Instrumenty wsparcia socjalnego w programie restrukturyzacji polskiego górnictwa

W celu ograniczenia negatywnych skutków społecznych występujących w trakcie restrukturyzacji zatrudnienia, której najbardziej spektakularnym działaniem jest całkowita lub częściowa likwidacja zakładów górniczych (kopalń), wprowadzono w polskich programach restrukturyzacji przemysłu węglowego, wzorem państw Europy Zachodniej, system osłon socjalnych.

21 M. M i t r ę g a : Pomoc społeczna a restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego.

W: Dylematy społeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego — wnioski dla Parlamentu.

Red. I. L i p o w i c z . Warszawa 1996, s. 75—89.

22 Ocena społecznych, środowiskowych, technicznych i ekonomicznych aspektów wybranych kopalń węgla kamiennego oraz propozycje konwersji terenów kopalń, opracowana przez Montan- -Consulting GmbH (Phare: ZZ9218/0501 Polska) listopad 1996 r. Maszynopis powielony.

Powstanie spójnego systemu łagodzenia skutków społecznych, wynikają­

cych przede wszystkim z restrukturyzacji zatrudnienia, było jednak procesem długotrwałym i napotykało liczne trudności. Po krótkim okresie zachłyśnięcia się teoriami o „niewidzialnej ręce rynku” i gwałtownych protestach społecz­

nych, w których środowisko górników węgla kamiennego odegrało istotną rolę (okres 1989— 1991) przystąpiono w górnictwie do wypracowywania spójnego, wzajemnie zintegrowanego systemu osłonowego złożonego z rozwiązań in­

stytucjonalnych, organizacyjno-prawnych oraz finansowych23. Pierwsze seg­

menty przyszłego systemu stanowiły:

— Górnicza Agencja Pracy; utworzona w celu udzielania nieodpłatnej pomo­

cy pracownikom kopalń zamierzającym zmienić kwalifikacje zawodowe, założyć własne firmy lub podjąć pracę poza górnictwem;

— Zespół ds. przemieszczeń pracowników; powołany do koordynacji prac i ułatwiający logistykę przechodzenia pracowników likwidowanych kopalń do kopalń czynnych;

— Zespół ds. Zawodowego Szkolnictwa Górniczego, którego zadaniem stało się niedopuszczenie do kształcenia w przyszłości bezrobotnych pracow­

ników;

— Osłony socjalne dla górników wykonujących pracę pod ziemią, wpro­

wadzone do stosowania protokołami dodatkowymi (nr 5 oraz 6) do Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Górniczych z dnia 21.12.

1991 r.;

— Zasada dotycząca procesu restrukturyzacji zatrudnienia bez tzw. zwolnień grupowych w kopalniach czynnych;

— Przemieszczanie na zasadzie pełnej dobrowolności pracowników kopalń (zwłaszcza pracujących na powierzchni) do podmiotów tworzonych na bazie m ajątku kopalń w formie spółek prawa handlowego, z preferencją tzw. spółek pracowniczych;

— Stworzenie pakietu gwarancji ekonomiczno-finansowych dla nowych pod­

miotów gospodarczych organizowanych na bazie m ajątku kopalń w trakcie prywatyzacji infrastruktury na powierzchni i gwarancji płacowych dla pracowników tych podmiotów.

Najważniejszy element tego systemu stanowiły:

— urlopy górnicze,

— zasiłki socjalne.

23 Restrukturyzacja zatrudnienia w górnictwie oraz łagodzenie skutków społecznych te­

go procesu w wymiarze branżowym i regionalnym. Referat Państwowej Agencji Restruktu­

ryzacji Górnictwa Węgla Kamiennego S.A. w Katowicach wygłoszony na XXX sesji Sejmi­

ku Samorządowego Województwa Katowickiego. Maszynopis powielony, Katowice, kwiecień 1997 r.

Istnieją trzy możliwości skorzystania z urlopu górniczego na podstawie przepisów ustawy emerytalnej dla górników i ich rodzin:

1. dotyczy górników bez względu na wiek, którzy:

a) co najmniej 22 lata przepracowali stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pod ziemią,

b) aktualnie wykonują pracę górniczą stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pod ziemią.

2. dotyczy górników w wieku powyżej 52 lat, którzy:

a) osiągnęli wymagany wiek,

b) co najmniej 5 lat pracowali pod ziemią, na stanowiskach zaliczanych do pracy górniczej,

c) aktualnie wykonują pracę górniczą lub równorzędną.

(Ponadto górnicy ci muszą posiadać wypracowany w sumie 22-letni staż pracy górniczej, równorzędnej lub okresów zaliczanych do tego stażu.) 3. dotyczy górników, którzy:

a) osiągnęli wiek powyżej 47 lat,

b) co najmniej 15 lat przepracowali pod ziemią na stanowiskach pracy górniczej,

c) aktualnie wykonują pracę górniczą lub równorzędną.

Ponadto górnicy ci muszą posiadać wypracowany w sumie 22-letni staż pracy górniczej równorzędnej i okresów zaliczanych.

Okres urlopu górniczego jest uwzględniany łącznie z okresami pracy górniczej, równorzędnej i zaliczany do pracy górniczej jako okres skład­

kowy. Przy obliczaniu wysokości górniczej emerytury do okresu tego za każdy rok i miesiąc kalendarzowy urlopu górniczego stosowany będzie w skali rocznej wskaźnik 1,3. Okres urlopu górniczego zaliczony byłby rów­

nież do okresu warunkującego nabycie prawa do odprawy emerytalnej.

Z chwilą nabycia uprawnień emerytalnych górnik traci prawo do urlopu górniczego.

Rozwiązania te były przyjmowane na ogół pozytywnie wśród załóg górniczych. Natomiast system osłon finansowych i zasiłków oceniony został jako niewystarczający i nieatrakcyjny. Dane statystyczne przedstawione w ta­

beli 17 zdają się potwierdzać tę opinię.

Tendencje ukazane w tabeli ilustrują fakt, że stosowane do 1997 r.

instrumenty wsparcia socjalnego nie spotkały się z wystarczającą akceptacją załóg górniczych i nie gwarantowały obniżenia poziomu zatrudnienia do założonego na rok 2000 progu rentowności górnictwa. Najnowszą modyfika­

cją systemu osłon socjalnych jest projekt autorstwa Akcji Wyborczej „Solidar­

ność”, zawarty w „Górniczym Pakiecie Socjalnym” (GSP), stanowiącym element programu restrukturyzacji górnictwa tego ugrupowania polityczne­

go, zmierzający do podniesienia atrakcyjności dotychczas funkcjonujących

T a b e l a 17

Ź r ó d ł o: L. J a r n o: Restrukturyzacja zatrudnienia w górnictwie oraz łagodzenie skutków społecznych tego procesu w wymiarze branżowym i regionalnym; materiały VI Forum Gospodarczego „Restrukturyzacja przemysłu na Górnym Śląsku”. Regionalna Izba Gospodarcza w Katowicach, wrzesień 1997 r.

rozwiązań i stymulacji inicjatywności załóg górniczych24. Znaczna część znajdujących się w nim postulatów znalazła się w rządowym projekcie

„Reformy górnictwa węgla kamiennego w latach 1998—2002” . Głównym adresatem programu są pracownicy kopalń, Przedsiębiorstw Budowy Szy­

bów oraz Przedsiębiorstwa R obót Górniczych. Projektowane zmiany są bardzo korzystne dla pracowników górnictwa z co najmniej 5-letnim stażem pracy w branży, decydujących się na odejście z niej na stałe, oraz mają ułatwić dalsze przekształcenia własnościowe dokonywane zwłaszcza poprzez wykorzystanie niezagospodarowanego, zbędnego mienia przedsiębiorstw gór­

niczych.

• Górniczy Pakiet Socjalny

Istotnym elementem prezentowanej reformy górnictwa węgla kamiennego w Polsce jest rekonwersja zatrudnienia w górnictwie i restrukturyzacja rynku pracy w otoczeniu górnictwa.

Polityka państwa w procesie rekonwersji zmierza do niedopuszczenia do wzrostu bezrobocia poprzez:

— aktywizację na rynku pracy pracowników kopalń, którzy odchodzą z gór­

nictwa,

— zapewnienie osłony socjalnej, jako źródła utrzymania tych pracowników górnictwa i ich rodzin, którzy mają najdłuższy staż pracy, z uwagi na ich najmniejsze szanse aktywizacji na rynku pracy.

W ramach Górniczego Pakietu Socjalnego przewiduje się podejmowanie działań pozwalających na zmniejszenie zatrudnienia w górnictwie w dwóch zasadniczych grupach:

24 Porozumienie na rzecz polskiego węgla — projekt opracowany w Regionie Śląsko- dąbrow skiej NSZZ „Solidarność”, materiał powielony, Katowice 1996 r. — częściowo pub­

likowany w „Rzeczpospolita” z dnia 26.04.1996 r.

I — działania osłonowe — urlopy górnicze,

II — działania aktywizujące dla byłych pracowników na rynku pracy — ak­

tywne formy restrukturyzacji zatrudnienia25.

• Działania osłonowe

Wprowadza się we wszystkich kopalniach pięcioletni u r l o p g ó r n i c z y , z którego korzystanie będzie dobrowolne. W przypadku małej efektywności tego instrumentu osłonowego, przewidywało się wprowadzanie od 1 stycznia

1999 r. innych zasad korzystania z urlopu górniczego:

a) skorzystanie z urlopu pięcioletniego następuje na wniosek pracownika, b) skorzystanie z trzyletniego urlopu górniczego jest obowiązkowe.

Urlop górniczy jest to uprawnienie określone w Układzie Zbiorowym Pracy dla Pracowników Zakładów Górniczych i dotyczy wyłącznie pracow­

ników zatrudnionych pod ziemią w jednostkach objętych Układem Zbioro­

wym. Urlop jest okresem zatrudnienia w zakresie zaliczania go do stażu pracy uprawniającego do nabycia uprawnień emerytalnych. W okresie urlopu górniczego są wypłacane świadczenia socjalne. Wprowadzenie tego rozwiąza­

nia wymaga zmian w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin i w związku z tym może wejść w życie po uchwaleniu ich nowelizacji.

Urlop górniczy przyznawany jest na pisemny wniosek pracownika oświad­

czającego, iż wyraża zgodę na rozwiązanie stosunku pracy z dniem zakoń­

czenia urlopu górniczego. Urlop górniczy przyznawany jest w wymiarze pięcioletnim pracownikom, którzy nabędą uprawnienia emerytalne przed

1.01.2007 r.

Pracownikom korzystającym z urlopu górniczego przysługuje świadczenie socjalne, którego podstawą jest miesięczny ekwiwalent pieniężny obliczony jako wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy, na następujących warunkach:

Podstawą wysokości naliczania świadczenia jest wynagrodzenie pracownika liczone jako wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy (art. 172 Kodeksu pracy), Osoba korzystająca z urlopu otrzymuje świadczenia socjalne, deputat węg­

lowy, nagrodę z okazji Dnia Górnika i dodatkową nagrodę roczną wynikającą z K arty Górnika, a także uznaniowe świadczenia z funduszu świadczeń socjalnych. D eputat węglowy, nagroda z okazji Dnia Górnika i dodatkowa nagroda roczna wynikająca z Karty Górnika przysługują pod warunkiem, że osoba korzystająca z urlopu górniczego nabyła do nich uprawnienia przed uzyskaniem świadczenia socjalnego. Wysokość świadczenia będzie wynosić 75% miesięcznego ekwiwalentu pieniężnego obliczonego jako wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy.

25 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 08.05.1998 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu udzielania oraz sposobu wykorzystania dotacji przeznaczonych dla górnictwa (Dz.U. nr 63, poz. 409).

W 1998 r. do czasu przyjęcia ustawowych rozwiązań stosowane były trzyletnie urlopy górnicze dla zatrudnionych pod ziemią pracowników wszyst­

kich kopalń.

Pracownik kopalni przeznaczonej do likwidacji, któremu do emerytury brakuje 7 lat, musi na dwa lata znaleźć zatrudnienie w innej czynnej kopalni.

Od 1 stycznia 1999 r. świadczenie socjalne jest waloryzowane kwartalnie według odpowiednio przeliczanego wskaźnika wzrostu przeciętnych wyna­

grodzeń pracowników wszystkich kopalń węgla kamiennego zatrudnionych pod ziemią. Osoba korzystająca z urlopu pracowniczego nie może otrzymać innych świadczeń osłonowych i aktywizujących. Osoba korzystająca z urlopu górniczego, która podejmie pracę, może otrzymać 50% przyznanego świad­

czenia wypłacanego do końca okresu przyznanego, pod warunkiem, że zatrudnienie posiada charakter pracy na powierzchni u pracodawcy nie upoważnionego do przyznawania uprawnień osłonowych i aktywizujących.

• Działania aktywizujące dla byłych pracowników26

Aktywizacja zawodowa pracowników odchodzących z górnictwa stanowi priorytet instrumentarium osłon socjalnych i służyć jej ma możliwie naj­

pełniejsza pomoc w uzyskaniu miejsc pracy poza górnictwem. Podstawowym działaniem w tym zakresie jest pośrednictwo pracy, tzn. poszukiwanie ofert pracy przez: Biura Pomocy Zawodowej Górniczej Agencji Pracy, które funkcjonują w 21 kopalniach. Biura te współpracują ze służbami i insty­

tucjami wyspecjalizowanymi w zakresie aktywizacji rynku pracy (biura po­

średnictwa pracy, doradztwa personalnego, instytucje szkolące, instytucje wspierające rozwój małej i średniej przedsiębiorczości, agencje rozwoju lokal­

nego).

Biura Pomocy Zawodowej przedstawiają pracownikom kopalń propozycje nowego zatrudnienia oraz niezbędnego zakresu przekwalifikowań i szkoleń.

Oferty pracy mogą również dotyczyć miejsc tworzonych w podmiotach wy­

odrębnionych z kopalń lub utworzonych na bazie m ajątku kopalń. Pracow­

nikom zatrudnionym pod ziemią oraz (od 1 stycznia 1999 r.) pracownikom zakładów przeróbki mechanicznej węgla, którzy będą zainteresowani zmianą miejsca pracy, przysługuje:

• Zasiłek socjalny wypłacany dla odchodzących z pracy pracowników kopalń na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia poza górnictwem. Czas pobierania zasiłku wyniesie do dwóch lat, a jego wysokość — 65% miesięcznego ekwiwalentu pieniężnego obli­

czonego jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy. Okres wypłacania

26 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8.05.1998 r. w sprawie warunków uzyskania uprawnień, sposobu obliczania, szczegółowych zasad i trybu wypłacania osłon socjalnych z tytułu urlopów górniczych, zasiłków socjalnych i jednorazowych wypłat dla zatrudnionych pod ziemią pracowników górnictwa (Dz.U. nr 63, poz. 410).

zasiłku kończy się z chwilą podjęcia zatrudnienia. Prawo do zasiłku socjalnego przysługuje wyłącznie pracownikom zatrudnionym pod ziemią, a od stycznia 1999 r. również pracownikom zakładów obróbki mechanicznej węgla. Zasiłek ten waloryzowany jest w analogiczny sposób jak świadczenie socjalne za urlop górniczy.

Osoba przebywająca na zasiłku socjalnym zobowiązana jest do zgłaszania się raz w miesiącu do właściwego terytorialnie Biura Pomocy Zawodowej w celu potwierdzenia gotowości do podjęcia zatrudnienia. W wypadku przedstawienia jej oferty szkolenia lub przekwalifikowania zawodowego musi, pod rygorem utraty zasiłku, skorzystać z tej propozycji. Prawo do zasiłku można utracić także w wypadku podjęcia samodzielnie zatrudnienia lub działalności gospodarczej.

Pracownikom wszystkich kopalń przysługują od 1 stycznia 1999 r.

— w trybie indywidualnego wniosku do Biura Pomocy Zawodowej — upraw­

nienia do bezpłatnego skorzystania z jednorazowego szkolenia w celu prze­

kwalifikowania się w kierunku zwiększającym szanse podjęcia zatrudnienia poza górnictwem. Koszt przekwalifikowania byłego pracownika będzie się kształtował na poziomie stosowanym przez rejonowe urzędy pracy i wynosił nie więcej niż dwukrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w ostat­

nim kwartale, publikowanego przez GUS.

• Jednorazowa odprawa pieniężna.

W celu zintensyfikowania aktywności zawodowej górnikom pracującym pod ziemią oraz pracownikom zakładów przeróbki mechanicznej węgla, którzy po dniu 1 stycznia 1998 r. w okresie do 24 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy podejmą zatrudnienie poza górnictwem, przysługuje jedno­

razowa odprawa pieniężna. Odprawa wypłacana będzie z chwilą podjęcia zatrudnienia na przedstawionym przez współpracujące instytucje albo po­

zyskanym samodzielnie miejscu pracy. Wysokość odprawy wynosić będzie 14,4-krotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kopalniach węgla kamiennego z trzeciego kwartału roku poprzedzającego rok rozwiązania stosunku pracy.

Począwszy od roku 2000 przewiduje się coroczny spadek wysokości od­

prawy. W 2000 r. będzie to 12-krotność, w 2001 — 9,6-krotność, w 2002

— 7,2-krotność. W 1998 r. prawo do jednorazowej odprawy pieniężnej przysługiwało wyłącznie pracownikom zatrudnionym pod ziemią.

• Jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa w wysokości 24-krotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kopalniach węgla kamiennego z trzeciego kwartału poprzedniego roku. Odprawa przysługuje pracownikom nie uprawnionym do urlopu górniczego, a warunkiem jej otrzymania jest rozwiązanie umowy o pracę na wniosek pracownika i jego rezygnacja ze wszystkich opisanych powyżej instrumentów wsparcia socjalnego.

Począwszy od roku 2000 przewiduje się coroczny spadek wysokości odprawy, i tak: w 2000 r. będzie to 21,6-krotność, w 2001— 16,8-krotność, w 2002 — 12-krotność. Odprawa ta przysługuje wszystkim pracownikom kopalń zatrudnionym pod ziemią, a od 1 stycznia 1999 r. również pracow­

nikom zakładów przeróbki mechanicznej węgla. Także od tego terminu pozostałym pracownikom powierzchni kopalń, które są całkowicie likwido­

wane, przysługiwać będzie jednorazowa odprawa pieniężna w wysokości 3,6-krotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kopalniach27.

• Pożyczka lub kredyt bankowy

Pracownikom, zainteresowanym podjęciem działalności gospodarczej, którzy odejdą z pracy w górnictwie, a nie korzystają z uprawnień wymienio­

nych wyżej (z wyjątkiem jednorazowego odszkodowania, jeśli dotyczyć ono będzie kursów związanych z podjęciem działalności gospodarczej), będzie mogła być udzielona pożyczka lub kredyt bankowy. Udzielane one będą przez banki i instytucje regionalne oraz zasilane przez budżet państwa lub ze środków pomocowych w taki sposób, aby warunki ich pozyskania i spłaty były korzystniejsze niż na zasadach komercyjnych. Prawo do uzyskania pożyczki przysługuje wszystkim pracownikom kopalń.

Pracodawca spoza górnictwa, który przyjmie do pracy na czas nieokreś­

lony pracownika kopalni węgla kamiennego i zatrudniać go będzie przez okres co najmniej dwóch lat na specjalnie w tym celu utworzonym miejscu pracy, może starać się o pożyczkę lub kredyt bankowy na preferencyjnych warun­

kach, przeznaczony na sfinansowanie powstałych kosztów. Będzie mógł także w tym okresie ubiegać się o zwrot kwoty odpowiadającej sumie zapłaconej składki na ubezpieczenie społeczne oraz składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w części przypadającej na tego pracownika. Zwrot opłaconej składki dokonywany jest ze środków budżetu państwa poprzez przedsiębiorstwo górnicze, w którym pracownik był poprzed­

nio zatrudniony.

W dokumencie Restrukturyzacja umiejscowiona. Socjalne i regionalne aspekty przemian w górnictwie węgla kamiennego (Stron 74-81)