Jak już podkreślano, pierwszą z europejskich Wspólnot była zainicjowana przez Roberta Schumana w 1951 r. — z 50-letnim okresem obowiązywania
— Europejska Wspólnota Węgla i Stali określana w literaturze także jako traktat paryski. Wraz z traktatem rzymskim stał się podstawą do utworzenia w 1957 r. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Ostatni etap integracji europejskiej w zakresie europejskiej współpracy gospodarczej i społecznej określa traktat z M aastricht (1992) stanowiący od 1 listopada 1993 r. Unię Europejską. Tak długotrwałe pozostawanie polityki energetycznej pod swo
istym „nadzorem” doprowadziło do sytuacji, że polityka w zakresie węgla kamiennego nigdy nie stanowiła domeny któregoś z krajów członkowskich, lecz pozostawała działalnością uzgadnianą z „Brukselą”, tzn. wpierw z Wyso
ką Zwierzchnością, a później z Komisją. Oczywiście, w tak długim horyzoncie czasowym priorytety polityki EWWS ulegały zmianie. Najpierw były to regulacje uzasadnione początkową fazą funkcjonowania rynku węgla w sytua
cji, w której rodzimy węgiel zajmował najważniejsze miejsce w bilansach energetycznych poszczególnych państw. Później — w wyniku taniej konkuren
cji innych nośników energii, takich jak ropa naftowa, gaz ziemny oraz węgiel importowany — węgiel EWWS zatracił swoje walory rynkowe i utracił duże segmenty rynku. Proces ten, w wyniku spadku cen światowych, obniżenia kursu dolara amerykańskiego i podniesienia opłat frachtowych, znacznie się pogłębił. Wspólna polityka gospodarcza krajów EWWS w sferze koordynacji i zasad wspierających rodzime górnictwo umożliwiła wówczas w stosunkowo
„bezbolesny” sposób utrzymanie rdzenia rodzimego wydobycia z odpowied
nim poziomem wydajności i programowanym z wyprzedzeniem wygaszaniem produkcji oraz racjonalizacją zatrudnienia10.
Z uwagi na temat pracy najbardziej ważkimi postanowieniami są arty
kuły 92 i 93 Traktatu o Unii Europejskiej11. Dotyczą one pomocy udzielanej przez państwa członkowskie.
10 W. R e i c h e l : Polityka energetyczna, szczególnie w odniesieniu do węgla, w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, J. F. M a y e u r : Struktura zarządzania, planowanie zatrudnienia i plano
wanie produkcji w Houilleres du Basin de Lorraine. W: Racjonalność w rozwiązywaniu społecznych problemów oraz efektywność ekonomiczna w procesach restrukturyzacji górnictwa węglowego Niemiec, Francji i Polski — z prac programu „Ouverture”. Red. J. S t a c h o w i c z , A. K a r b o w n i k . Gliwice 1995, s. 60—72.
11 Por. A. K a r b o w n i k : Górnictwo węgla kamiennego w Polsce. Ocena stanu aktualnego.
W: Sektorowe programy restrukturyzacji i prywatyzacja majątku państwowego. Wybór ekspertyz.
Red. H. B o c h n i a r z i S. K r a j e w s k i . Warszawa 1997, s. 80—98.
W rozumieniu artykułu 92 pomoc udzielana przez rządy lub przez fundusze państwowe w jakiejkolwiek formie, wpływająca na wymianę handlową pomię
dzy państwami, członkami UE, i osłabiająca konkurencję, faworyzując okreś
lone przedsiębiorstwa lub produkty, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem.
Działania takie nie dotyczą sytuacji, jeśli obejmują:
— pomoc o charakterze socjalnym przyznaną konsumentom indywidualnym,
— pomoc przyznaną dla naprawy szkód powstałych wskutek katastrof lub sytuacji o charakterze wyjątkowym,
— pomoc udzieloną w celu wspierania gospodarki w określonych rejonach RFN , dotkniętych podziałem Niemiec.
Mogą być uważane za zgodne z polityką wspólnego rynku także inne wspierające działania państwa, jeśli dotyczą:
— pomocy przeznaczonej na wspieranie rozwoju gospodarczego regionów, których poziom życia jest nadzwyczaj niski lub w których panuje trudna sytuacja na rynku pracy;
— pomocy mającej na celu wspieranie realizacji ważnych projektów w inte
resie wspólnoty europejskiej lub zaradzenie poważnym perturbacjom w gospodarce kraju członkowskiego;
— pomocy przeznaczonej na ułatwienie rozwoju określonego rodzaju działal
ności lub określonych regionów gospodarczych, jeśli nie pogorszyło warun
ków wymiany gospodarczej niezgodnych z interesami wspólnoty;
— pomocy przeznaczonej na promocję kultury i utrzymania dziedzictwa kulturowego;
— pozostałych rodzajów pomocy, które określi Rada w formie decyzji, powziętej większością kwalifikowaną na wniosek Komisji.
Artykuł 93 poświęcony został trybowi postępowania komisji do rozstrzyg
nięcia ewentualnych sporów, czy działania państw członkowskich spełniają uzgodnione warunki i pomoc udzielana przez państwo członkowskie lub fundusze publiczne jest zgodna ze wspólnym rynkiem, czy też nastąpiło naruszenie porozumienia i dane państwo zlikwiduje działanie pomocowe albo też zmodyfikuje je w terminie, który samo określi. Rada może także, w sposób jednogłośny, podjąć decyzję, że udzielana pomoc, pomimo zastrzeżeń, trak
towana winna być jako zgodna ze wspólnym rynkiem, jeśli wyjątkowe okoliczności mogłyby usprawiedliwić taką decyzję.
Dla producentów węgla z obszaru UE równie ważną jak wymienione uprzednio ustalenia jest Decyzja nr 3632/93/EWWS Komisji z dnia 28 grudnia 1993 r. Decyzja ta zlikwidowała panujący do tej pory stan niepewności i tymczasowości w działaniach państw Unii na rzecz górnictwa węgla kamien
nego12.
12 Do końca 1993 r. obowiązywała Decyzja 2064/86/EWWS, zakładająca graniczenie w czasie regulacji prawnych i obowiązek corocznego uzyskiwania zezwoleń na działalność pomocową
Odnosi się ona do pomocy państw uczestników Unii w stosunku do rodzimych przemysłów węglowych i do zawartego zastrzeżenia o zakazie subwencjonowania węgla. Decyzja ta zezwoliła w różnym stopniu na kon
tynuację procesu restrukturyzacji, modernizacji i racjonalizacji w przemyśle górniczym krajów Wspólnoty w celu uczynienia ich konkurencyjnymi. Przez pomoc państwa dla górnictwa rozumie się wszystkie środki i interwencje bezpośrednie lub pośrednie ze środków publicznych związanych z produkcją, zbytem i eksportem węgla, nawet jeżeli nie obciążają budżetu państwa, zapewniając przedsiębiorstwom w górnictwie węgla kamiennego przewagę ekonomiczną i zmniejszając ich obciążenia finansowe, jakie normalnie po
winny ponosić.
Pomoc państwa w krajach członkowskich UE dzieli się na następujące rodzaje:
— subwencje na produkcję węgla, przeznaczone na pokrycie różnicy pomię
dzy kosztem produkcji a wolnorynkową ceną zbytu węgla;
— subwencje dla ograniczania zdolności produkcyjnych, przeznaczone na pokrycie kosztów produkcji węgla w kopalniach, które nie m ogą osiągnąć warunków wymienionych w Decyzji..., ale znalazły się na liście przedsię
biorstw likwidowanych przed wygaśnięciem ważności Decyzji...;
— subwencje na pokrycie obciążeń nadzwyczajnych, skierowane na obciąże
nia odziedziczone z przeszłości;
— subwencje na badania i rozwój, realizowane według ogólnych zasad tego rodzaju pomocy w państwach członkowskich;
— subwencje na ochronę środowiska naturalnego, również podlegające ogól
nym zasadom stosowanym w Unii Europejskiej.
Dopuszczalna jest ta pomoc, która pozwala realizować przynajmniej jeden z następujących celów:
— rozwiązywać problemy socjalne i regionalne związane z częściowym lub całkowitym ograniczaniem wydobycia węgla;
— wpływać na cenę węgla tak, że stanowi nowy impuls w rozwoju gospodar
ności i ograniczy w przyszłości wielkość pomocy;
— ułatwiać adaptację przemysłu węglowego do norm ochrony środowiska.
Okres ważności Decyzji... ograniczony jest terminem do 23 lipca 2002 r., czyli do końca okresu ważności układu EWWS. M ożna więc domniemywać, że to ostatnia decyzja tej instytucji podjęta w sprawie restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego.
Dla programów polskiej restrukturyzacji przemysłu węgla kamiennego najbardziej istotny jest fakt stowarzyszenia między Rzeczpospolitą Polską
w przemyśle węgla kamiennego; wywoływała ona częste spory pomiędzy Komisją a krajami członkowskimi. Częstokroć pomoc dla górnictwa była realizowana za wiedzą Komisji, jednakże bez jej formalnego zezwolenia.
a krajami Unii Europejskiej13. W układzie tym dwa artykuły (63 i 117) odnoszą się w swoich treściach do warunków produkcji węgla kamiennego w Polsce. Pierwszy z nich zwraca uwagę, że pomoc publiczna, która zniekształ
ca lub grozi zniekształceniem konkurencji poprzez faworyzowanie niektórych przedsiębiorstw lub produkcji niektórych towarów, jest niewłaściwa i niezgod
na z zasadami realizacyjnymi Układu. Strony precyzują także warunki i zasady pięcioletniego okresu dostosowawczego i sposób oceny realizacji postanowień.
Problematyka ta w sposób oczywisty może zostać odniesiona do resortu górnictwa węgla kamiennego otrzymującego dotacje budżetowe.
Również artykuł 117 i wynikające z niego protokoły nr 5 i 7 dotyczą spraw górnictwa węgla kamiennego. Mówią one o stopniowym znoszeniu ceł importowych dla produktów węglowych z krajów EWWS i paralelnej lik
widacji ograniczeń ilościowych w eksporcie polskich wyrobów węglowych na rynek Unii Europejskiej.
Zasady i zobowiązania wynikające z układu stowarzyszeniowego leżą obecnie u podstaw przyznania Polsce przez Unię funduszy wspierających program osłon socjalnych. Podpisując układ, Polska zobowiązała się do dostosowania swego systemu pomocy państwa dla kopalń do zasad EWWS.
Warunkiem kontynuacji tej polityki jest przedstawienie Komisji Europej
skiej programu modernizacji i restrukturyzacji. O akceptacji decyduje także coroczne ujmowanie takiego programu w budżecie kraju. Podjęta obecnie kolejna próba restrukturyzacji nie we wszystkich punktach spełnia wymogi unijne. Polska została oskarżona w 1999 r. przez władze Wielkiej Brytanii14 0 prowadzenie w handlu węglem polityki dumpingowej15. Oskarżeń tych nie należy lekceważyć, chociaż Polska nie jest pełnoprawnym członkiem Unii.
Komisja Europejska bowiem rozważa przekazanie naszemu krajowi fun
duszy na wsparcie osłon socjalnych z 3 programów: PHARE, Clean Coal 1 od roku 2000 funduszy strukturalnych, a zawsze w takich sytuacjach warunkiem przyznania środków pomocowych jest spolegliwość partnera i merytoryczne oraz terminowe wywiązywanie się z podjętych zobowią
zań16.
13 Układ Europejski o stowarzyszeniu został sporządzony w dniu 16.12.1991 w Brukseli i wszedł w życie 01.02.1994.
14 Należący do grupy The Ekonomist tygodnik „European Voice” ujawnił, że to nie brytyjskie koncerny węglowe, ale oficjalne władze londyńskie w osobie brytyjskiego sekretarza ds.
handlu i przemysłu, M. Becketa, zażądały od komisarza Unii odpowiedzialnego za sprawy energii zdecydowanych działań przeciw Polsce, informacja za PAP 19.02.1999.
15 W 1998 r. z Polski pochodziło 11% ze 134 min ton węgla, jakie sprowadziła na swoje rynki Unia Europejska. Do Wielkiej Brytanii wyeksportowano w tym okresie 500 tys. ton węgla.
16 W 1998 r. Komisja Europejska zmusiła niemieckie kopalnie do oddania nielegalnie otrzymanej pomocy i zakazała eksport dotowanego węgla do krajów UE (J. B i e l e c k i : Wolny rynek na horyzoncie. „Rzeczpospolita” z 24.11.1998).
Jak więc na tym tle kształtują się perspektywy rozwoju polskiego górnictwa węgla kamiennego?
Nie sposób omawiać zagadnienia perspektyw polskiego górnictwa bez ukazania międzynarodowych uwarunkowań procesu wydobycia węgla. Roz
wój produkcji węgla kamiennego w różnych krajach i rejonach świata przebiega nierównomiernie. Największy przyrost wydobycia węgla ma miejsce w ostatnich latach na obszarze Azji, Afryki i Australii, natomiast spadek wydobycia zaobserwowano w całej Europie Zachodniej. Nieomal całe wydoby
cie światowego węgla kamiennego (97%) przypada obecnie na 15 krajów, które proponuje się podzielić na trzy grupy:
I. Kraje o znacjonalizowanym przemyśle węglowym, których zapotrzebo
wanie na węgiel charakteryzuje się stałą tendencją wzrostu i gdzie zwiększenie jego produkcji odbywało się na ogół bez względu na koszty. Kraje te po
siadają udokumentowane, rozległe złoża węgla kamiennego i w większości wypadków korzystne warunki górniczo-geologiczne. Do grupy tej zalicza się:
Chiny, Rosję, Indie, Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną, Wiet
nam. Ich łączne wydobycie wynosi ok. 57% światowej produkcji węgla.
Natomiast ich udział w międzynarodowym handlu tym paliwem jest stosun
kowo niewielki i wynosi ok. 23%. Eksport motywują zasadniczo potrzeby dewizowe.
II. Kraje, w których wydobycie węgla kamiennego zależy od ekono
micznych interesów spółek prywatnych, w których rękach znajduje się prawie całość przemysłu węglowego. Kraje te (USA, RPA, Australia, K anada i Kolumbia) posiadają bogate złoża, a wydobycie przeznaczone jest w znacznej części na eksport. Udział tych krajów w światowym handlu węgla wynosi ok. 72%.
III. Kraje z przemysłem węglowym o długoletnich tradycjach, w których jednak pogarszające się warunki górniczo-geologiczne zmuszają do ciągłego ograniczania zdolności wydobywczych i udzielania górnictwu znacznej pomo
cy finansowej. D o grupy tej należą kraje Unii Europejskiej oraz Japonia i Korea Południowa. Wszystkie one są znaczącymi importerami węgla, a ich udział w światowym imporcie wynosi około 42%. Należy przy tym podkreślić, że z uwagi na możliwość poważnych perturbacji politycznych kraje tej grupy przyjęły za jeden z elementów swojej polityki energetycznej pomoc finansową dla rodzimego górnictwa węglowego, równorzędny z po
szukiwaniami innych źródeł energii (np. energetyka jądrowa we Francji czy ropa naftowa w Wielkiej Brytanii).
Według raportu Międzynarodowej Organizacji Pracy na temat stanu i perspektyw przemysłu węglowego w świecie17, światowe zasoby węgla są bardzo duże. Biorąc pod uwagę dotychczasowe badania, jest mało prawdo
17 „Europę — Energy” biuletyn EWG 1989, nr 285.
podobne, by zdołano dokonać jeszcze jakichś znaczących odkryć, które mogłyby w istotny sposób zmienić obecne szacunki określające ogólne geologiczne zasoby węgla na ok. 10 tys. mld ton. Gdyby wszystkie te zasoby okazały się możliwe do eksploatacji, pozwoliłyby one — przy obecnej dynamice spożycia — na zaspokojenie światowego zapotrzebowania na węgiel przez kilka tysięcy lat18. Według ocen IEA Coal Research ok. 60%
udokumentowanych, odzyskiwanych zasobów węgla będzie możliwe do eks
ploatacji w ciągu najbliższych 20 lat. Tak więc nie wielkość zasobów ograniczać będzie podaż węgla na rynku światowym, lecz takie czynniki, jak: infrastruktura, technologia wydobycia i rachunek ekonomiczny.
W latach osiemdziesiątych światowa produkcja węgla kamiennego zwięk
szyła się średnio o 3% rocznie. Spadek produkcji węgla zanotowano je
dynie w Europie Zachodniej. Znaczny spadek produkcji miał miejsce w 1984 roku w Wielkiej Brytanii, co było spowodowane długotrwałym strajkiem górników. Stopa wzrostu produkcji węgla w Europie Wschodniej była niższa od przeciętnej światowej, wskutek czego udział tego regionu w globalnej produkcji światowej spadł w latach osiemdziesiątych z 27%
do 25%.
Tendencja do wzrostu światowej produkcji węgla, jego eksportu jak i obrotów handlowych węglem, które wzrosły w okresie 1980— 1994 o 25%, w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych uległa odwróceniu19.
Międzynarodowe statystyki dotyczące zatrudnienia w przemyśle węglowym wykazują od początku lat osiemdziesiątych zmniejszanie się liczby górników.
Zjawisko to jest następstwem zarówno zamykania nierentownych kopalń, jak i wprowadzania mechanizacji urobku.
Liczba zatrudnionych w poszczególnych krajach i kopalniach zależy od stopnia mechanizacji pracy na powierzchni i pod ziemią. W krajach za
chodnich zaznacza się tendencja do zmniejszania liczby zatrudnionych w kopalniach, co jest rezultatem zwiększenia liczby kopalń odkrywkowych, a także większej wydajności pracy osiąganej w kopalniach głębinowych. Kraje Europy Wschodniej charakteryzowały się do 1989 r. prawie stałą liczbą zatrudnienia w górnictwie, co spowodowane było niewielkimi zmianami w wydajności pracy. W omawianym okresie w większości krajów świata nastąpił wzrost wydajności pracy. Wynikał on z wielu czynników występują
cych w różnym nasileniu w poszczególnych krajach. Do tych czynników należą przede wszystkim bardziej ustabilizowane stosunki pracy, urucha
18 Raport M OP na temat stanu i perspektyw przemysłu węglowego w świecie. „Rynki Węglowe” 1995, nr 7.
19 W obszarze wielkości udokumentowanych (Europa bez Rosji, USA, Kanada, Australia, RPA, Kolumbia i Indonezja) wydobycie w 1994 r. było niższe o 196 min ton w porównaniu z rokiem 1989 i niższe o 45 min ton niż w roku 1992.
mianie nowych dużych kopalń, zwiększony udział urabiania ścianowego w kopalniach głębinowych, jak również większa konkurencja na rynku węglowym.
W tym samym czasie następowała stała poprawa technologii wydobycia węgla w kopalniach głębinowych. Jednocześnie jednak w wielu krajach, głównie Europy, zmieniają się warunki. Pogarsza się także bezpieczeństwo pracy (większe niebezpieczeństwo wybuchu gazu itp.). Na zwiększenie trudno
ści wydobycia węgla wpływa także zmniejszenie się grubości pokładów.
Wydobycie węgla w tych pogarszających się warunkach byłoby niemożliwe bez nowoczesnych maszyn i urządzeń górniczych, a także nowoczesnego systemu kontroli, telewizji przemysłowej itp.
Obok krajów przodujących w zastosowaniu nowych zdobyczy techniki istnieją kraje o zacofanym górnictwie węglowym, takie jak Chiny, Indie. Kraje te posiadają znaczne nadwyżki zasobów pracy, a jednocześnie warunki wydobycia węgla nie są zbyt utrudnione. Przy wydobyciu węgla z głębokości nie przekraczającej 150 m kopalnie nie zmechanizowane są tańsze, zarówno jeśli chodzi o koszty budowy, jak i koszty działalności liczone na jednostkę produkcji, od kopalń zmechanizowanych, które są konkurencyjne dopiero na głębszych poziomach wydobycia.
Wpływ na wydajność pracy ma także wielkość zakładów wydobywczych.
W 1986 r. w USA 50 największych kopalń dało 35% produkcji węgla, w roku 1990 udział ten wynosił już 42%. W Australii 25 największych kopalń (z ogólnej liczby 147) dało w 1990 r. blisko 60% globalnej produkcji węgla. 22 kopalnie w tym kraju produkują każda ponad 2 min ton węgla rocznie20.
Przedstawione informacje przybliżają w znacznym stopniu międzynarodo
wą sytuację na rynku węglowym. Wykres 1 dokumentuje perspektywiczną rolę węgla kamiennego. Z przytoczonych faktów jasno wynika, że podjęta restrukturyzacja węgla kamiennego w Polsce ma także swoje istotne uza
sadnienie w przyszłościowym, strategicznym znaczeniu węgla kamiennego w globalnej gospodarce światowej.
Światowa Rada Energii prognozuje na 2020 rok 80-procentowy w po
równaniu z 1990 r. wzrost zużycia energii uzyskanej z węgla kamiennego, Międzynarodowy Instytut Stosowanej Analizy Systemów w Laxenburgu k. Wiednia prognozuje konieczność 5-krotnego wzrostu międzynarodowego handlu węglem do 2005 r. — z obecnych 0,315 mld ton do ok. 1,5 mld ton21.
Trudno w takich warunkach mówić o „zmierzchu węgla” lub za sukces uważać spadek jego eksportu.
20 Serwis informacyjny „Wspólnoty Węgla Kamiennego” 1991, nr 8.
21 R. S a b e l a : Wybrane zagadnienia dotyczące obecnej sytuacji energetycznej w świecie.
„Gospodarka Surowcami Mineralnymi” 1995, T. 9, z. 1.
W y k r e s 1 Rozwój ludności i jej zapotrzebowanie na energię w latach 1960—2020
...energia atomowa --- węgiel
--- olej mineralny ---gaz ziemny --- energia wody i
pozost. energie --- energia
niekomercjonalna
1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020
LUDNOŚĆ ŚWIATA W MLD: 1960—3,0 1990—5,4 1999)5,9
Ź r ó d ło : Rada Energii Świata 1992. „Wspólne Sprawy” 1993, nr 11.
Od konsekwencji wdrażania kolejnych etapów restrukturyzacji górnictwa węglowego i osiągania wskaźników charakteryzującyctrprzodujących europej
skich producentów tego surowca może zależeć powodzenie i perspektywiczny dobrobyt nie tylko milionów osób w naszym kraju, które funkcjonalnie związane są z tym przemysłem, ale i całej polskiej gospodarki. Przyjęte przez rząd RP Założenia polityki energetycznej Polski do roku 2010 i inne strate
giczne dokumenty dotyczące polityki energetycznej oraz ekspertyzy anality
ków Banku Światowego i Unii Europejskiej potwierdzają, że w następnych dziesięcioleciach węgiel kamienny będzie w polskiej gospodarce zajmował jako paliwo nadal trwałą i znaczącą pozycję, oraz wyznaczają Polsce rolę głównego producenta tego paliwa w Europie Środkowej22.
G ospodarka światowa długo jeszcze będzie potrzebowała węgla kamien
nego do wytwarzania energii elektrycznej i ciepła, a także do produkcji stali.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zrestrukturyzowane polskie górnictwo stało się zapleczem energetycznym Europy. Perspektywa wejścia Polski do Unii Europejskiej wymaga też spojrzenia na to z perspektywy rynku unijnego, który stanie się tożsamy z polskim rynkiem wewnętrznym. Wykształcone zostaną wówczas nowe typy więzi ekonomicznych, a dotychczasowi impor
22 K. Z a j ą c: Niektóre problemy restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1996—2000. „Wiadomości Górnicze” 1996, nr 12.
terzy staną się zainteresowani kapitałowym zaangażowaniem się w rozwój polskiego górnictwa węgla kamiennego. Jednakże skala tego zjawiska i znacze
nie produkcji węgla dla polskiej gospodarki będą miały o wiele mniejsze znaczenie niż w przeszłości. Pogląd o nieprzebranej obfitości polskich złóż węgla kamiennego i jego perspektywicznej roli „mostu do przyszłości” jest fałszywym argumentem kręgów lobby górniczego liczącego na powrót dobrej koniunktury dla tego surowca23.