Bilans dokonań Komisji Cywilno-Wojskowych nie ograniczał się wyłącznie do co-dziennego życia społeczności lokalnych. Obejmował również sprawy wagi państwowej.
W okresie stanisławowskim w Rzeczypospolitej postulowano próby unifi kacji prawa.
W odróżnieniu od szesnastowiecznych kodyfi kacji prawa, polegających na porządko-waniu prawa istniejącego, w dobie oświecenia miała ona opierać się na zasadach prawa natury lub teorii pozytywizmu prawniczego227. Z propozycją kodyfi kacji prawa wyszła konstytucja 1768 roku. Za jej podstawę miał posłużyć III Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego 1588 roku. Niemniej jednak poczynania w zakresie kodyfi kacji prawa ze względu na przywiązanie szlachty ziem WKL do własnego prawa budziły sprzeciw, o czym świadczą instrukcje sejmikowe oraz dyskusje sejmowe. Podkanclerzy litewski Joachim Litawor Chreptowicz w taki oto sposób wyjaśnił tę postawę: „Prowincja nasza nie szuka oddzielności i niejednostajności prawodawstwa, ale utrzymania dawnego swe-go Statutu, który jest dla niej doswe-godnym”228.
223 J. Malec, Narodziny polskiego prawa administracyjnego [w:] Studia z dziejów administracji nowożytnej, Kraków 2003, s. 99–111.
224 Komisja Policji Obojga Narodów. Uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów, obwieszczający Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim z 12 lipca 1791 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 322; AKP 171 k. 400).
225 AGAD, AKP 232 k. 26v.
226 J. Starościak, O administracji polskiej w XVIII wieku, „Państwo i Prawo” 1952, R. VII, z. 5–6, s. 725, 726; H. Izdebski, Historia administracji, s. 46, 47; J. Malec, Polska myśl…, s. 113, 120; D. Malec, J. Malec, Historia administracji…, s. 72–73; W. Witkowski, Historia…, s. 45–46.
227 H. Izdebski, Historia myśli…, s. 127, 128, 130.
228 AGAD, ASCz k 279, 279v.
W 1790 roku uchwalono projekt wyznaczenia deputacji do ułożenia kodeksu prawa cywilnego229. Jak podkreślał w 1791 roku poseł Ignacy Krzucki: „[...] Statut litewski z poprawami i dodatkami do czasu i okoliczności teraźniejszych stosowanemi przy-jąć bym radził”. Na zalety Statutu w 1791 roku wskazywał również Hugo Kołłątaj230. Ułożenie kodeksu praw cywilnych i kryminalnych przewidywała Konstytucja 3 Maja.
Tymczasem w czerwcu 1791 roku do sejmu trafi ł projekt Oznaczenie deputacji do na-pisania Codicis Civilis et Criminalis dla WKL, a 28 czerwca 1791 roku w Warszawie przeprowadzono sesję prowincji WKL, której przewodniczył biskup infl ancki Józef Kossakowski231.
W materiałach komisji porządkowej grodzieńskiej zachował się zapis o „ekspedycji marszałków Oboj[ga] Narodów względem ułożenia nowego prawa Codex legum zowią-cego się”232. Nie wiadomo, jakie stanowisko zajęła miejscowa komisja w tej sprawie. Na problem przywiązania szlachty ziem litewsko-białoruskich do odrębności praw rzucają światło materiały Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu oszmiańskiego repartycji po-stawskiej. Ustosunkowując się do zalecenia marszałka sejmu Kazimierza Nestora Sa-piehy, komisarze zostali zobowiązani do wybrania osoby do deputacji w celu układania prawa. W odpowiedzi z dumą podkreślili, że „prowincja litewska od prowincjów koron-nych w tym zachowała dla siebie różnicę i wolność, a dla deputacji układającej prawa ostrzeżenie, aby do nowego zbioru praw utworzyć się mających Statut dawny Zygmunta Trzeciego […] za regułę i najpierwszą zasadę był wzięty”233.
Podsumowując, należy podkreślić, że działalność Sejmu Czteroletniego znamiono-wała pogłębiona reorganizacja centralnego aparatu wykonawczego oraz tworzenie zrę-bów administracji terenowej. Nie ulega wątpliwości, że o powstaniu komisji porząd-kowych, będących jednym z największych sukcesów prac sejmowych, zadecydowały zaistniałe przesłanki, między innymi oddziaływanie europejskiej nauki policji, przykła-dy skutecznie wdrażanych reform systemu administracji przez monarchie absolutne, ro-dzima myśl administracyjna, wreszcie uświadomienie celów i zadań państwa, dążącego do rozbudowy wojska i przyśpieszenia rozwoju gospodarczego kraju.
Konstytucja sejmowa z 1789 roku, ustanawiając Komisje Cywilno-Wojskowe, okre-śla zakres kompetencyjny nowej władzy terenowej. Ujmuje kompleks funkcji komisji, między innymi ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, ewidencji ludności, regulowania życia gospodarczego, w tym kwestii ściągania podatków. Myślą przewod-nią ustawodawców, właściwą dla nauki policji, było dążenie do uszczęśliwienia i zaspo-kojenia potrzeb poddanych, zapewnienia bezpieczeństwa i troska o ich dobrobyt. Treść konstytucji nawiązuje w ten sposób do postulatów tej nauki, która opierała się na roz-ważaniach prawno-fi lozofi cznych, założeniach fi lozofi i eudajmonistycznej oraz czerpała z doktryny kameralizmu. Nakreśloną rolę komisji można ująć dwojako: jako narzędzie
229 J. Malec, Walka szlachty litewskiej o zachowanie III Statutu w drugiej połowie XVIII w., „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1992, t. 44, z. 1–2, s. 67–68.
230 W. Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897, s. 334–342; J. Bardach, O dawnej i nie-dawnej Litwie, Poznań 1988, s. 67–69; J. Malec, Walka…, s. 68.
231 Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem Deputa-cji do ułożenia Codicem Praw cywilnych i kryminalnych z 21 czerwca 1791 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27, k. 361; VL, t. IX, s. 289).
232 NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 343.
233 DR BAN Litwy, F 8–46 k. 55.
polityki państwa, które z założenia miało ingerować w życie zbiorowości lokalnych, oraz jako pośrednika, na przykład regulującego spory pomiędzy cywilami a wojskiem lub rozpatrującego zażalenia kupców na ofi cjalistów skarbowych234.
Należy zgodzić się z twierdzeniem Jerzego Malca, że europejskie wzory policyjne w mniejszym stopniu oddziaływały na kształty struktury organizacyjnej komisji, która raczej nawiązywała do rozwiązań rodzimych urządzeń235. Spróbujmy uzasadnić tę tezę na przykładach ustosunkowania się prawa do klasycznych zasad nowożytnej organizacji administracji publicznej, centralizmu, kolegialności i biurokratyzmu236.
Swoją strukturą organizacyjną komisje porządkowe przypominały zmodyfi kowa-ny model, w którym widoczne były kontynuacja tradycyjkowa-nych urządzeń ustrojowych Rzeczypospolitej z elementami nowożytnej europejskiej organizacji administracji i dość płynne granice pomiędzy zasadą kolegialności i biurokratyzmu a samorządnością szla-checką. Nie ulega wątpliwości, że unikanie sympatii do wzorów absolutystycznych, feu-dalna struktura społeczna z nienaruszalnym hierarchicznym porządkiem stanowym oraz zacofane stosunki gospodarcze zaważyły na braku przesłanek do recepcji europejskich wzorów administracyjnych.
Konstytucja 3 Maja pozbawiła szlachtę nieosiadłą i czynszową udziału w sejmikach.
Ustawa o Komisjach Cywilno-Wojskowych z listopada 1789 roku zapowiadała obsadę nowych ogniw zarządu państwowego na tych samych zasadach. Miała to być szlachta ziemiańska, osiadła w danym powiecie lub województwie, co można wiązać z funkcjo-nowaniem dawnego historycznego podziału kraju.
Bynajmniej dominacja szlachty w składzie komisji nie oznaczała całkowitego obe-znania w potrzebach zbiorowości lokalnej, osiedli miejskich oraz stanu mieszczańskie-go. Za zwiastun pogodzenia tradycji szlacheckiego monopolu na władzę z ambicjami mieszczan wypada uznać fakty wspólnych prac komisarzy z mieszczaństwem, odnale-zienia płaszczyzn ich współpracy237.
234 VL, t. IX, s. 139, 141.
235 J. Malec, Polska myśl…, s. 111–112.
236 D. Malec, J. Malec, Historia administracji…, s. 15–22.
237 Komissya Porządkowa i Cywilno-Wojskowa powiatu grodzieńskiego z 6 lipca 1790 roku, k. A1, G3 (DS BUWil, nr 17628).