Przemiany w sferze socjalno-bytowej i edukacyjnej w górnictwie węgla kamiennego
3.5. Pozostałe formy kopalnianej działalności socjalno-bytowej
Do pozostałych form działalności socjalno-bytowej, tworzącej klimat funkcjonowania polityki socjalnej wobec górników węgla kamiennego okresu tzw. „państwa opiekuńczego”, należały:
— wypoczynek wczasowy i kolonijny,
— działalność kulturalna,
— sport i rekreacja,
— żywienie przyzakładowe i pozazakładowe, akcje „witaminy” , „ziemniaki”
itp.
Masowa kultura fizyczna, występująca w branży górnictwa węglowego pod postacią wypoczynku po pracy, rekreacji ruchowej i turystyki, stanowiła w okresie PRL ważne ogniwo działalności socjalnej pracowników resortu i ich rodzin. W latach osiemdziesiątych w przemyśle węglowym ukształtował się model organizacyjny kultury fizycznej funkcjonujący na bazie dwóch pod
stawowych ogniw: administracyjnego i społecznego.
W gwarectwach oraz kopalniach ogniwa administracyjne tworzone były na strukturach funkcjonalnych sekcji (działów) wczasów i wypoczynku. Zatrud
niano w nich na ogół specjalistów z zakresu rekreacji, nierzadko z dyplomem AWF. W pozostałych zakładach górniczych problematyką tą zajmowały się sekcje socjalne, opierające swą działalność na aktywie społecznym.
W 1989 r. w strukturze resortu górnictwa funkcjonowało 168 kół PTTK, 105 ognisk TK K F oraz 94 sekcje motorowe, a także 83 koła PZW, 96 kół LOK i 84 górnicze kluby sportowe52. Wymienione organizacje realizowały określone programy aktywnego wypoczynku wynikające z przeciętnych zało
żeń statutowych bądź regulaminowych.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że kultura fizyczna obejmowała swym zasięgiem wszystkie środowiska, w których pracownicy resortu i ich rodziny spędzali czas wolny po pracy lub wypoczynek urlopowy.
52 M. M i t r ę g a : Polityka socjalna..., s. 145.
Do najbardziej istotnych kierunków działania w tym zakresie należy zaliczyć następujące formy organizacyjne:
— całoroczny system spartakiad zakładowych, letnich i zimowych, organizo
wanych na szczeblu podstawowym oraz gwarectw;
— festyny rekreacyjno-sportowe z programem popularnych dyscyplin oraz programem kulturalnym;
— wycieczki turystyczno-krajoznawcze oraz rajdy, rejsy, zjazdy, spływy, biwaki i inne formy turystyki kwalifikowanej;
— igrzyska górniczej młodzieży pracującej: zakładowe i międzynarodowe;
— „Dni sportu” w domach wczasowych i szkołach zakładowych;
— biegi przełajowe;
— działalność sportowo-turystyczną wśród mieszkańców hoteli pracowni
czych;
— program aktywnej rekreacji w zakładowych ośrodkach wypoczynku po pracy;
— szkolne i międzyszkolne ligi sportowe oraz letnie i zimowe igrzyska młodzieży szkół resortowych.
Powyższe działania prowadzono opierając się na bazie resortowych obiek
tów i urządzeń sportowych oraz rekreacyjnych. Obejmuje ona boiska do gier sportowych, baseny kąpielowe, korty tenisowe, hale i sale sportowe, wyciągi i trasy narciarskie, przystanie i akweny wodne, a także wypożyczalnie sprzętu sportowo-turystycznego.
Działalność w zakresie organizacji aktywnego wypoczynku załóg pracow
niczych i ich rodzin finansowana była w zdecydowanej części ze środków zakładowego funduszu socjalnego. W finansowaniu tej działalności oraz udostępnianiu zakładowej bazy obiektów i urządzeń, w zakupie sprzętu sportowo-turystycznego do wypożyczalni zakładowych, a także w innych formach pomocy organizacyjnej przejawiał się prawnie usankcjonowany53 mecenat zakładów pracy górnictwa węglowego w dziedzinie szeroko pojętego wypoczynku po pracy. Aczkolwiek wskaźniki charakteryzujące działalność w tym zakresie przez resort węgla kamiennego ilustrują stosunkowo wysoki poziom zaspokojenia potrzeb socjalno-bytowych, nie odbiegają rażąco od tych, które obrazują sytuację w innych branżach przemysłu54.
Rozpoczęte w 1990 r. wdrażanie zasad gospodarki rynkowej do gór
nictwa węgla kamiennego w sposób zdecydowany odbiło się na poziomie polityki świadczeń socjalno-bytowych. Słaba efektywność ekonomiczna tego
53 Pismo Przewodniczącego Rady Sportu i Kultury Fizycznej z dnia 31 maja 1985 r.
Archiwum Wspólnoty Węgla Kamiennego.
54 M. M i t r ę g a : Transformacja pozaprodukcyjnej funkcji zakładu jako skutek przemian ustrojowych w branży górnictwa węgla kamiennego. W: Polska w procesie przeobrażeń ustrojowych.
Red. S. W r ó b e l . Katowice 1998, s. 277—289.
przemysłu, bierność władz, organizacji związkowych i samorządowych, miała niekorzystny wpływ na funkcjonowanie tej strefy. Nie chodzi oczy
wiście o obronę koncepcji „państwa opiekuńczego”, czy też zachęcanie zarządzających górnictwem węglowym do kontynuacji działań pozaprodu
kcyjnych, na które nie ma możliwości znalezienia racjonalnie uzasadnio
nych źródeł finansowania. Problem polega na tym, że funkcjonująca przez blisko 45 lat sfera działalności socjalnej w tym przemyśle wykształciła znakomite wzorce zachowań, nowoczesną jak na polskie warunki bazę oraz liczną, dobrze wykwalifikowaną kadrę do pracy socjalnej. Efektem tej działalności stało się m.in. wyrobienie w środowisku pracowników górnictwa, korzystnych dla zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka, nawyków i kształtowanie tak zwanych „potrzeb wyższego rzędu”, związanych z ochroną zdrowia, udziałem w kulturze, aktywnym wypoczynkiem i rekreacją. Nie
stety, jak wskazują poczynione w latach 1991— 1994 obserwacje badawcze55, znaczna część tego dorobku została złożona na ołtarzu „niewidzialnej ręki rynku”.
Obowiązująca w okresie transformacji ustrojowej filozofia gospodarcza menagementu zarządzającego górnictwem węgla kamiennego stała się dewiza, że każda działalność zakładu górniczego (kopalni), nie związana bezpośrednio z produkcją węgla, jest zbytecznym kosztem, obniżającym efektywność gos
podarowania. Oprócz częstokroć kontrowersyjnych wypowiedzi w tej mierze licznych autorytetów naukowych56 do negatywnego klimatu wokół górnictwa węgla kamiennego przyczyniła się ostra krytyka w publicznych ośrodkach masowego komunikowania.
Działalność socjalna w zakresie wczasów pracowniczych nie uległa istot
nym przeobrażeniom. Wiąże się to z faktem, że tylko część bazy wypoczyn
kowej była własnością kopalń.
Kopalnie wykupują na giełdach wczasowych miejsca dla swoich pra
cowników, rekompensując częściowo ich odpłatność zgodnie z przepisami o funduszu socjalnym. Z niektórych danych w tym zakresie, którymi dys
55 Badania własne autora, ankietowe wypowiedzi ekspertów społecznych.
56 W ramach dyskusji nad kształtem restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla kamiennego odbyły się w latach 1989— 1992 liczne konferencje i seminaria naukowe z udziałem pracowników nauki i praktyków gospodarczych z kraju i zagranicy. W posiadaniu autora pracy znajduje się ponad 20 opracowań autorskich i zespołowych, które restrukturyzację przemysłu węglowego omawiają w sposób kompleksowy. Wnioski płynące z tych opracowań częstokroć wykluczają się wzajemnie, czego przykładem mogą być sugestie prof. J. Maciei i prof. Z. Kłeczka. Klimat tych rozważań w sposób interesujący oddają dokumenty powstałe z inspiracji Górnośląskiego Towa
rzystwa Przyjaciół Nauk im. Walentego Roździeńskiego: Nie można dopuścić do upadku naszego górnictwa węgla kamiennego, opublikowany w: „Wspólne Sprawy” 1992, nr 2, oraz Musimy przedstawić się likwidatorom naszego górnictwa węgla kamiennego autorstwa J. M i t r ę g i , opublikowany w: „Wspólne Sprawy” 1994, nr 3.
ponują służby socjalne poszczególnych spółek węglowych, wynika57, że struktura wypoczywających jest zbliżona do opisywanej w latach osiem
dziesiątych.
Baza wczasowa, będąca własnością poszczególnych spółek węglowych lub kopalń, została poddana prywatyzacji. To samo dotyczy kopalnianej bazy rekreacyjnej, sportowej, hotelowej i punktów zbiorowego żywienia. Finalizacja tych przekształceń przeciąga się z uwagi na nie unormowany stan prawny gruntów i nieruchomości. Również informacja statystyczna w tym zakresie jest utajniana z uwagi na tajemnicę handlową związaną z przetargami prywatyza
cyjnymi.
Sprzedano także, częstokroć za 1/10 wartości księgowej, większość mniej
szych górniczych obiektów infrastruktury socjalnej, takich jak: stołówki, korty tenisowe, gabinety odnowy biologicznej, sauny. Przedszkola zostały przekaza
ne nieodpłatnie gminom górniczym. Generalnie (poza lokalnymi, półoficjal- nymi działaniami) skończył się sportowy sponsoring górniczy. Po nieudanych próbach koordynacji działań zarząd przemysłu węglowego zrezygnował z czyn
nej polityki w tym zakresie58. Baza obiektów górniczych klubów sportowych, pozostająca w gestii kopalń (z uwagi na niemożność jej przejęcia przez prywatnych inwestorów ze względu na wysokie koszty eksploatacji), wspoma
gana jest finansowo przez urzędy miast i gmin, sportowy makroregion i pry
watnych sponsorów.
Z dostępnych informacji wynika, że przekształceniami własnościowymi w tym zakresie, a zwłaszcza nabyciem, najmem lub dzierżawą obiektów, zainteresowane są kopalniane związki zawodowe oraz organizacje zawodowe i społeczne działające w górnictwie węglowym.
M ożna ocenić, że z uwagi na trwającą restrukturyzację sfery socjalnej oraz postępujące przekształcenia własnościowe liczba kopalnianych podmiotów polityki socjalnej w zakresie sportu, rekreacji i wypoczynku zmniejszyła się o połowę, a aktywność tych, którzy pozostali, ograniczona została do jednej trzeciej.
Do generalnej oceny wpływu transformacji ustrojowej na stan i kierunki działania polityki socjalnej resortu górnictwa należy powrócić po zakończeniu wciąż następujących przeobrażeń i przekształceń własnościowych. Ich obecny stan jest na tyle niewiadomy, płynny i niestabilny, że nie poddaje się naukowej weryfikacji.
Śledzenie losów m ajątku socjalno-bytowego górnictwa węgla kamienne
go nie jest dziś w pełni możliwe z uwagi na braki i luki dokumentacyjne
57 Badania własne autora.
58 W okresie 1994—1997 w PARGW K funkcjonowała tzw. Rada Sportu Górniczego, prowadząca aktywną politykę w kierunku programowego przekształcenia własnościowego obiektów sportowych i racjonalizacji finansowej sportu górniczego.
Zestawienie obiektów infrastruktury socjalnej pozostającej w gestii górnictwa węgla kamiennego w 1989* i 1998 r.
W yszczególnienie
B ytom ska S.W .
R udzka S.W .
R ybnick a S.W .
Jastrzębska S.W .
K atow icki H o ld in g W ęglow y
N adw iślańska S.W .
Gliwicka S.W.
1989 1998 1989 1998 1989 1998 1989 1998 1989 1998 1989 1998 1989 1998
Ośrodki
wypoczynkowe 22 15 21 14 28 15 24 16 28 19 27 21 26 17
Ośrodki sportowe 25 17 32 21 34 16 26 7 37 20 25 17 24 16
Przychodnie** 29 19 12 12 8 X 12 X 12 11 19 19 X X
Szpitale** 1 1 X X X X 1 X 2 2 2 2 X X
Hotele, ośrodki,
rekreacyjne i kultury 34 16 32 19 17 9 28 13 21 12 27 19 35 18
Stołówki
pracownicze*** 18 8 16 7 23 11 24 10 26 10 21 11 25 10
Razem
obiekty socjalne 174 76 113 1 110 51 115 46 154 74 121 89 110 61
Szkoły 27 X 20 3 26 2 29 1 23 2 21 1 25 2
Budynki mieszkalne 1 755 1 640 2 103 1 580 359 357 283 219 3 350 1 460 820 645 815 787
Mieszkania 23 ООО 21 600 3 200 2 400 5 618 5 830 19 770 14 300 45 225 19 800 15 500 13 400 17 500 16 500
* W 1989 r. w strukturze przemysłu węglowego na Śląsku funkcjonowało 6 gwarectw węglowych o nieco innym obszarze eksploatacji niż obecne spółki węglowe. W zestawieniu starano się podporządkować obiekty socjalne w tamtego okresu do aktualnej administracyjnej przynależności zakładów górniczych.
** Obszary zarządzane przez spółki węglowe nie pokrywają się z obszarami górniczych zespołów opieki zdrowotnej +** Część tych obiektów przekształcono w restauracje lub jadłodajnie.
Ź ró d ło : opracowanie własne na podstawie: 1) dane za rok 1989 na podstawie: M. Mi t r ę g a : Polityka socjalna wobec górników... 2) aktualizacja na rok 1998 na podstawie wywiadu
w tym zakresie, brak centralnej ewidencji, objęcie niektórych decyzji klauzulą poufności czy też ze względu na zwykłą niechęć do udzielania informacji osobom spoza branży59. Poza tym zjawisko to cechuje się istotnym dynamiz
mem (spółki upadają, łączą się, zmieniają udziałowców i warunki dzierżawy) utrudniającym właściwą aktualizację. Tabela 29 stanowi pierwszą opub
likowaną i udokumentowaną próbę ukazania przeobrażeń górniczej bazy socjalno-bytowej w okresie transformacji lat 1989— 1998.
Obserwacje poczynione w trakcie poszukiwania materiałów do przygoto
wania tego zestawienia nie nasuwają optymistycznych wniosków. Znaczna część bazy socjalnej, będącej do rozpoczęcia okresu transformacji w gestii resortu górnictwa, już dziś nie istnieje. Obiekty o mniejszej wadze gatunkowej i wartości księgowej zostały zniszczone lub zaprzepaszczone. Pozostałe, naj
częściej dzierżawione, rzadziej oddawane w leasing, poddawane nadmiernej, nastawionej na zysk eksploatacji, w warunkach braku remontów i konserwacji w niedługim czasie podzielą ich los.