Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789-1792)

Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe

w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego

(1789-1792)

Jerzy Gordziejew

Komisje Porządkowe Cywilno -Wojskowe

w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego

(1789-1792)

Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Rosji i Europy Wschodniej

RECENZENT

Prof. dr hab. Jerzy Malec PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska

© Copyright byJerzy Gordziejew & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2010

All rights reserved

Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody

Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-233-2847-6

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98

tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Stan badań ... 7

Źródła ... 10

Rozdział 1. Geneza i funkcjonowanie władzy wykonawczej w terenie ... 17

Myśl administracyjna a zagadnienie administracji lokalnej ... 17

Sejm Czteroletni a koncepcja budowy administracji lokalnej ... 20

Ustanowienie Komisji Cywilno-Wojskowych. Zakres kompetencji ... 23

Model aparatu administracyjnego i zasady jego funkcjonowania ... 29

Piśmiennictwo administracyjne kancelarii ... 43

Komisje porządkowe a kwestia kodyfi kacji prawa ... 53

Rozdział 2. Ludność. Bezpieczeństwo i porządek publiczny ... 57

Statystyki ludności i metryki parafi alne ... 57

Kwestia chłopska. Ruch suplikowy. Zjawisko zbiegostwa ... 66

Wspieranie osadnictwa ... 78

Bezpieczeństwo i porządek publiczny ... 85

Wprowadzanie paszportów ... 91

Kwestia sądownictwa cywilno-wojskowego ... 98

Zagadnienie ochrony granicy państwa ... 106

Rozdział 3. Komisje Cywilno-Wojskowe a miasta ... 113

Osiemnastowieczne miasto ... 113

Płaszczyzny współpracy miast i komisji porządkowych ... 116

Kwestia jurydyk w miastach ... 120

Żydzi a miasta ... 125

Starostowie a miasta ... 132

Aspekty gospodarki miejskiej ... 136

Zagadnienie uporządkowania przestrzeni miasta ... 141

Rozdział 4. Opieka społeczno-zdrowotna, stan sanitarno-higieniczny, edukacja,

obyczajowość ... 157

Próby uporządkowania systemu szpitalnictwa ... 157

Zwalczanie żebractwa ... 171

Zagadnienie stanu zdrowotnego, kadra medyczna, aptekarstwo ... 176

Kwestia stanu sanitarno-higienicznego miast ... 179

Szkolnictwo ... 187

Aspekty obyczajowości ... 198

Rozdział 5. „Materia ekonomiczna” ... 207

Kwestia rolnictwa, eksploatacji lasów i surowców ... 207

Rozwój sieci transportowej ... 209

Kwestia ujednoliceń metrologicznych ... 220

Regulacje cen ... 226

Funkcjonowanie systemu podatkowego ... 230

Obieg pieniężny ... 264

Statystyki gospodarcze ... 268

Rozdział 6. Wojsko a administracja lokalna ... 273

Kwestia poboru rekruta ... 274

Kwaterunek wojska i kwestia obiektów zaplecza ... 280

System aprowizacyjny wojska ... 289

Wydatki na wojsko a władze terenowe ... 301

Kwestia dezercji ... 304

Wojna z Rosją z 1792 roku w świetle działań zbiorowości lokalnych ... 307

Zakończenie ... 317

Indeks osób ... 321

Indeks geografi czny ... 331

Spis tabel ... 337

Spis ilustracji ... 339

Bibliografi a ... 341

Gdzie nie masz rządu i praw przepisu, nie masz szczęścia, nie masz zgody.

Józef Wybicki Listy patriotyczne

Stan badań

Andrzej Zahorski w swojej pracy, poświęconej ewolucji zespołu urzędów państwowych w Rzeczypospolitej w okresie rozbiorów, zauważał, iż działalność komisji porządko- wych nie doczekała się opracowań¹. W znacznym stopniu ta uwaga badacza nie straciła na aktualności. Zagadnienie genezy i rozwoju lokalnych zrębów administracji państwo- wej w czasie Sejmu Czteroletniego na ziemiach Litwy i Białorusi należy uznać za słabo rozpoznany obszar badawczy. Jeszcze pod koniec XIX wieku nakreśleniem ogólnego zarysu historii komisji porządkowych w okresie stanisławowskim zajęli się Tadeusz Korzon oraz Ignacy Baranowski². Wspominał o nich Walerian Kalinka na marginesie swojej monografi i na temat Sejmu Wielkiego³. Podstawowe wiadomości o komisjach, opierające się przede wszystkim na konstytucjach sejmowych, znajdują się w licznych pracach poświęconych ustawodawstwu Sejmu Czteroletniego, historii ustroju, historii gospodarczej oraz historii miast⁴.

1 A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959, s. 65.

2 I. Baranowski, Komisje porządkowe (1765–1788), „Rozprawy Akademii Umiejętności Wydziału Histo- ryczno-Filozofi cznego” 1907, s. 2, t. XXIV, s. 107–150; T. Korzon, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe wojewódzkie i powiatowe w latach 1790–1792, „Ateneum” 1882, R. VII, t. I, z. 1, s. 427–455; tenże, We- wnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. II, Kraków–Warszawa 1897, s. 296–297, 301;

t. V, s. 196–201.

3 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. 2, wyd. 4, Kraków 1895, s. 644; tamże, s. 642–647.

4 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce, Wilno 1924, s. 232–238; B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czte- roletniego (1788–1792), Wrocław 1951, s. 333–341; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, t. II, Warszawa 1966, s. 538–539; J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski, Poznań 1947, s. 313–315, 328; J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Warszawa 1949, s. 323–340; Kronika,

„Czasopismo Prawno-Historyczne” 1975, t. 27, z. 2, s. 342–343 (obrona pracy doktorskiej Wiesława Szaji zatytułowanej Wielkopolskie Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe 1791–1792); W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007, s. 79–80; A. Lityński, Samorząd szlachecki w Polsce w XVI–XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 1992, t. 99, nr 4, s. 30–32.

Z licznego zbioru publikacji traktujących o rozwoju powstałej u schyłku Rzeczypo- spolitej administracji lokalnej stosunkowo szeroko pisał Andrzej Zahorski⁵. Badania nad dziejami Komisji Cywilno-Wojskowych stanowiły uboczny wynik opracowań poświę- conych wojskowości okresu stanisławowskiego. Kwestię działalności komisji porządko- wych na marginesie swoich prac podjął Leonard Ratajczyk, który szczegółowo zajmował się reformami wojska⁶. Ciekawych uwag o ich czynnościach w zakresie szkolnictwa do- starczyły rozprawy Tadeusza Mizi oraz Ireny Szybiak⁷. Bogate informacje o działalno- ści komisarzy porządkowych w dziedzinie opieki zdrowotnej oraz szpitalnictwa zostały zamieszczone w pracach Jadwigi Jankowskiej, Tadeusza Srogosza oraz Andrzeja Zahor- skiego⁸.

Rezultatem wzrostu zainteresowania problematyką historii regionalnej oraz samorzą- dowości stało się podjęcie tego tematu przez historyków polskich w latach 60.–80. XX wieku. W konsekwencji ukazało się kilka prac o działalności małopolskich, lubelskich oraz wielkopolskich komisji porządkowych z okresu Sejmu Wielkiego oraz studiów za- rysowujących ewolucję przeobrażeń ustrojowych, których urzeczywistnienie na pozio- mie lokalnym zależało od tych organów⁹. Na tle powstałych i zaawansowanych prac nad komisjami w Polsce dzieje komisji porządkowych w Wielkim Księstwie Litewskim jak dotychczas nie doczekały się swego gruntownego opracowania. Próbą wypełnienia tej poważnej luki jest jak na razie kilka pozycji poruszających przede wszystkim za- gadnienia całokształtu działalności tych instytucji¹⁰. Mimo ukazania się wspomnianych

5 A. Zahorski, dz. cyt.

6 L. Ratajczyk, System zaopatrzenia i uzbrojenia wojska Rzeczypospolitej w okresie reform Sejmu Cztero- letniego 1788–1792, „Materiały i Studia” 1973, nr 22; tenże, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, Warszawa 1975; tenże, Przezwyciężenie kryzysu militarnego Polski przed reformami Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1975.

7 T. Mizia, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe a szkolnictwo parafi alne w okresie Sejmu Czterolet- niego, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1963, t. VI, s. 40–87; I. Szybiak, Szkoły parafi alne w Wielkim Księstwie Litewskim w czasach Komisji Edukacji Narodowej, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1968, t. XI, s. 99–123.

8 J. Jankowska, Źródła do dziejów medycyny w Polsce w aktach Komisji Policji Obojga Narodów i Komisji Policji Koronnej (1791–1794), „Źródła i Dokumenty do Historii Medycyny” 1955, nr 3; T. Srogosz, Problemy sanitarno-zdrowotne w działalności administracji Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim, Łódź 1993;

tenże, Zakres działalności władz państwowych w szpitalnictwie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1768–1794, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie” 1997, Zeszyty Historyczne, z. 4, s. 243–260; A. Zahorski, dz. cyt.

9 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 52, 55; J. Mazurkiewicz, Lublin w okresie reform (1764–1795) [w:] Dzieje Lublina, Lublin 1965, s. 170–172; Z. Wielebska, Krakowska Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa (1789–1794),

„Rocznik Historyczno-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 1987, R. XII, s. 187–197. Należą tu również niepub- likowane prace Barbary Sobolowej, Wiesława Szaji, Wielkopolskie Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe (1791–1792) (maszynopis pracy doktorskiej znajduje się w Bibliotece UAM w Poznaniu), Sławomira Ba- rasińskiego, Wielkopolskie Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe jako organy władzy policyjnej, rękopis przechowywany w Bibliotece Głównej UAM, s. 390 (http://nauka.opi.org.pl/raporty/opisy/synaba/75000/

sn75832.htm); J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia…, t. II, s. 538.

10 J. Gordziejew, Próby reform miejskich w Grodnie w dobie oświecenia, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, R. 46: 2001, s. 227–257; tenże, Z dziejów Komisji Porządkowych Cywilno-Wojsko- wych w Wielkim Księstwie Litewskim, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, R. 47: 2002, s. 167–192; tenże, Civilinės karinės tvarkos komisijos ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės miestai ketvierių metų seimo laikotarpiu [w:] Viešosios ir privačiosios erdės XVIII amžiaus Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje, Vilnius 2008, s. 253–263; tenże, Źródła do dziejów Komisji Cywilno-Wojskowych w Wielkim Księstwie Li-

publikacji, będących rezultatem jedynie rekonesansu badawczego, nieodzowne wydaje się przeprowadzenie dogłębnych analitycznych badań słabo rozpoznanego zagadnienia Komisji Cywilno-Wojskowych na ziemiach litewskich i białoruskich Rzeczypospolitej.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie procesu kształtowania i funkcjonowania administracji lokalnej w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego.

Punktem wyjścia opracowania są ostatnie miesiące 1789 roku, kiedy podjęto decyzję o powstaniu nowych organów władzy terytorialnej. Etap końcowy wiąże się z kampa- nią wojenną 1792 roku. Pod względem terytorialnym praca obejmuje obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego w granicach po pierwszym rozbiorze, czyli z wyjątkiem anekto- wanych przez Rosję etnicznych wschodnich terenów białoruskich.

Wybór problematyki badawczej wynika z obecnego stanu zachowania ksiąg akto- wych nowych zrębów administracji państwowej. Wykorzystanie dostępnej bazy źródło- wej, mimo faktu istotnego zdekompletowania aktów komisji, zarówno umożliwia rekon- strukcję najważniejszych kierunków działalności nowych organów władzy wykonawczej w terenie oraz ukazuje ustosunkowanie się zbiorowości lokalnych do zagadnień reform ustrojowych, jak i ułatwia zrozumienie rozwoju ówczesnej myśli administracyjnej w kraju.

Prezentowana praca, traktująca o całokształcie działalności Komisji Cywilno-Woj- skowych, obejmuje następującą problematykę badawczą. Za konieczny zabieg należy uznać zarysowanie uwarunkowań rozwoju sieci administracji lokalnej, kształtów jej modelu, w tym podstawowych zasad funkcjonowania komisji oraz ich struktury organi- zacyjnej. Ze względu na szeroki zakres obowiązków władz terytorialnych i stan zacho- wania materiałów źródłowych przedmiotem niniejszych studiów będą te aspekty, na któ- rych komisarze koncentrowali główny swój wysiłek. Należą do nich na przykład akcja przeprowadzenia pierwszych gruntownych spisów ludności, umożliwiających zbadanie złożonej struktury ówczesnego społeczeństwa, lub wspieranie osadnictwa. W pracy zo- stanie poruszona kwestia podejścia komisarzy do problemu bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także działalność w zakresie sądownictwa i ochrony granicy państwo- wej. Wydaje się konieczne szczegółowe omówienie stosunku komisji porządkowych do problematyki miejskiej, w tym prób porządkowania przestrzeni miejskiej lub wprowa- dzenia urządzeń przeciwpożarowych, jak również opieki społecznej, stanu sanitarno- -higienicznego bądź szkolnictwa. Do najważniejszych zadań komisji należy zaliczyć ich działalność w dziedzinie gospodarki, przede wszystkim realizację postulatów polityki fi nansowej państwa, co miało bezpośredni związek z rozbudową armii, a więc spraw- nym ściąganiem podatków i czynnościami zmierzającymi do usprawnienia systemu do- starczania rekruta, kwaterunku wojskowego oraz zaopatrzenia jednostek, stacjonujących w poszczególnych regionach kraju.

Stan zachowania bazy źródłowej, ustalonej w trakcie kwerend, pozwala się pokusić o wyłonienie innych płaszczyzn badawczych, które niewątpliwie zasługują na odrębne i dogłębne potraktowanie. Należą tu wieloaspektowe studia na temat działalności komi- sji poszczególnych województw lub powiatów. Dalszych badań wymagają liczne wątki ewolucji komisji porządkowych, w tym ich struktura prawno-ustrojowa, skład personal-

tewskim z lat 1789–1792 [w:] Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań XVI–XVIII wiek, red.

T. Ciesielski, A. Filipczak-Kocur, Warszawa–Opole 2008, s. 143–146; tenże, Z dziejów polityki budżetowej w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego [w:] Wielkie Księstwo Litewskie: polityka, gospodarka, kultura, prawo, wyznania, Warszawa (praca złożona do druku).

ny, stan majątkowy lub poglądy polityczne komisarzy. Przedstawienie tak szerokiego wachlarza zagadnień wykracza więc poza ramy tej pracy.

Źródła

Stanisław Kutrzeba w monografi i omawiającej zagadnienia źródeł do dziejów histo- rii prawa, zwrócił uwagę na zły stan zachowania akt Komisji Cywilno-Wojskowych.

O księgach komisji porządkowych z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego Kutrzeba wspomina w jednym zdaniu, twierdząc: „Zachowały się nieliczne księgi Komisji powia- towych Cywilno-Wojskowych z roku 1792”¹¹. Z całą pewnością aprioryczne założenie autora mogło wynikać zarówno ze słabego rozeznania w zasobach archiwalnych, jak i z ewentualnych utrudnień w podjęciu takich badań.

Przystępując do charakterystyki podstawy źródłowej działalności komisji porząd- kowych z okresu Sejmu Czteroletniego, wypada zaznaczyć, iż bliższe zapoznanie się z zasobami archiwalnymi uwidacznia częściowe zachowanie dokumentacji aktowej ad- ministracji lokalnej, umożliwiające rekonstrukcję jej działalności.

Trzon prezentowanej monografi i stanowią odnalezione księgi i uniwersały komisji rządowych, między innymi Komisji Skarbowej i Komisji Wojskowej z poszczególny- mi Komisjami Cywilno-Wojskowymi, korespondencja magistratur, akta Komisji Poli- cji Obojga Narodów oraz Straży Praw. Charakter uzupełniający mają materiały sądów ziemskich i grodzkich, a także księgi miejskie.

Analiza najstarszych dziewiętnastowiecznych inwentarzy archiwalnych oraz kom- pleksowe kwerendy przeprowadzone w archiwach Litwy, Białorusi oraz Polski ujawnia- ją poważne braki w zachowaniu akt kancelarii komisji porządkowych z okresu Sejmu Czteroletniego. Na przykład z lat 1879–1882 w zasobach wileńskiego archiwum odno- towano brak 145 sygnatur¹². Według danych kustosza archiwalnego Nikołaja Gorba- czewskiego w 1872 roku w zbiorach Centralnego Archiwum Akt Dawnych w Wilnie były przechowywane księgi następujących komisji porządkowych: brasławskiej, lidz- kiej, wiłkomierskiej, grodzieńskiej, mińskiej, mozyrskiej, nowogródzkiej, orszańskiej, pińskiej, rzeczyckiej oraz słuczoreckiej¹³.

Obecnie bilans poszukiwań archiwalnych akt kancelarii komisji przedstawia się następująco. Większość ksiąg Komisji Cywilno-Wojskowych znajduje się w zbiorach Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Mińsku. Należy podkreślić, że naj- lepszym stanem zachowania charakteryzuje się dokumentacja aktowa Komisji: gro- dzieńskiej, słuczoreckiej, pińskiej, mińskiej, połockiej oraz orszańskiej. Wspomniana placówka archiwalna dysponuje również pojedynczymi księgami komisji porządkowych

11 S. Kutrzeba, Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. I, Lwów–Warszawa–Kraków 1925, s. 129;

t. II, 1926, s. 61.

12 R. Mienicki, Archiwum Akt Dawnych w Wilnie w okresie od 1795 do 1922 roku, Warszawa 1923, s. 123;

Inwentarz byłego Wileńskiego Archiwum Centralnego, cz. 1, Wilno 1929, s. 417, 436.

13 Н. Горбачевский, Каталог древним актовым книгам губерний: Виленской, Гродненской, Мин- ской и Ковенской, а также книгам некоторых судов губерний Могилёвской и Cмоленской, хранящихся в Центральном Архиве в Вильне, Вильно 1872, c. 193, 248, 427, 437, 454, 467, 485, 517, 556, 574.

powiatów słonimskiego i rzeczyckiego. Organy władzy lokalnej powiatu wołkowyskie- go i nowogródzkiego są przedstawione szczątkowymi materiałami¹⁴.

Oprócz wzmiankowanych zespołów z mińskich zasobów archiwalnych do analizy badawczej posłużyły także księgi poszczególnych komisji porządkowych ze zbiorów Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego oraz Biblioteki Akademii Nauk Litwy. Należą tu księgi komisji porządkowej wileńskiej, wiłkomierskiej i rosieńskiej¹⁵, a także księgi komisji porządkowej brasławskiej i kowieńskiej¹⁶.

Specyfi cznych informacji dostarcza księga Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu orszańskiego, nieposiadająca strony tytułowej. Zawiera ona liczne skargi ludności za- mieszkującej wschodnią strefę przygraniczną oraz białoruskie tereny, anektowane przez Rosję w 1772 roku. Dotyczą one napadów wojsk rosyjskich w celach rabunkowych, kradzieży mienia, kontroli ruchu ludności, zatrzymania zbiegłych, buntów chłopskich, spraw natury kryminalnej, problemu zaopatrzenia armii¹⁷.

Poszukiwania dokumentacji aktowej komisji porządkowych nie zawsze dają jedno- znaczne wyniki. Na przykład do nadal niewyjaśnionych kwestii należy los sześciu ksiąg nowogródzkiej Komisji Cywilno-Wojskowej oraz dokumentacji aktowej administracji powiatu mozyrskiego, wzmiankowanych w inwentarzu wileńskiego archiwum z 1872 roku¹⁸, całkowicie pominiętych przez inwentarz zbiorów wileńskiego archiwum Akt Dawnych Iwana Sprogisa z 1929 roku¹⁹.

Jak na razie wyniki kwerend archiwalno-bibliotecznych nie pozwalają stwierdzić fak- tu zachowania dokumentacji aktowej innych Komisji Cywilno-Wojskowych. Na przy- kład do naszych czasów dotarły jednie wzmianki lub wyciągi z ksiąg poszczególnych komisji porządkowych, w tym fragmenty ich korespondencji z Komisją Wojskową²⁰. Można jedynie przypuszczać, że najbardziej prawdopodobną przyczyną rozproszenia archiwaliów były przeprowadzki utworzonego w 1852 roku Wileńskiego Centralnego Archiwum Akt Dawnych. O „zdekompletowaniu” i stratach materiałów archiwalnych tej placówki, spowodowanym ewakuacją w 1915 roku, wspomina Ryszard Mienicki. Tym bardziej cenna jest jego krótka uwaga, potwierdzająca przypuszczenie o zniknięciu części zbiorów, o tym, że „podobnie przedstawia się stan archiwów cywilno-wojskowych komi- sji WXL”²¹. Trudno również dociec, kiedy i w jakich okolicznościach zniknęły księgi Ko- misji Cywilno-Wojskowych z lat 1790–1794, o których wspomina Michał Brensztejn²².

14 Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi (dalej NAHB), F. 1794 op. 1 nr 1; F. 1886 op. 1 nr 1; F. 1887 op. 1 nr 1–5; F. 1889 op. 1 nr 1–15; F. 1891 op. 1 nr 1–2, F. 1892 op. 1 nr 1; F. 1893 op. 1 nr 1; F. 1894 op.

1 nr 1–6; F. 1895 op. 1 nr 1–3; F. 1938 op. 1 nr 1–2.

15 Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne (dalej LPAH), SA 4540, 6491, 6491, 14574, 18505, 18533, 18535, 18572, 18626–18627; F. 1135 op. 23 nr 53; Dział Rękopisów Biblioteki AN Litwy (dalej DR BAN Litwy), F 273–1348.

16 LPAH, SA 15383–15384.

17 DR BAN Litwy, F 17–282.

18 Н. Горбачевский, Каталог…, s. 437, 454 (nr 12503–12510, 12989–12994).

19 I. Sprogis, Inwentarz b. Wileńskiego Archiwum Centralnego, cz. 1, Wilno 1929.

20 LPAH, F. 4 op. 2 nr 15 k. 16v.

21 R. Mienicki, Archiwa Wielkiego Księstwa Litewskiego [w:] Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Histo- ryków Polskich w Wilnie 17–20 września 1935 roku, t. I, Lwów 1935, s. 408, 413.

22 M. Brensztejn, Zbiór rękopisów Uniwersyteckiej Biblioteki Publicznej w Wilnie, „Ateneum Wileńskie”

1931–1932, t. VIII, s. 279.

Zapoznaniu się z dziejami organów administracji terenowej służą akta Sejmu Czte- roletniego, a także korespondencja komisji porządkowej z centralnymi magistraturami państwowymi. Akta Komisji Policji Obojga Narodów i Straży Praw z lat 1791–1792 zawierają wiadomości o różnych aspektach działalności Komisji Cywilno-Wojskowych oraz życia codziennego zbiorowości lokalnych, na przykład o szpitalnictwie, wprowa- dzeniu reform miejskich lub nurtującej mieszczan kwestii jurydyk²³.

Ważne źródło, wykorzystane w tej pracy, stanowią konstytucje sejmowe, zawierają- ce informacje o założeniu komisji oraz uwzględniające ówczesne nabrzmiałe problemy społeczne²⁴. Należy wziąć pod uwagę zawodność wyprowadzania faktów z treści decyzji legislacyjnych: zamiary ustawodawców nie zawsze pokrywały się z egzekwowaniem przepisów prawnych przez obywateli. Dlatego należy z wielką ostrożnością przepro- wadzać rekonstrukcję działalności komisji porządkowych na podstawie wspomnianych wyżej źródeł, a tym bardziej próbować wyprowadzać z nich wnioski.

Do właściwej rekonstrukcji całokształtu działalności Komisji Cywilno-Wojskowych niezbędne okazało się zapoznanie się z materiałami Komisji Skarbowej i Komisji Woj- skowej Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz ich korespondencją z nowymi strukturami władzy w terenie. Należą tu „expedycje” oraz raporty komisji porządkowych, lustracje dymów oraz taryfy podymnego podatku, przeprowadzane przez komisarzy²⁵. Na specjal- ną uwagę zasługują raporty komisji porządkowych dla Komisji Wojskowej²⁶. Do uchwy- cenia problematyki działalności administracji terenowej z okresu Sejmu Czteroletniego konieczne wydaje się zapoznanie się ze zbiorami Trybunału Litewskiego, w których udało się natrafi ć na wiadomości dotyczące rozwoju ówczesnego szpitalnictwa²⁷.

Szeroki zakres kompetencji komisji porządkowych wskazuje na potrzebę zbadania ksiąg aktowych sądów ziemskich²⁸. Na przykład analizując zawartość zespołu sądu ziem- skiego powiatu grodzieńskiego z lat 90. XVIII wieku, udało się odnaleźć włączone do nich fragmenty ksiąg miejscowej komisji porządkowej, zawierające księgi paszportów²⁹. Następny przykład stanowi produkcja kancelarii ziemskiej powiatu kowieńskiego z lat 1791–1792, do której wciągano różnorodne dokumenty, na przykład powołania na stano- wiska w komisji, czyli „kredens na komisarstwo cywilno-wojskowe”³⁰. Do takiego wnio- sku skłania zapoznanie się z zespołem ksiąg ziemskich powiatu ejszyskiego z archiwum w Wilnie, w których znalazły się księgi lidzkiej komisji porządkowej. Informacji o ad- ministracji terytorialnej dostarczają księgi ziemskie telszewskie księstwa żmudzkiego³¹.

Materiały dotyczące prac Komisji Cywilno-Wojskowych trafi ały także do ksiąg grodzkich. Z reguły komisarze porządkowi występowali w tych aktach jako jedna ze

23 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Archiwum Królestwa Polskiego (dalej AKP) 149–152, 205, 233; Tzw. Metryka Litewska (dalej Tzw. ML) IX 27, 44; VII 164, 165, 169, 171–174; Archiwum Potockich (dalej AP) 104; Akta Sejmu Czteroletniego (dalej ASCz)14.

24 Volumina legum (dalej VL), t. IX, Kraków 1889, s. 221–222.

25 LPAH, F. 11 op. 1 nr 123, 124, 155, 1005 (SA 3709); 1006 (SA 3713), SA 4056, 4151, 4153, 4154, 4156; F. 11 op. 2 nr 227.

26 LPAH, F. 4 op. 2.

27 LPAH, SA 894–896.

28 LPAH, SA 15163 k. 161–161v, 571–572v.

29 NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 42–347.

30 LPAH, SA 13807, k. 26.

31 LPAH, SA 15163 k. 161–161v, 193, 340, 571–572v.

stron transakcji dobrami ziemskimi lub nieruchomościami w miastach³². Wiele interesu- jących informacji o działalności komisji porządkowych dostarcza produkcja kancelarii miejskich³³.

Czynności administracji terenowej pozwalają prześledzić druki urzędowe: rozporzą- dzenia władz wykonawczych, uniwersały bądź memoriały komisji porządkowych, któ- re można potraktować jako akty prawne, regulujące różne aspekty życia codziennego społeczności lokalnych. Nie sposób jednoznacznie stwierdzić, czy wszystkie komisje porządkowe w Wielkim Księstwie Litewskim publikowały takiego rodzaju dokumenty.

Jak dotychczas najwięcej informacji posiadamy o podobnych odezwach komisji porząd- kowych: grodzieńskiej i wileńskiej, które udało się ustalić w wyniku przeprowadzonych kwerend w zbiorach Grodzieńskiego Państwowego Muzeum Historyczno-Archeologicz- nego oraz Działu Starych Druków Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego³⁴. Na uwagę za- sługują zachowane uniwersały Komisji Cywilno-Wojskowej województwa mińskiego³⁵

32 LPAH, F. 21 op. 1 nr 149 (SA 4806) k. 3, 884–884v, NAHB, F. 1711 op. 1 nr 71, F. 1732 op. 1 nr 13, F. 1736 op. 1 nr 40.

33 LPAH, SA 15378; BUWil, F 5 B 66–3402.

34 Komisja Policji Obojga Narodów. Obwieszczenie względem emigracji z 3 kwietnia 1792 roku (Dział Starodruków Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego (dalej DS BUWil, nr 16848); Komisja Policji ON (obwiesz- czenie) z 1 marca 1792 roku (DS BUWil, nr 16848 (2); Uniwersał do duchowieństwa i obywatelów powiatu grodzieńskiego względem dawania raportów o ludności, zafundowania parafi alnych szkół, zachęcania do osa- dzania ludności zagranicznej, utrzymywania miar i wag, ścigania dezerterów i hultajów i wnaszania podatków z 31 grudnia 1789 roku (DS BUWil, nr 16849); Uniwersał uwiadamiający o myśli prawa względem dawania podwód żołnierzom z 14 stycznia 1790 roku (DS BUWil, nr 24722); Uniwersał obligujący obywatelów o czy- nienie wczesnego zapasu na dostarczenie furażów z 23 lutego 1790 roku (DS BUWil, nr 24723); Uniwersał determinujący cenę na wiktuały i furaże dostarczyć się mające żołnierzowi w marszu będących z 2 marca 1790 roku (DS BUWil, nr 24724); Kommissya Porządkowa i Cywilno-Woyskowa powiatu grodzieńskiego. Uniwersał ponawiający cenę na furaże z 21 kwietnia 1790 roku (DS BUWil, nr 24727); Uniwersał ustanawiający cenę na produkta w mieście JKMci Grodnie z 4 maja 1790 roku (DS BUWil, nr 24728); Uniwersał uwiadamiający obywatelów o lustracji dymów prawem sejmu teraźniejszego determinowanej o poleceniach JWW Komisarzom lustrującym też dymy z 31 maja 1790 roku (DS BUWil, nr 24730); Uniwersał ogłaszający list obwieszczalny marszałków sejmowych z 14 sierpnia 1790 roku (DS BUWil, nr 24732); Uniwersał donoszący o ustanowionej cenie na moście i promie na rzece Niemnie będących oraz o utrzymanie onych i reparowanie dróg z 20 sierp- nia 1791 roku (DS BUWil, nr 24733); Uniwersał uwiadamiający obywatelów pttu grodzieńskiego względem importacji w racie teraźniejszej marcowej podatku dodatkowego z woli prawa oraz laudum prześwietnego pttu grodzieńskiego z 1792 roku (DS BUWil, nr 24735); Komisja Porządkowa i Cywilno-Wojskowa powiatu grodzieńskiego z 5 kwietnia 1792 roku (DS BUWil, nr 24739); Uniwersał determinujący dostarczanie rekrutów z kantonów i opłacenie pieniędzy z 24 kwietnia 1792 roku (DS BUWil, nr 24741); Uniwersał od N.N. Rzpltej Stanów, obwieszczenie o prawach […] zamiarze pospol[itej] obrony uchwalonych z 26 maja 1792 roku (DS BUWil, nr 24744); Komisja Cywilno-Wojskowa Policyjna w[ojewódz]twa wileń[skiego] z magistratem głównym i całą municypalnością wydziału wileńskiego z 1 czerwca 1792 roku (GPMHA, Zbiory 15116).

35 Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa w. mińskiego z 8 marca 1790 roku (BN, XVIII.4.123);

Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa mińskiego z 27 marca 1790 roku (BN, XVIII.4.119);

Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa mińskiego z 6 kwietnia 1790 roku (BN, XVIII.4.127 adl.; BN, XVIII.3.3437); Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa mińskiego z 12 kwietnia 1790 roku (BN, XVIII.4.118); Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa w. mińskiego z 12 maja 1790 roku (BN, XVIII. 4.120); Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa mińskiego z 14 lipca 1790 roku Uniwersał względem zbiegów, przychodniów, ludzi zagranicznych i form urlopów, paszportów, zaświadczeń, biletów tudzież względem reparacyi dróg (BN, XVIII.4.133); Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa w. mińskiego z 29 lipca 1790 roku (BN, XVIII.4.137); Komissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa w. mińskiego z 27 listopada 1790 roku; Uniwersał K.C.W. i P.W. w. mińskiego względem zsypki zbożowej (BN, XVIII.4.143

oraz powiatu pińskiego 1790 roku³⁶ ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. Do tejże grupy źródeł należy Xsięga do zapisywania uniwersałów publicznych w kościele daugieliskim z Kommissyi Cywilno-Wojskowej powiatu oszmiańskiego repartycji postaw- skiej przezydującą sporządzona 1790 roku³⁷, do której wciągano postanowienia zarówno centralnych magistratur, jak i miejscowych władz. W zespole Tak zwanej Metryki Litew- skiej ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych zachowały się liczne rozporządze- nia trockiej i mereckiej komisji porządkowej³⁸, a także innych komisji z terenów WKL³⁹.

adl.); Urządzenie Komissyi Cywilno-Wojskowej i Porządkowej województwa mińskiego dla porządku miasta JKMci mińska magistratowi tegoż miasta na sessyi dnia 30 miesiąca kwietnia 1790 roku wydane (BN, nr XVIII.4.121); Katalog osób podających się za kandydatów do zasiadania w Kommissyi Cywilno-Wojskowej w województwie mińskim jeżeli to prześwietnemu województwu zdawać się będzie (BN, XVIII.4.136).

36 Komissya Cywilno-Wojskowa p[owia]tu piń[skiego] z 8 marca 1790 roku (BN, XVIII.4.128a).

37 DR BAN Litwy, F 8–46 (F 136–80) k. 1–58.

38 Kommissya województwa trockiego z 21 grudnia 1789 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porząd- kowa województwa trockiego. Uniwersał nakazujący opłatę podatku subsidii charitativi przez wszystkich duchownych do kancelarii w. trockiego z 22 marca 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał zalecający obywatelom złożenia przywilejów i kontraktów, na któremi tak grobelne, mostowe, jako i jazowe na rzekach spławnych wybierali z 23 marca 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał przypominający XX plebanom uskutecz- nia obowiązku względem komportowania funduszów z 27 marca 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał zakazujący obywatelom tym, którzy przywilejów nie złożyli mostowego, groblowego, jazowego tak od kupców jako podróżnych wybieranie oraz ostrzegający, aby dzie- dzice od poddanych całoroczne z nowej ustawy podymne prócz jednej raty nie wybierali, tudzież zalecający, aby od ognia lasy psujące strzegli z 27 kwietnia 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał oznaczający dyspartyment, według którego po wiele głów i których dóbr, jaki i na który termin przystawiony bydź ma rekrut z 1 maja 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego z 8 października 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porząd- kowa województwa trockiego z 13 października 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał umieszczający wiadomość o czynnościach sejmu z 13 grudnia 1790 roku;

Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem do JJ. PP. ple- banów względem uczynienia raportu o ludności, o przybyciu i ubyciu, o młodzieży uczącej się i o ubogich znajdujących się w parafi i z 24 grudnia 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał ogłaszający niektóre względem zsypki zbożowej ustawy z 27 grudnia 1790 roku; Kom- missya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem podatków, raportów ludności, zsypki, paszportów, miar i wag, tabell po karczmach, przywilejów na mostowe etc. sług i kolendów żydowskich, ochrony budowli i delacji na przestępnych z 7 lutego 1791 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał o pozwach, aktoratach i paszportach z 4 czerwca 1791 roku;

Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem Deputacji do ułożenia Codicem Praw Cywilnych i kryminalnych z 21 czerwca 1791 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał pardon dla dezerterów i oraz kurs monet ogłaszający z 3 paź- dziernika 1791 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał wedle instruktażów Komisji Skarbowej opłatę od przepraw determinujący z 22 października 1791 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem skór surowych i wyprawanych.

Licytacja miasteczek, bezpieczeństwo, raporta ludności z 14 grudnia 1791 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał kurs monet ogłaszający z 14 grudnia 1791 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem Xięgi ziemiańskiej z 4 stycznia 1792 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa i powiatu trockiego. Uniwersał do obywatelów trockiego i mereckiego powiatu z 13 marca 1792 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porząd- kowa województwa trockiego, powiatów trockiego i mereckiego z [7] maja 1792 roku; Kommissya Cywilno- Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem wagi fl eszowej i nieprzyjmowania ludzi bez paszportów, b.d., Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał kurs

39Dążąc do lepszego odtworzenia dziejów komisji porządkowych, należy sięgnąć do korespondencji komisarzy z duchowieństwem parafi alnym i instytucjami kościelnymi, na przykład kapitułą wileńską.

Informacje o Komisjach Cywilno-Wojskowych trafi ały na łamy osiemnastowiecz- nej prasy warszawskiej oraz wileńskiej. „Gazeta Warszawska” wnikliwie relacjono- wała obrady sejmu, podawała w całości lub streszczała konstytucje sejmowe, donosiła o udziale komisarzy w obchodach uroczystości⁴⁰. Informacje o działalności komisarzy porządkowych zamieszczano na łamach „Gazet Wileńskich” i „Addytamentu do Gazet Wileńskich” z 1792 roku. Materiały prasowe unaoczniają ciekawe szczegóły, dotyczą- ce wprowadzenia ksiąg ziemiańskich, prac „sejmików deputackich i gospodarczych”, zaangażowania społeczności lokalnych w sprawę obronności kraju lub rozwoju szpital- nictwa⁴¹. Wzmianki na temat komisji porządkowych z ziem litewsko-białoruskich spoty- kamy również na łamach „Gazety Narodowej i Obcej”⁴², „Dziennika Rządowo-Ekono- micznego Handlowego”⁴³ oraz „Pamiętnika Historyczno-Polityczno-Ekonomiczego”⁴⁴.

Niewiele informacji na ten temat umieszczano w ówczesnych pamiętnikach⁴⁵. Niniejsze studium opiera się przede wszystkim na nowo odkrytych źródłach oraz przemyśleniach rozwijających opublikowane wcześniej ustalenia. Autor ma nadzieję, iż przedstawiona monografi a zarówno wypełni kolejną lukę badawczą, jak i przybliży lepsze zrozumienie rozwoju społeczeństwa i przeobrażeń ustrojowych w Wielkim Księ- stwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego. Można się spodziewać, że przyczyni się do podjęcia badań dotyczących nieznanych kart codziennego życia zbiorowości lo- kalnych etnicznych ziem litewskich i białoruskich, które jak dotąd nie były dogłębnie analizowane. Nie ulega wątpliwości, że w chwili obecnej można pokusić się o stwier- dzenie, iż bogactwo materiału źródłowego stwarza możliwość przygotowania studiów nad dziejami poszczególnych Komisji Cywilno-Wojskowych.

W tym miejscu pragnę wyrazić podziękowanie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, Fundacji Lanckorońskich za sfi nansowanie kwerend źródłowych przeprowadzonych w 2005 roku. Za cenne uwagi i sugestie chcę złożyć podziękowania prof. Jerzemu Mal- cowi i prof. Andrzejowi Zakrzewskiemu, dr hab. Ewie Danowskej. Za wszechstronną

monet ogłaszający z 14 grudnia 1791 roku (AGAD, Tzw. ML, IX 27, k. 245, 247–248, 250–253, 323, 324, 326, 358–368, 372, 374, 416, 435).

39 Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa powiatu oszmiańskiego repartycji oszmiańskiej. Uniwer- sał względem uregulowania miar i wag, stanowienia ofi cjantów z 8 marca 1790 roku; Kommissya Cywilno-- -Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem ustanowienie ofi cjantów na parafi e i ich powinności oraz względem uregulowania powszechnego świadectw, paszportów i urlopów żołnierskich z 17 kwietnia 1790 roku (AGAD, Tzw. ML, IX 27, k. 340, 369).

40 „Gazeta Warszawska” 1792, nr 55, „Suplement do Gazet Warszawskich” 1790, nr 17, 19.

41 „Gazety Wileńskie” 28 stycznia 1792, nr 4, 10 marca 1792, nr 10; Addytament do „Gazet Wileńskich”

19 maja 1792 roku.

42 „Gazeta Narodowa i Obca” 1791, nr 52, s. 210.

43 „Dziennik Rządowo-Ekonomiczny Handlowy” 1790, R. V, cz. 1, s. 92 (drożyzna w Mińsku); cz. 3, s. 233 (przeniesienie stolicy powiatu rzeczyckiego), s. 241 (kwestia podymnego); cz. 4, s. 416–435 (spisy członków komisji porządkowych), s. 450–462; R. VI, 1791, cz. 12, s. 459–461 (kwestia pożyteczności raportów komisji).

44 Uwagi nad komisjami w Litwie, „Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny” 1791, R. X, cz. IV, s. 321–331; „Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny” 1791, R. X, cz. X, s. 865.

45 M. Starzeński, Na schyłku dni Rzeczypospolitej (1757–1795), wyd. H. Mościcki, Warszawa 1914;

A. Chrząszczewski, Pamiętnik ofi cjalisty Potockich z Tulczyna, wyd. J. Piechowski, Wrocław 1976.

pomoc przy gromadzeniu materiałów chciałbym podziękować dr. hab. Stefanowi Gąsio- rowskiemu i dr. Mariuszowi Sawickiemu, a także Hannie Paŭłoŭskiej i Alesi Saŭczuk.

Za okazaną życzliwość i cenne wskazówki pragnę podziękować archiwistom Rucie Šrubiene, Leokadii Olechnowiсz i Krystynie Sosnowskiej z Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, Marii Iwanowicz z Biblioteki Narodowej Litwy, a także dr. Andrejowi Macukowi, Zmicierowi Jackiewiczowi oraz Hermanowi Brehero- wi z Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Mińsku. Słowa wdzięczności należą się dr Iwonie Pietrzkiewicz. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do dr. Alak- sieja Szałandy i dr. Siarhieja Amielki za udostępnienie informacji o źródłach i pomoc w odczytaniu źródeł sfragistycznych.

Rozdział 1

Geneza i funkcjonowanie władzy wykonawczej w terenie

Myśl administracyjna

a zagadnienie administracji lokalnej

W pamiętniku Antoniego Chrząszczewskiego zachowała się interesująca wzmianka:

„W końcu roku 1789 nastała po województwach nowa instytucja Komisji Cywilno- -Wojskowych, zawisłych od Komisjów Policyjnej i Wojskowej. Były one pośredniczymi między władzami cywilnymi i wojskowymi”¹. Komisje, o których z podziwem wypo- wiadał się ofi cjalista na tulczyńskim dworze Potockich, stanowiły pierwsze w dziejach Rzeczypospolitej ogniwa zarządu państwowego na poziomie terytorialnym.

Genezy nowoczesnych organów administracji terenowej w kraju należy doszukiwać się w myśli administracyjnej czasów saskich. W 1714 roku Jakub Henryk Flemming, doradca króla Augusta II, przedstawił projekt, przewidujący reformy ustrojowe państwa, w tym powołanie lokalnych izb administracyjnych na czele z wojewodami². Prekursor myśli oświeceniowej Stanisław Leszczyński w latach 30. XVIII wieku przedłożył pro- gram ustrojowy. Polegał on na ustanowieniu centralnych kolegialnych instytucji zarzą- du państwowego oraz wprowadzeniu rad wojewódzkich jako instytucji lokalnej władzy wykonawczej, składających się z resortów sprawiedliwości, policji, skarbu i wojska³. Należy jednak zauważyć, że pomysły na kształt administracji, znajdujące wyraz w dzia- łalności publicystycznej w Rzeczypospolitej, w okresie saskim nie urzeczywistniono w reformach administracji państwowej.

Tymczasem w osiemnastowiecznej Europie nie tylko przybywało teoretycznych opracowań dotyczących rozwiązań ustrojowych, lecz także tworzono spójnie powiązane i sprawnie funkcjonujące, wyspecjalizowane instytucje publiczne, oparte na zasadach

1 A. Chrząszczewski, dz. cyt., s. 69.

2 J. Malec, Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Rozprawy Habilitacyjne UJ, nr 120, Kraków 1986, s. 19.

3 J. Malec, dz. cyt., s. 23, 89; J. Malec, O recenzji Wacława Uruszczaka uwag kilka, „Czasopismo Prawno- -Historyczne” 1989, t. 41, z. 1, s. 214.

centralizmu, kolegialności i profesjonalizmu urzędników⁴. Charakteryzując reformy centralistyczno-unifi kacyjne oraz kształt administracji państwowej w krajach europej- skiego absolutyzmu, Pierre Chaunu podkreślał: „Państwo rośnie powoli, metodycznie, przez całe stulecie, ku wielkiej, bardzo dobrze wyważonej korzyści całego organizmu społecznego”⁵. Rozwój struktur administracyjnych, opartych na zasadach nowoczesnej organizacji aparatu, w zależności od lokalnych europejskich warunków miał odmienny przebieg i natężenie.

Reformy zdecentralizowanego i anachronicznego zarządu państwowego w Rzeczy- pospolitej swymi początkami sięgają okresu stanisławowskiego. Zmierzając do budowy nowoczesnego aparatu administracyjnego w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, utworzono dwa centralne urzędy: Komisje Skarbowe i Komisje Wojskowe. Lata 1773–

–1775 zaznaczyły się powołaniem do życia Komisji Edukacji Narodowej i Komisji Szpitalnej. Funkcje rządu pełniła trzydziestosześcioosobowa Rada Nieustająca. Dzia- łalność centralnej administracji państwowej opierała się na zasadach kolegialności i re- sortowości. W celu podniesienia miast z upadku powołano Komisje Dobrego Porządku⁶. O ile autorzy koncepcji reform polityczno-ustrojowych schyłkowego okresu saskie- go i początków panowania Stanisława Augusta wykazywali zainteresowanie problema- tyką reorganizacji aparatu administracyjnego, o tyle zagadnienie zarządu terenowego nie znalazło należytego miejsca w ich pracach. Sprawy nowoczesnej administracji lo- kalnej nie uwzględnia Stanisław Konarski ani nie porusza jej w swoim projekcie stron- nictwo Czartoryskich⁷.

Wśród planów reform pierwszego dziesięciolecia okresu stanisławowskiego doty- czących zarządu lokalnego na szczególne potraktowanie zasługuje koncepcja autorstwa Antoniego Popławskiego z 1774 roku⁸. Dwunasta uwaga O porządku po wojewódz- twach jego opracowania zawierała postulat powołania przez „stan rycerski” wojewódz- kich komisji ekonomicznych na czele z dożywotnim wojewodą. Zakres czynności lo- kalnej władzy wykonawczej – według Popławskiego – miał obejmować sprawy wzrostu ludności, zapewnienia bezpieczeństwa osobistego, szerzenia oświaty wśród włościan, regulowania życia gospodarczego, w tym „sporządzenia walniejszych i prostszych gościńców, ułatwienie po rzekach defl uitacji albo kopania kanałów wygodnych […], kupcom po drogach bezpieczeństwo opatrzyć, potrzebniejsze wprowadzić manufaktury, miasteczka podupadłe do lepszego stanu przyprowadzić, wydoskonalić handel”⁹. Zda- niem Popławskiego funkcjonowanie komisji miało się opierać na zasadach kolegialności, a jako jej członków autor Zbioru niektórych materii politycznych upatrywał urzędników ziemskich, posiadających doświadczenie w prowadzeniu gospodarki. Istotny wydaje się punkt o wykonywaniu przez komisarzy uchwał, podjętych przez sejmiki gospodarcze.

Propozycja wprowadzenia w lokalnej administracji dwóch organów – o charakterze cia- ła ustawodawczego i wykonawczego – wskazuje, że na projekt Popławskiego przypusz- czalnie wywarła wpływ nowożytna wizja podziału władz. Jego odwołania się do do-

4 D. Malec, J. Malec, Historia administracji nowożytnej, Kraków 1996, s. 15–16.

5 P. Chaunu, Cywilizacja wieku Oświecenia, Warszawa 1993, s. 157.

6 J. Malec, Polska myśl…, s. 116–118; D. Malec, J. Malec, Historia…, s. 42–44.

7 J. Malec, Polska myśl…, s. 31, 33, 36–37.

8 A. Popławski, Zbiór niektórych materii politycznych, Warszawa 1774, s. 265–271.

9 Tamże, s. 268–269.

świadczeń administracyjnych w Europie, uwagi o zapewnieniu przez zarząd państwowy warunków do rozwoju gospodarczego oraz bezpieczeństwa stanowią dodatkowy dowód wpływów europejskiej nauki policystycznej, myśli kameralistycznej i fi zjokratycznej¹⁰.

Problematykę reformy administracyjnej podjął też kuchmistrz litewski Michał Wiel- horski. Pobyt tego konfederaty barskiego we Francji zaowocował znajomością z ks.

Gabrielem Mably i Janem Jakubem Rousseau, z których opracowań chętnie korzystał.

Wielhorski postulował konieczność wprowadzenia wojewódzkich komisji do spraw ju- rysdykcji asesorskiej, skarbu i wojska. Komisarze byliby obierani: „zamiast jurysdykcji sądów marszałkowskich życzyłbym raczej po wszystkich województwach ustanowić komisje, które by należącemi do porządku całego województwa zaprzątały się sprawami […]”. Jego zdaniem komisje miały „wagi, miary i łokieć po całym kraju równe ustano- wić […]” lub dozorować szkoły publiczne¹¹.

Myśl administracyjna okresu Rady Nieustającej nie ograniczyła się do rozważań o konieczności utworzenia organów władzy terenowej. Propagatorzy reform ustrojo- wych szeroko prezentowali różnorodne uprawnienia administracji państwowej. Unor- mowania postulatów odnośnie do zakresu kompetencyjnego administracji spotykamy u Józefa Wybickiego. Jego zdaniem miały one obejmować zagadnienie opieki państwa w dziedzinie bezpieczeństwa, rozwoju stosunków gospodarczych, w tym rzemiosła, ku- piectwa i manufaktur, sytuacji włościan, wprowadzenia robót publicznych dla więźniów, jakości opieki zdrowotnej, polepszenia komunikacji, tworzenia warunków do zaludnie- nia kraju, troskę o szkolnictwo¹².

Projekty rozwoju aparatu wykonawczego, powstające w drugiej połowie lat 60. i 80.

XVIII wieku, czerpiące z prac policyjnych oraz doświadczeń reform europejskich, sty- kały się z realiami ustrojowymi Rzeczypospolitej¹³. Wypada zauważyć, że mimo ostroż- nego odniesienia się ówczesnych publicystów do wzorów absolutystycznych, można stwierdzić zarysowanie przesłanek modernizacji aparatu zarządzającego krajem. Opra- cowania sprzed okresu Sejmu Czteroletniego nabierają cech systematyczności i wska- zują na krystalizację wizji reform administracji terenowej przez doprecyzowywanie za- kresu uprawnień i kompetencji instytucji władzy z uwzględnieniem specyfi ki krajowych form ustrojowych. Na przykład w tym kierunku zmierzał Hugo Kołłątaj, który propono- wał pozostawić administrację w rękach samorządowych sejmików gospodarskich oraz wprowadzić nowe urzędy branżowe¹⁴. Wizja reformatorska w dziedzinie budowy lokal- nej administracji ziściła się dopiero w okresie Sejmu Wielkiego.

10 J. Malec, Polska myśl…, s. 40–45; W. Uruszczak, W sprawie dziejów polskiej myśli administracyjnej.

Uwagi w związku z pracą Jerzego Malca, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1987, t. 39, z. 2, s. 189.

11 M. Wielhorski, O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych Rzeczypospolitej ustaw, [b.m.]

1775, s. 151–153; J. Malec, Polska myśl…, s. 45–47.

12 J. Wybicki, Listy patriotyczne, oprac. K. Opałek, Wrocław 1955, s. 69–73, 84–86, 89, 247–249, 253.

13 J. Malec, Polska myśl…, s. 49, 55, 111.

14 Tamże, s. 76–79.

Sejm Czteroletni a koncepcja budowy administracji lokalnej

Jako jeden z pierwszych w październiku 1788 roku dyskusję nad powołaniem admini- stracji terenowej otworzył podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski. Propozycje podskarbiego zawierały pewien szczegół, który jak można się domyślać, prawdopodob- nie zaważył na określeniu uprawnień przyszłych instytucji lokalnej władzy. Poniatowski upatrywał w nim arbitra, który miał zażegnywać spory pomiędzy cywilami a wojskiem.

W 1788 roku ukazał się Projekt formy rządu narodu polskiego, zawierający postulat utworzenia rad wojewódzkich o szerokich prerogatywach administracyjno-sądowych, składających się z reprezentantów szlachty i miast¹⁵.

W czasie pierwszego roku obrad Sejmu Czteroletniego ujawniły się przesłanki, które zadecydowały o konieczności powołania administracji w terenie. Powiększenie etatów w wojsku do stu tysięcy żołnierzy, uchwalone 20 października 1788 roku, ożywiło dys- kusję nad źródłami jego fi nansowania. 26 stycznia 1789 roku wprowadzono podatek protunkowy, czyli podymne całoroczne¹⁶. W celu pokrycia kosztów utrzymania armii w marcu 1789 roku opodatkowano dobra szlacheckie w wysokości 10% dochodu, du- chownych w wysokości 20%, a także obciążono królewszczyzny podwójną kwartą¹⁷.

W tym miejscu należy uczynić dygresję, istotną dla dalszego toku rozważań nad głównymi zadaniami Sejmu Czteroletniego oraz zrozumieniem stanu efektywności ówczesnej administracji. Dotyczy to nie tylko uregulowania stosunków skarbowo-woj- skowych, lecz także usprawnienia organów administracji. Trzeba pamiętać o szerokich administracyjno-sądowniczych kompetencjach starostów, ich obowiązku utrzymywania zamków lub czuwaniu nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w powiecie, a także dzierżawieniu królewszczyzn, nabywaniu nieruchomości w miastach, kontroli gmin żydowskich jako źródeł dochodu.

Decyzje o nowych podatkach oraz zwiększeniu stanu liczebnego wojska nie zawierały odpowiedzi na pytanie o sposoby ściągania świadczeń oraz drogi praktycznej realizacji aukcji wojska. Dlatego istotna wydaje się uwaga, że w lutym 1789 roku w trakcie dysku- sji na kształtem armii, ułożeniem jej etatu podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatow- ski zgłosił propozycję ustanowienia wojewódzkich komisji, które zajmowałyby się kwa- terunkiem, furażowaniem i innymi sprawami, związanymi ze stacjonowaniem wojska¹⁸.

Po powiększeniu etatów w wojsku posłowie bez porozumienia z Komisją Wojskową nakazali przeprowadzenie w pierwszej połowie 1789 roku trzech werbunków do piecho- ty i artylerii. Kwietniowy dokonano częściowo, do czerwcowego w ogóle nie doszło.

Ogólny szacunek rekruta wyniósł w Koronie 34 tysiące, a w WKL 11 tysięcy żołnierzy.

Wyłonione problemy kompletowania wojska, rekrutowania żołnierzy, dokonywania za- ciągów do kawalerii ujawniły trudności fi nansowe państwa. Dobrze ilustruje to fakt, iż asygnacje Komisji Skarbowej, z którymi komendanci wiązali nadzieje na utrzymanie

15 Tamże, s. 89, 90.

16 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 368.

17 W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. II, Warszawa 1986, s. 233; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 382, 386–388.

18 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 377.

jednostek, nie znajdowały pokrycia w kasach powiatowych. Toteż w regimentach pie- szych przyjmowano rekrutów bez opatrzenia, ofi cerowie kawalerii narodowej z włas- nych funduszy żywili swe chorągwie. Skuteczność rządów sejmu można byłoby trafnie opisać słowami Kalinki: „Sejm rozbił maszynę rządową, na jej miejsce nic nie skleił”¹⁹.

Potrzeba budowy zrębów administracji terytorialnej wynikała także z braku sprecy- zowanych informacji o całokształcie stosunków gospodarczych każdego powiatu, na przykład gospodarce folwarcznej i miejskiej, dworskiej organizacji przemysłowej, sta- tystyce ich dochodów, a także faktach dostarczenia przez właścicieli ziemskich nierze- telnych danych lub przerzucenia podatku protunkowego na barki włościan²⁰. Na mocy konstytucji sejmowej Sposób wynalezienia ofi ary²¹ z 1789 roku komisjom wojewódzkim zalecono przygotowanie sumariusza przychodów miast oraz gospodarstw rolnych.

Toteż wobec braku lustracji dóbr dziedzicznych i królewszczyzn jako podstawy na- liczenia podatków w maju 1789 roku w każdym powiecie ustanowiono 15 komisarzy, którzy po złożeniu przysięgi mieli przeprowadzić lustrację dóbr, w tym wyznaczyć wy- miary renty dla włościan. Komisje miały skończyć swoje prace 1 września 1789 roku, by właściciele w październiku mogli złożyć „dobrowolną ofi arę” wraz z podatkiem pro- tunkowym²².

Na początku lipca 1789 roku ukazał się uniwersał Komisja od stanów Rzeczypo- spolitej. Innotescencje determinujące wszystkich posesorów dóbr i okolicom parafi ami termina do stawienia się przed Komisją Powiatową w Grodnie, nakazujący pobieranie podatku dziesiątego grosza z dóbr ziemskich i pojezuickich oraz dwudziestego grosza – z duchownych. Według tego zarządzenia właściciele dóbr ziemskich lub dyspozytorzy tych dóbr zostali zobowiązani do złożenia przed komisją inwentarzy intraty z dochodów albo „regestra wysiewów” bądź zbiorów folwarcznych z lat 1786–1788. Powinni oni stawić się w lipcu i sierpniu do Grodna w wyznaczone dni, na przykład jako pierwsi 15 lipca mieli zgłosić się właściciele ziemscy²³.

W lipcu 1789 roku ukazał się kolejny uniwersał do komisji w terenie z rekwizycją przesłania „cen pańszczyzny, zboża, innych danin oraz przełożeniem skarg w niektórych punktach przezacnego duchowieństwa”²⁴. Uniwersał Komisji Skarbu z 28 lipca 1789 roku określił charakter czynności komisji wojewódzkich w zakresie przeprowadzenia spisów ludnościowych, które miały obejmować liczbę ludności wraz z strukturą wieko- wą. Komisja nadmieniła o konieczności gruntownego spisania Żydów i Karaimów obu płci, dzieci, w tym niemowląt według schematów bądź w osobnych tabelach. W celu oszacowania dochodów komisje miały spisać „wielość gospodarzów rolniczych, czyn- szowników, chałupników, komorników, fabrykantów i rzemieślników, kupców i handlu- jących, karczmarzów i szynkarzów, czeladzi służącej i luźnej oraz zarobkiem żyjących i żebraków”, a także spory i skargi między starostami, mieszczanami i chłopami²⁵.

19 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. 2, Kraków 1895, s. 637–642; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 438.

20 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 391.

21 Sposób wynalezienia ofi ary z dóbr ziemskich i duchownych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim (VL, t. IX, s. 77–95).

22 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 392.

23 AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 304, IX 44 k. 55.

24 AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 304, IX 44 k. 84; Biblioteka Czartoryskich (dalej BCz), rkps 1178 k. 29.

25 AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 304, IX 44 k. 47.

W powiecie grodzieńskim lustrację dóbr ziemskich przeprowadziła komisja podatko- wa grodzieńska. Posiadamy wzmiankę o jej sesji, która odbyła się 31 października 1789 roku. Z sierpnia 1789 roku pochodzi informacja o lustracji dymów Merecza, dokonana przez trocką komisję wojewódzką²⁶. Jak można wnioskować ze źródeł, w 1789 roku przeprowadzono pierwszą gruntowną lustrację dymów w dobrach duchownych i świe- ckich w województwie trockim. Protokół dymów z ludności poddańczej i żydowskiej z województwa nowogródzkiego, datowany: 28 października 1789 roku, przygotowany na podstawie schematu Komisji Skarbu zawiera 80 stron²⁷.

Na mocy uniwersału z 7 listopada 1789 roku do zadań wojewódzkich i powiatowych komisji należał odbiór zeznanych dochodów z dóbr, wyszynku, arendy karczemnej, pańszczyzny oraz ich wysłanie do Komisji Skarbowej. W razie braku tych informacji, prezydujący komisji ma zobowiązać posesorów „do złożenia oddanych im tabel” przed 15 grudnia 1789 roku²⁸.

Dnia 7 września 1789 roku sejm wyłonił Deputację do ułożenia projektów do nowej formy rządów. Owocem jej pracy był druk Komisje wojewódzkie. Owe komisje miały składać się z 16 komisarzy, w tym czterech duchownych. Projekt przewidywał, że nowe organy władzy terenowej miały być ściśle podporządkowane instytucjom centralnym, wykonywać ich zalecenia, przekazywać przygotowane projekty dotyczące gospodarki i administracji. Komisje były pozbawiane możliwości stanowienia prawa oraz wydawa- nia zarządzeń. Do funkcji komisji należał tradycyjny zestaw rozwiązań policystycznych do podejmowania decyzji w zakresie polepszenia stanu komunikacji, miar i wag, bez- pieczeństwa wewnętrznego i nawet wymiaru sprawiedliwości aż po sprawy cywilno- -wojskowe, a także nadzór policyjny w dobrach szlacheckich²⁹.

Projekt Komisje powiatowe miał na celu ustanowienie 40 komisji powiatowych w Koronie i 23 w WKL³⁰. Jego treść wykazuje zbieżności z wyżej przytoczonym opra- cowaniem. Uwzględniał obieralność komisarzy na sejmikach, podporządkowanie in- stytucji władzy lokalnej magistraturom centralnym, szeroki zakres uprawnień komisji, obejmujący sprawy policyjne, gospodarcze, wojskowe, sądownicze i społeczne, zawie- rał propozycje założenia kas powiatowych³¹.

W materiałach projektów sejmowych spotykamy trafną charakterystykę reformy ad- ministracyjnej: „projekt komisji wojewódzkich jest duszą rządu, bez której najlepsze tego sejmu reformy słabą miałyby exekucję, doświadczają dziś tego stany Rzeczypospo- litej, kiedy o wielość i dystynkcji mieszkańców, gruntów i produktów nie mogąc mieć znikąd informacji[…]”³².

Reasumując postępy myśli administracyjno-legislacyjnej, należy podkreślić, iż wios- ną i latem 1789 roku zarysowały się przesłanki, które przyczyniły się do krystalizacji idei wprowadzenia administracji terenowej w kraju. Znalazła ona swoją praktyczną rea- lizację dopiero jesienią tegoż roku. Na początku listopada 1789 roku w sejmie posłowie

26 LPAH, F. 11 op. 1 nr 18; nr 332 (SA 4056) k. 116.

27 BUWil, F 57 B 54 nr 51.

28 AGAD, Tzw. ML IX 27, k. 147.

29 J. Wojakowski, Straż Praw (1791–1792), Warszawa 1982, s. 44; J. Malec, Polska myśl…, s. 91, 92.

30 AGAD, Archiwum Potockich (dalej AP) 104 k. 401.

31 J. Malec, Polska myśl…, s. 92, 93.

32 AGAD, AP 104 k. 399.

z Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasz Wawrzecki z powiatu brasławskiego oraz poseł nowogródzki Michał Bernowicz złożyli projekt, który stał się podstawą do po- wołania kolegialnych organów administracji terytorialnej, podpisany i wniesiony przez marszałka litewskiego Kazimierza Nestora Sapiehę³³. Nowe urzędy władzy lokalnej weszły do historii pod nazwą Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych. Dalszym ciągiem prac nad kształtami instytucji władz lokalnych była inicjatywa legislacyjna po- słów z Korony, którzy 24 listopada 1789 roku złożyli projekt o koronnych komisjach porządkowych³⁴.

Podczas burzliwych obrad sejmowych w 1789 roku wyłoniła się koncepcja budowy nowoczesnej administracji lokalnej. Wiek XVIII dostarczał wielu przykładów opraco- wań policystycznych, które, niestety, nie znajdowały praktycznego zastosowania. Do przesłanek powstania komisji wypada więc zaliczyć również rodzimą myśl administra- cyjną, za której prekursora uważa się Stanisława Leszczyńskiego. Nie bez znaczenia były także oddziaływania osiemnastowiecznych doktryn policystycznych oraz euro- pejskie reformy ustrojowe. Poszukiwania w zakresie budowy nowoczesnego aparatu urzędniczego w dobie stanisławowskiej miały swoje podłoże w oświeceniowych ideach fi lozofi czno-prawnych, przede wszystkim konieczności opracowania i wprowadzenia nowych racjonalnych form ustrojowych oraz głoszeniu utylitarystycznej zasady uży- teczności prawa, odpowiadającego interesowi ogółu. Na krystalizację koncepcji prze- budowy administracji oraz powołania do życia komisji porządkowych mogły wywrzeć wpływ polityczno-ustrojowe doświadczenia krajów absolutyzmu oświeconego, w tym kierunki rozwoju lokalnej administracji publicznej³⁵. Przyśpieszenie realizacji koncepcji najniższych organów administracji terytorialnej w końcu lat 80. XVIII wieku miało bez- pośredni związek z aukcją wojska, pociągającą poważne wyzwania budżetowe.

Ustanowienie Komisji Cywilno-Wojskowych.

Zakres kompetencji

Nowe jednostki administracji terenowej w Wielkim Księstwie Litewskim, czyli Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, zostały powołane do życia 19 listopada 1789 roku na mocy konstytucji Komisje wojewódzkie i powiatowe w Wielkim Księstwie Litewskim. Ni- niejsza uchwała określała zróżnicowane funkcje nowych organów terytorialnej władzy wykonawczej.

Jednym z zasadniczych zadań komisarzy porządkowych była realizacja licznych za- dań na rzecz armii: kwestii kwaterunku, sprawy poboru rekruta, aprowizacji, urządzenia magazynów i dostarczania podwód, a także wydatkowania środków fi nansowych dla wojska, zadośćuczynienia sprawiedliwości, polegającej na rozstrzyganiu wzajemnych

33 Prace legislacyjne w zakresie reformowania aparatu administracyjnego nie przeszkodziły staroście brańskiemu Michałowi Starzeńskiemu stwierdzić, iż na podstawie nabytej w Wiedniu literatury, traktującej o austriackich przeobrażeniach ustrojowych, dokonał opracowania własnego projektu Komisji Cywilno- -Wojskowych (M. Starzeński, Na schyłku…, s. 74; A. Zahorski, Centralne…, s. 25).

34 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. 2, Kraków 1895, s. 643–644; T. Korzon, Komisje…, s. 427.

35 A. Zahorski, Centralne…, s. 20–29; J. Wojakowski, Straż…, s. 21; J. Malec, Polska myśl…, s. 58–67.