Geneza górniczej służby zdrowia9

Geneza górniczej służby zdrowia w Polsce sięga średniowiecza i początków górnictwa polskiego. Najwcześniejsze wzmianki dotyczące szpitali pochodzą z XI wieku i jakkolwiek większość z nich przeznaczona była dla ogółu ludności, w X III wieku pojawia się forma opieki nad grupą chorych, rekrutujących się z pracowników rozwijającego się w Polsce górnictwa.

Wzrost znaczenia władzy świeckiej związany z rozwojem miast spowodo­

wał przechodzenie istniejących już szpitali pod zarządy Rad Miejskich oraz powstanie nowych pod ich patronatem. Coraz większą rolę zaczynają od­

grywać w górnictwie śląskim Tarnowskie Góry, miasto, które otrzymuje od księcia Jana II Opolskiego w 1528 r. słynne prawo górnicze: „Ordunek

9 Szeroką informację o genezie górniczej służby zdrowia można uzyskać na podstawie lektury m.in.:

— E. P o p i o ł e k : Opieka społeczna w przemyśle górniczo-hutniczym na ziemiach polskich. Cieszyn 1945.

— M. W a n a t o w i c z : Ubezpieczenia brackie na Górnym Śląsku w latach 1922—1939. W ar­

szawa—Kraków 1973.

— J. W y r o z u m s k i : Początki opieki społeczne] w górnictwie polskim. Warszawa 1960.

G órny”. Artykuł 58 „Ordunku Górnego” przewidywał utworzenie stałej kasy, zapewniającej pomoc w czasie choroby. Z zebranych pieniędzy i innych kwot bractwo zbudowało w kilka lat później szpital. Rozszerzając zakres uprawnionych o członków rodzin górników rozpoczęto w 1672 r. działania, które z czasem objęły całe górnicze rodziny i trwać będą aż po próg XXI w.

W 1769 r. na terenie Tarnowskich Gór utworzono Spółkę Bracką. Powstała dzięki staraniom górników i władz miasta kasa bracka — czerpiąca dochody z datków i darowizn — była swoistym rodzajem górniczego ubezpieczenia.

Środki na utrzymanie szpitala, świadczenia socjalne dla chorych górników, ich dzieci i żon, pochodziły ze składek samych górników. Nie posiadali wówczas możnego protektora, ale też nie zezwalali na ingerencję w świadczone formy opieki żadnym innym czynnikom.

W okresie międzywojennym funkcjonowały na Górnym Śląsku dwa bractwa górnicze — Spółka Bracka w Tarnowskich Górach o charakterze powszechnym, obejmująca przedsiębiorstwa górnicze poza Pszczyną, oraz Pszczyńskie Bractwo Górnicze z siedzibą w Katowicach.

Spółka Bracka w Tarnowskich Górach była instytucją ubezpieczenia pensyjnego jako dodatkowego ubezpieczenia górników. Spółka prowadziła to ubezpieczenie na mocy ustawy na zasadach przymusu i powszechności.

W stosunkach prawnych ubezpieczenia te miały pozycję analogiczną jak instytucje ubezpieczenia powszechnego. Nadzór nad Spółkę Bracką sprawo­

wało Ministerstwo Przemysłu i Handlu w Warszawie oraz Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach. Bractwo było instytucją autonomiczną — samo ustalało wysokość składek i świadczeń, zakres świadczeń, warunki ich przy­

znawania, zakres osób uprawnionych, organizację wypłat itp. Ubezpieczenia brackie działały na podstawie pruskiej ustawy o bractwach górniczych z 17 czerwca 1921 r.

W Zagłębiu Dąbrowskim, a więc na terenach byłego zaboru rosyjskiego, Kasy Brackie powstały przy poszczególnych kopalniach na podstawie bardzo ogólnikowych i ramowych przepisów. Po I wojnie utraciły one doszczętnie fundusze ulokowane w rosyjskich papierach wartościowych. Ograniczały się do wypłacania świadczeń jednorazowych. Ubezpieczenia brackie w Zagłębiu Dąbrowskim zostały restytuowane w 1935 r.

Na terenach byłego zaboru austriackiego ubezpieczenia górnicze prowa­

dziły Bractwo Górnicze w Katowicach oraz Kasy Brackie w Borysławiu i Czechowicach.

W 1933 r. została wprowadzona Powszechna Ustawa o Ubezpieczeniach Emerytalnych robotników, która zmieniała jakościowo ubezpieczenia gór­

nicze.

Odrębne przepisy dodatkowego ubezpieczenia brackiego uchwalili wów­

czas jedynie górnicy górnośląscy zrzeszeni w Spółce Brackiej w Tarnowskich Górach oraz Pszczyńskie Bractwo Górnicze.

Rok 1945 położył kres autonomii Górnego Śląska, a wraz z tym zmienione zostało ustawodawstwo chorobowe. Zasada powszechności i jednolitości ubezpieczeń doprowadziła do likwidacji Spółki Brackiej na Górnym Śląsku, przekazując jej majątek do użytku powszechnej służby zdrowia, a podopiecz­

nych powszechnemu ubezpieczeniu chorobowemu w warunkach istniejących ubezpieczeń społecznych. Od 1953 r. w polskim systemie ochrony zdrowia zaczęła funkcjonować przemysłowa służba zdrowia, powołana w celu zapew­

nienia planowego i systematycznego rozwoju opieki zdrowotnej oraz zwięk­

szenia skuteczności działań profilaktycznych. Najbardziej charakterystyczną cechą przemysłowej służby zdrowia jest jej ukierunkowanie na profilaktykę, mającą przeciwdziałać zagrożeniom zdrowia wynikającym ze szkodliwego środowiska pracy10. Poziom opieki medycznej, którą objęte pozostaje 75%

pracowników przemysłu, jest w sposób istotny zróżnicowany w poszczegól­

nych jej działach. Wszyscy pracownicy przemysłu węglowego i hutniczego, a ponad 80% paliwowo-energetycznego i chemicznego, mają zorganizowaną opiekę medyczną w miejscu pracy11.

W okresie po wyzwoleniu górnicza służba zdrowia opierała się zasadniczo na lekarzach kopalnianych, którzy zapewniali załogom górniczym opiekę podstawową oraz pomoc w nagłych wypadkach. W tym czasie górnicza służba zdrowia nie była wydzielonym pionem lecznictwa, nie miała własnej or­

ganizacji, jak również lecznictwa szpitalnego i specjalistycznego. Zniesiono wówczas istniejące kasy chorych, a całość podporządkowano Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych.

W okresie 1946— 1955 trwały dyskusje z resortem zdrowia i próby organizacyjnego rozwiązania kwestii opieki zdrowotnej górników. Dyna­

micznie rozwijający się przemysł węglowy, jego inklinacje do wewnętrznej autarkii oraz potrzeby w zakresie ochrony zdrowia załóg górniczych spowodo­

wały konieczność organizacyjnego wyodrębnienia górniczej służby zdrowia.

Pociągnęło to również za sobą potrzebę zorganizowania lecznictwa specja­

listycznego i zamkniętego oraz nadania ram organizacyjnych górniczej służbie zdrowia.

Uchwała Prezydium Rządu z dnia 5 marca 1955 r. została powzięta w celu zapewnienia należytej opieki w dziedzinie ochrony zdrowia pracownikom zatrudnionym w kopalniach węgla kamiennego, uczniom szkół zawodowych w przemyśle węglowym oraz osobom pobierającym świadczenia emerytalne z tytułu zatrudnienia w kopalniach węgla kamiennego i „w miarę możności

10 W. S z u b e r t : Ochrona pracy. Studium społeczno-prawne. Warszawa 1960, s. 85—87;

W. S z u b e r t : Studia z polityki społecznej. Warszawa 1973, s. 305—345.

11 M. M i t r ę g a : Zagrożenia zawodowe i ich konsekwencje w pracy górniczej — sytuacja w kopalniach węgla kamiennego województwa katowickiego W: Kwestie społeczne regionu uprzemys­

łowionego. Katowice 1989, s. 68—129.

członkom rodzin górników”. Zobowiązywała ona ministra zdrowia m.in. do wyodrębnienia sieci zakładów społecznej służby zdrowia, przeznaczonych wyłącznie dla pracowników górnictwa, i określiła zadania tych placówek.

M inistra górnictwa zaś zobowiązywała do zapewnienia — na tych samych zasadach jak dla pracowników kopalń — mieszkań fachowym pracownikom zatrudnionym w zakładach górniczej służby zdrowia, a także do zatrudnienia sanitariuszy w punktach podziemnych oraz do uzgadniania z ministrem zdrowia planów inwestycyjnych dotyczących budowy pomieszczeń dla gór­

niczej służby zdrowia.

Formy organizacyjne górniczej służby zdrowia podlegały ewolucji, zmienia­

ły się także nazwy komórek organizacyjnych. W dniu 1 stycznia 1975 r.

wojewoda katowicki, w wykonaniu zarządzenia M inistra Zdrowia i Opieki Społecznej, powołał w miejsce Wojewódzkiej Przychodni Górniczej w Katowi­

cach — Wojewódzki Górniczy Zespół Opieki Zdrowotnej w Katowicach oraz 6 podległych mu Górniczych Zespołów Opieki Zdrowotnej działających na terenie sześciu ówczesnych Gwarectw Węglowych.

3.2.2. Przeobrażenia górniczej służby zdrowia w okresie