1999 r. przez władze Wielkiej Brytanii14 0 prowadzenie w handlu węglem polityki dumpingowej15. Oskarżeń tych nie należy lekceważyć, chociaż Polska nie jest pełnoprawnym członkiem Unii.
Komisja Europejska bowiem rozważa przekazanie naszemu krajowi fun
duszy na wsparcie osłon socjalnych z 3 programów: PHARE, Clean Coal 1 od roku 2000 funduszy strukturalnych, a zawsze w takich sytuacjach warunkiem przyznania środków pomocowych jest spolegliwość partnera i merytoryczne oraz terminowe wywiązywanie się z podjętych zobowią
zań16.
13 Układ Europejski o stowarzyszeniu został sporządzony w dniu 16.12.1991 w Brukseli i wszedł w życie 01.02.1994.
14 Należący do grupy The Ekonomist tygodnik „European Voice” ujawnił, że to nie brytyjskie koncerny węglowe, ale oficjalne władze londyńskie w osobie brytyjskiego sekretarza ds.
handlu i przemysłu, M. Becketa, zażądały od komisarza Unii odpowiedzialnego za sprawy energii zdecydowanych działań przeciw Polsce, informacja za PAP 19.02.1999.
15 W 1998 r. z Polski pochodziło 11% ze 134 min ton węgla, jakie sprowadziła na swoje rynki Unia Europejska. Do Wielkiej Brytanii wyeksportowano w tym okresie 500 tys. ton węgla.
16 W 1998 r. Komisja Europejska zmusiła niemieckie kopalnie do oddania nielegalnie otrzymanej pomocy i zakazała eksport dotowanego węgla do krajów UE (J. B i e l e c k i : Wolny rynek na horyzoncie. „Rzeczpospolita” z 24.11.1998).
