Zachowane materiały źródłowe dają możliwość zarysowania pierwszych kroków poczy-nionych przez zbiorowości lokalne w celu organizacji komisji porządkowych, a także po-zwalają na przedstawienie struktury organizacyjnej tych instytucji zarządu terytorialnego.
1. Protokół czynności Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu lidzkiego z 15 grudnia 1789 roku LPAH, SA 18533 k. 1
59 Akta połockiej komisji miały być przeniesione na samym początku 1792 roku do Czasznik (AGAD, AKP 171 k. 86–88; VL, t. IX, s. 333).
60 16 lipca 1791 roku Komisja Cywilno-Wojskowa województwa witebskiego przeniosła jurysdykcję, akta i kasę z Chołopienicz do Czerei („Gazeta Narodowa i Obca” 3 września 1791 roku, nr 71, s. 283).
61 LPAH, F. 4 op. 2 nr 55; VL, t. IX, s. 333.
62 VL, t. IX, s. 333, 405, 406; AGAD, Tzw. ML, IX 27, k. 4.
63 W lutym 1790 roku sejm na żądanie Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu rzeczyckiego oraz szlachty powiatowej podjął decyzję o przeniesieniu lokacji komisji do Bobrujska (LPAH, F. 4 op. 2 nr 30 k. 11; „Su-plement do Gazety Warszawskiej” 17 lutego 1790, nr 17; 16 października 1790 roku, nr 83).
Konstytucja z 1789 roku ustanawiała zasadę obieralności komisarzy na sejmikach go-spodarskich, pomijając tym samym centralistyczną zasadę zależności osobowej. Według ustawy Komisje wojewódzkie i powiatowe w Wielkim Księstwie Litewskim z listopada 1789 roku wybory pierwszych komisarzy planowano przeprowadzić na najbliższym sej-miku gospodarczym64, czyli w lutym 1790 roku. Tymczasem, jak dowiadujemy się z teks-tu tegoż dokumenteks-tu, sejm zobligował komisarzy do „likwidowania intrat w każdym wo-jewództwie, powiecie i xięstwie żmudzkim” oraz do rozpoczęcia prac od 15 grudnia 1789 roku. Tego dnia rozpoczęła swoje prace Komisja Cywilno-Wojskowa powiatu lidzkiego, co potwierdza Protokół czynności tej komisji65. 5 grudnia 1789 roku odbyło się pierwsze zarejestrowane w źródłach posiedzenie Komisji Cywilno-Wojskowej księstwa żmudzkie-go repartycji rosieńskiej66. Pierwszą wzmiankę o działalności grodzieńskiej Komisji Cy-wilno-Wojskowej spotykamy w aktach pochodzących ze stycznia 1790 roku67. 21 grudnia 1789 roku ukazał się pierwszy znany uniwersał trockiej komisji porządkowej68.
Jak wynika z tekstu ustawy, komisarze mieli wykonać „przysięgę z roty”69. Relacja z posiedzenia Komisji Cywilno-Wojskowej województwa mińskiego z 15 grudnia 1789 roku potwierdza fakt składania przysięgi. W Protokołach każdodziennych czynności Ko-misji województwa mińskiego zachowała się wzmianka o wykonaniu roty przez miejsco-wych komisarzy:
My niżej wyrażeni z nakazu Prawa recenter postanowionego, pod tytułem Komisje wo-jewódzkie i powiatowe w W° X° Litt[ew]skim zjechawszy się do miasta JKMci Mińska na urząd komisarstwa Cywilno-Wojskowego w w[ojewó]d[zt]wie mińskim przed aktami grodz-kimi w[ojewó]dztwa naszego przysięgę rotą powyżej wyrażonym prawem opisaną wykonali-śmy i jurysdykcję komisji ufundowaliwykonali-śmy70.
Przysięgę składano ponadto w momencie obejmowania urzędu w Komisji71.
Rozwojowi nowożytnych instytucji administracji w Europie towarzyszyło kształtowa-nie się warstwy zawodowych urzędników72, których cechowała fachowość, rzeczowość oraz posiadanie szerokiej wiedzy. Ani w konstytucji sejmowej, ani w aktach komisji nie spotykamy odwołań do obowiązku posiadania przygotowania merytorycznego przez członków komisji, ani konieczności powołania do życia zespołu fachowych urzędników.
Za wyłom w strukturze komisji można uznać punkt przewidujący zasiadanie urzędnika sądu ziemskiego i grodzkiego. Nie można wykluczyć możliwości, że w komisji mogli zasiadać inni reprezentanci osiemnastowiecznej palestry, szlifujący swój kunszt i zdoby-wający doświadczenie w urzędzie grodzkim, sądach, przy zastępcach procesowych.
64 VL, t. IX, s. 136.
65 LPAH, SA 6492 k.
66 LPAH, F. 4 op. 2 nr 31 k. 1.
67 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k.1.
68 Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał przypominający XX plebanom uskutecznia obowiązku względem komportowania funduszów z 27 marca 1790 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27, k. 360).
69 VL, t. IX, s. 137.
70 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 1 k. 2.
71 Tamże, nr 9 k. 1.
72 H. Izdebski, Historia administracji, s. 25–26; D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli admi-nistracyjnej, Kraków 2000, s. 20.
Ustawa z 1789 roku omawia sprawę obsady personalnej komisji porządkowych:
Każde województwo i powiat na pierwszym sejmiku gromnicznym gospodarskim, oby-watelów swego województwa, czy powiatu dobrze osiadłych, pod komendantami niedosta-jących, w niczym podług prawa nie notowanych, osób piętnaście najmniej (zostawując wol-ność każdemu województwu obierania więcej komisarzów, jeżeliby tego uznały potrzebę) czy jednomyślnością, czy większością głosów wybierze, i na lat dwa kredensować będzie […]73. Analiza tej część konstytucji jest istotna z kilku powodów. Wynika z niej, że komi-sarze byli wybierani spośród „dobrze osiadłych” w danym powiecie lub województwie.
Można sądzić, że pod tym skrótem myślowym kryła się szlachta-posesjonaci. Dalej znajdujemy wzmiankę o możliwości wprowadzenia w skład komisji po jednej osobie z ziemstwa i grodu „celem nieubliżenia kompletu sądowego w grodach i ziemstwach”
oraz udziału „bez obrania” senatorów wojewódzkich, ciwunów, co prawdopodobnie do-tyczyło Żmudzi, marszałków powiatowych, podkomorzych, starostów grodowych i cho-rążych74, czyli pięciu najwyższych urzędników ziemskich.
2. Skład komisji porządkowej województwa wileńskiego
„Dziennik Rządowo-Ekonomiczny Handlowy” 1790, R. V, cz. 1, s. 416
73 VL, t. IX, s. 136. Te zasady wykazują pewną zbieżność z koncepcją administracji lokalnej Antoniego Popławskiego, który uważał za konieczne oparcie struktury zarządu terenowego na urzędnikach ziemskich, posiadających doświadczenie w prowadzeniu własnej gospodarki (J. Malec, Polska myśl…, s. 43).
74 VL, t. IX, s. 137.
Spisy komisarzy porządkowych z terenów WKL, opublikowane na łamach „Dzien-nika Rządowo-Ekonomicznego Handlowego”, zawierają nazwiska członków komisji:
„nati” i „electi”. Na przykład „nati” w komisji województwa wileńskiego stanowili het-man polny litewski i ciwun wileński Ludwik Tyszkiewicz, wojewoda i starosta wileński Karol Radziwiłł, podkomorzy wileński Krzysztof Giedroyć, chorąży wileński Antoni Tyzenhauz. Wśród „electi” widzimy barwny przekrój urzędników ziemskich wileńskich, szambelanów i ofi cerów75.
Ten zapis w konstytucji w swojej istocie można potraktować w kategoriach decyzji kompromisowej, ukazującej ówczesne realia. Łączył on bowiem dążenie do kształtowania aparatu władzy, w którym prawo do pełnienia funkcji społecznych posiadałaby szlachta--posesjonaci z zapewnieniem udziału w składzie komisji wyższym ziemskim urzędnikom.
Nie ma uzasadnionych podstaw doszukiwania się recepcji rozwiązań zachodnioeu-ropejskich w dziedzinie zarządu terenowego na kształt powołanych do życia struktur lokalnych w WKL. Można jedynie stwierdzić podobieństwo zasad, na których opierało się funkcjonowanie aparatu administracyjnego w terenie w różnych krajach Europy. Pod tym względem organy administracji terenowej wykazywały pewną zbieżność z średnio-wiecznym angielskim samorządem lokalnym, którego członkowie wywodzili się z da-nego obszaru oraz tam osiedli, jak również z francuskim zarządem lokalnym z końca XVIII wieku, opierającym się na zasadzie cenzusu majątkowego.
Niniejsze rozważania znajdują uzasadnienie w materiale źródłowym. Na przykład zapoznanie się ze składem grodzieńskiej Komisji Cywilno-Wojskowej wskazuje na jej obsadę przez miejscowe ziemiaństwo. Według przekazów źródłowych z 28 stycznia 1790 roku prezydującym komisarzem był łowczy litewski Franciszek Bouffał, znany z udziału w pracach miejscowej Komisji Boni Ordinis. Członkami komisji byli: cho-rąży grodzieński Jan Ihnatowicz, sędzia ziemski grodzieński Tadeusz Andrzejkowicz, podczaszy grodzieński Jan Moroz, łowczy grodzieński Tadeusz Wolmer, strażnik gro-dzieński Hipolit Wołkowycki, podpułkownik Michał Pentelski, Józef Siezieniewski, podkomorzy grodzieński Franciszek Jundziłł, sędzia ziemski grodzieński Tadeusz Alek-sandrowicz, rotmistrze grodzieńscy: Jan Obuchowicz, Zachariasz Dobrzylewski oraz Mateusz Brzozowski. Materiały z 23 marca 1790 roku wykazują pewne zmiany perso-nalne. Na czele Komisji stał wówczas Marcin Józef Dankiewicz, a jako członkowie za-siadali: regent ziemski grodzieński Anzelm Eysymont, Józef Dziekoński oraz Ksawery Krzywicki. Wiadomo także, iż w lutym 1791 roku stanowisko prezesa Komisji piastował reprezentant miejscowej szlachty Tadeusz Alexandrowicz76.
Jedną z podstawowych zasad funkcjonowania aparatu urzędniczego stanowiła zasa-da kolegialności. Zgodnie z nią formowana była administracja w osiemnastowiecznych monarchiach absolutnych oraz ówczesnych republikach. Nie ulega wątpliwości, iż za-sada kolegialności była realizowana na płaszczyźnie strukturalnej, ponieważ organ ten tworzyła grupa komisarzy. Świadczy o tym wzmianka o wyborze piętnastu lub większej liczby komisarzy, którzy mieli podejmować decyzje większością głosów77.
75 „Dziennik Rządowo-Ekonomiczny Handlowy” 1790, R. V, cz. 4, s. 416–435.
76 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 1–2, 7, 44; J. Gordziejew, Próby…, s. 227–257.
77 D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli…, s. 19, 65.
Tymczasem nie sposób nie przyznać racji opinii współczesnej publicystyki, na przy-kład anonimowemu komisarzowi, który na łamach prasy w 1791 roku dość krytycznie, nie bez nuty sarkazmu, ustosunkował się do pojmowania przez szlachtę tej zasady:
Pierwsza gorączka obywatelska wskrzeszonego i miłość własna sprawiła, że tyle było kandydatów do komisarstwa, ile szlachty bez urzędu, a że prawo napisało ten obojętny wy-raz piętnastu lub więcej, trudno było czynić wybór między ubiegającymi się i tak wybierano prawie wszystkich, którzy chcieli i komisja napełniła się tłumem poświęcającym się na te posługę78.
Zasada kolegialności dyktowała potrzebę wypracowania w komisjach formuły ka-dencji, oznaczającej konieczność stałego urzędowania zmieniającego się co miesiąc kompletu. Pomysł ten był przedmiotem dyskusji sejmowej, w trakcie której zgłoszo-no propozycję, iż na pierwszych sesjach należało wybrać komplet pięciu komisarzy na miesiąc, w razie zaś zlekceważenia tego prawa „taki nie tylko pensją swoją miesięczną utraci, ale ją nadto in triplo do kasy powiatowej zapłaci”79.
Komplet składał się z kilku komisarzy, przeważnie pięciu, jak to było w wypadku komisji porządkowej powiatu słuczoreckiego i województwa mińskiego lub trzech, czte-rech w pińskiej Komisji Cywilno-Wojskowej80. Co ciekawe, zapoznanie się z sześciu kompletami, ustalonymi przez słuckich komisarzy na luty–sierpień 1792 roku pozwala na stwierdzenie, że nazwiska w nich nie pokrywały się81, co pociągało „potrzebę po-prawienia robót kompletów poprzedniczych”82. Częstotliwość obradowania komisarzy przedstawiają materiały z sesji Komisji Cywilno-Wojskowych powiatu słuczoreckiego, które odbyły się 9 razy od 20 lutego do 1 marca 1792 roku83.
Funkcjonalny aspekt kolegialności przewidywał podejmowanie decyzji przez człon-ków komisji. Dowodem tego mogą być liczne podpisy składane przez komisarzy pod uniwersałami lub raportami komisarzy. Należy tymczasem zauważyć, iż nie wyklucza to możliwości jednoosobowego podejmowania decyzji w poszczególnych sprawach.
Na dalsze badania zasługują inne aspekty funkcjonowania komisji, na przykład kształt relacji pomiędzy prezydującym kadencji oraz jej członkami. Na przykład komisarzami prezydującymi Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu pińskiego w 1790 roku byli: Anto-ni Plater (marzec), Michał Płaskowski (kwiecień), Karol Strumiński (czerwiec), Domi-nik Orda (lipiec), Szymon Skirmuntt (wrzesień)84. W pracach poszczególnych komple-tów nie sposób się jednak dopatrywać podległości służbowej prezydującemu komisarzy tego kompletu, których kompetencje nie były precyzowane żadnymi normami prawa.
W organizacji komisji dało się dostrzec zalążki specjalizacji. Zasada wyłonienia działów rzeczowych w organach administracji publicznej występowała w publicystyce okresu stanisławowskiego. Warto przytoczyć chociażby propozycję Hugona Kołłątaja
78 Uwagi nad komisjami w Litwie, „Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny” 1791, R. X, cz. IV, s. 322.
79 AGAD, AP 104 k. 403.
80 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 3 k. 324; F. 1894 op. 1 nr 1 k. 1–1v; F. 1938 op. 1 nr 1 k. 15, 17, 19, 21v.
81 NAHB, F. 1894 op. 1 nr 1 k. 1–1v.
82 Uwagi nad komisjami…, s. 322–323.
83 NAHB, F. 1894 op. 1 nr 2 k. 1–3v.
84 NAHB, F. 1938 op. 1 nr 1 k. 1, 11, 15, 17, 19, 21v.
utworzenia systemu urzędów powiatowych oraz wprowadzenia urzędów rewizora dro-gowego, rewizora portowego, podwojewodziego, nadzorującego miary i wagi, a także porządek w karczmach, dyrektora poczt i skarbnika.
Komisje Cywilno-Wojskowe nie miały stałych działów, lecz komisarzy odpowie-dzialnych za poszczególne zadania. Te elementy poziomego podziału pracy organów władzy terenowej w WKL nawiązywały do zasady rozgraniczenia zadań urzędników aparatu biurokratycznego85.
Podobnym odczytaniem przepisów prawa wykazali się komisarze nowogródzcy.
W raporcie z 26 lutego 1790 roku spotykamy obszerne odniesienie do treści konstytu-cji sejmowej, powołującej do życia Komisje Cywilno-Wojskowe. Według komisarzy w składzie komisji przewidywano ofi cjalistów kasy i magazynów, do „mierzenia i wy-dawania częściami i chronienia ich od korupcji” oraz „dostrzegaczów mostów, grobel i przepraw”, troszczących się o bezpieczeństwo kupców. Zauważali oni, że do jej zadań należy osadzanie pod wartą włóczęgów i próżniaków86.
W skład komisji porządkowych wchodzili regenci. W przekazach źródłowych spoty-kamy nazwiska regentów, którzy, jak można sądzić, z urzędu opiekowali się kancelarią i archiwum sądowym, a także prowadzili wpisy do ksiąg aktowych: Tadeusza Toma-szewicza (trocka Komisja Cywilno-Wojskowa), Narcyza Gosiewskiego (oszmiańska Komisja Cywilno-Wojskowa), Kajetana Lachowicza. Z 22 grudnia 1789 roku pochodzi pierwsza wzmianka o Towiańskim, który tego dnia sporządził Protokół przyznań i wszel-kich aktywacji Komisji Cywilno-Wojskowej województwa wileńskiego. Obejmując sta-nowisko, wymienieni urzędnicy byli zobowiązani do wykonania właściwej przysięgi87. Kolejnym urzędnikiem komisji był wiceregent. Na przykład w grodzieńskiej komisji porządkowej stanowisko to zajmował Ignacy Sadłucki88.
Źródła zwierają licznie nazwiska kasjerów: Wincentego Jankowskiego (lidzka komisja porządkowa), Ignacego Korsaka (Komisja Cywilno-Wojskowa powiatu orszańskiego)89 oraz Jana Obuchowicza, sprawującego tę funkcję w Grodnie, kasjera i zarazem regenta Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu rzeczyckiego Michała Nowosielskiego90. Praca kasjera należała do wyjątkowo odpowiedzialnych. Na przykład w 1792 roku pod dozo-rem kasjera połoccy komisarze wysłali do Mińska kwotę 675 zł 3 gr91. W mińskich źród-łach występuje kasjer i regent grodzki miński Jan Łyszkiewicz. Obrano go na początku stycznia 1790 roku92. Mińscy komisarze motywowali konieczność powołania urzędu kasjera tym, że Komisja Skarbu „wymagać zdaje się czułości i rozsądku przez komisję
85 H. Izdebski, Historia administracji…, s. 26.
86 LPAH, F. 4 op. 2 nr 25 k. 6.
87 LPAH, SA 4151 k. 16a; SA 15163 k. 161v; SA 4156 (F. 25 op. 1 nr 37) k. 5; SA 4540; SA 6492 k. 19v;
F. 4 op. 2 nr 16 k. 38; F. 4 op. 2 nr 30 k. 16.
88 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 8v.
89 DR BAN Litwy, F 17–282 k. 42v.
90 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 8v; LPAH, F. 11 op. 1 nr 1006 (SA 3713) k. 42; SA 6492 k. 91; SA 18535 k. 9v; DR BAN Litwy, F 17–282 k. 42v.
91 LPAH, F. 4 op. 2 nr 29 k. 47.
92 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 3 k. 5.
wojewódzką nad skarbem”93. Ustanowieniu urzędu towarzyszyło wykonanie przysięgi94. Komisje posiadały również wicekasjerów95.
Komisje porządkowe miały własnych instygatorów sądowych, do których obowiąz-ków należało sprawowanie nadzoru nad cenami artykułów spożywczych, utrzymywanie kontroli nad wagami i miarami, lustracje ludności miast i miasteczek oraz funduszy szpi-talnych, a także przestrzeganie przepisów przeciwpożarowych96. Na przykład Regestr zakazowy wileńskiej Komisji Cywilno-Wojskowej z 1790 roku wymienia od razu aż trzech urzędników: Jana Białoszewskiego, Michała Jacynicza i Józefa Januszewskiego.
W komisji porządkowej księstwa żmudzkiego repartycji rosieńskiej urząd instygatora piastował Aleksander Łopata, a w komisji grodzieńskiej – Cyprian Zegliński97. W Li-dzie tę funkcję pełnił Stanisław Sadowski, który wykonał rotę przysięgi 14 lutego 1971 roku98. Kolejnym urzędnikiem komisji, których istnienie potwierdzają dokumenty, sta-nowił woźny. Źródła nie precyzują jego kompetencji. Toteż można sądzić, iż sprowadza-ły się one do doręczania pozwów sądowych, wizji lokalnych lub ogłaszania dekretów99. Do kompetencji lustratorów należała lustracja dymów, starostw i królewszczyzn, lu-stracja miejscowości dotkniętych pożarem oraz arterii komunikacyjnych. Rota przysięgi dla lustratorów, opracowana przez Komisję Skarbową Wielkiego Księstwa Litewskiego, brzmiała:
Ja N. Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej jedynemu: iż przy lu-stracyi dymów mnie powierzonych, sam osobiście, a nie przez inne osoby do każdego mia-sta i miasteczka, jako też do każdej wsi y wszelkie osiadłości ad fundum zjechawszy, dymy wszystkie żadnego nie tając, ani przydając, lecz wiernie podług Boga i Sumienia zliczę i w ta-ryffę według schemmatu od Kommissyów Skarbowych Obojga Narodów z mocy prawa sej-mu teraźniejszego wydanych, wpiszę i tą całą lustracyą nikosej-mu nie folgując ani przyjaźnią lub nieprzyjaźnią, ani datkiem nie uwodząc się wiernie i sprawiedliwie dopełnię; tak mi Boże dopomóż & c100.
Komisja brzesko-litewska miała dwóch lustratorów do miar i wag: Eliasza Weresz-czakę i Piotra Bogusławskiego101. Z marca 1790 roku pochodzi wzmianka o lustratorze województwa brzeskiego Eliaszu Wereszczace, który przygotował raport o pożarze wsi Wielka Wieś starostwa szereszewskiego102. W księgach mińskich spotykamy wzmiankę o Józefi e Stankiewiczu, rotmistrzu mińskim i lustratorze wag103, a także Tadeuszu Ja-nowskim, „lustratorze i ofi cjancie do dozoru reparacji dróg”104.
93 Tamże.
94 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 3 k. 5, 410; nr 4 k. 3; nr 9 k. 1.
95 LPAH, SA 18535 k. 18v; NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 22v.
96 LPAH, SA 6492 k. 30; F. 1282 op. 1 nr 6910; DS BUWil, nr 24728; NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 24;
nr 5 k. 94v; nr 12 k. 41v; AGAD, AKP, 152 k. 338.
97 LPAH, SA 4540 k. 23, 26, 44; SA 15163 k. 340; F. 1282 op. 1 nr 6910.
98 LPAH, SA 6492 k. 24v, SA 18535 k. 2–4, 7–7v.
99 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 3, 67; AGAD, AKP 149 k. 88; 232 k. 43v–44; A. Zahorski, Centralne…, s. 148.
100 DS BUWil, nr 24730; LPAH, F. 11 op. 2 nr 43 k. 17; nr 227 58, 86; NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 58.
101 „Dziennik Rządowo-Ekonomiczny Handlowy” 1790, R. V, cz. 4, s. 431.
102 LPAH, F. 11 op. 2 nr 227 k. 117–118.
103 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 132.
104 Tamże, nr 12 k. 42v.
Stanowisko pisarzy kancelarii często sprawowali urzędnicy ziemscy. By nie obligować pisarzy do nieuchronnych wydatków, do konstytucji sejmowej wprowadzono zapis o wy-bieraniu jednego szeląga „od każdego złotego w podatkach importującego się”, który miał być wydatkowany na potrzeby kancelarii, kasjera oraz na nieprzewidziane potrzeby105.
Jak można wnioskować na podstawie akt komisji, w zależności od bieżących po-trzeb w Komisjach Cywilno-Wojskowych wprowadzano nowe stanowiska. Na przykład 12 stycznia 1790 roku na sesji komisji porządkowej powiatu lidzkiego Józefat Mickie-wicz wykonał rotę na „funkcję pisarską do podatku skórowego”, ściąganego w Wasilisz-kach106. Latem 1790 roku funkcję tę pełnił Dominik Kolesiński107. W księgach miasta Dzisna z marca 1792 roku spotykamy wzmiankę o radnym Franciszku Bohrymie jako ofi cjaliście, do którego zadań należało pobieranie opłat za „bilet”, od przekraczających wschodnią granicę państwa108.
Praktycznym przykładem ucieleśnienia zasad specjalizacji, nawiązujących do osiem-nastowiecznej administracji, było działanie kowieńskiej komisji porządkowej. Na po-czątku czerwca 1792 roku, w trakcie toczącej się wojny z Rosją, doszło do zespolenia administracji powiatowej i miejskiej, czyli „policji powiatu kowieńskiego z policją mu-nicypalną miasta wydziałowego Kowna”. Komisarze porządkowi zastosowali zasadę podziału pracy na deputacje: 1) porządku, która miała za zadanie ułatwiać dostarcza-nie towarów, prowiantu i furmanek dla wojska, a także rozsyłkę druków urzędowych, 2) bezpieczeństwa, mającą działać w mieście i powiecie, utrzymywać kres, czyli miejsca dla transportu kas, archiwów, ofi ar i składów, ostrzegać obywateli o zbliżającym się niebezpieczeństwie, wskazując teren bezpieczny do schronienia się, wprowadzać zasa-dę składania raportów przez posesorów oraz posiadania „książeczek” przybywającym do miasta, 3) magazynową, zobligowaną do prowadzenia magazynów zsypki i furażu.
Istotny wydaje się również nakaz prowadzenia przez wymienione deputacje osobnych diariuszy czynności109.
Kiedy podsumowuje się działania kowieńskiej administracji, nasuwa się spostrze-żenie, że niniejszy model zarządu poziomu lokalnego z działami, mającymi załatwić określone kategorie spraw, wyłonił się w nadzwyczajnych okolicznościach.
Wyznacznikiem rozwiniętego aparatu administracyjnego było pobieranie wynagro-dzenia przez personel jako głównego źródła utrzymania110. Wprowadzenie funkcji zawo-dowych i płatnych urzędników postulowali Hieronim Stroynowski i biskup infl ancki Józef Kossakowski111. Podobne rozwiązanie przewidywał Projekt Komisje powiatowe, którego autor powoływał się na doświadczenie pruskie112. Wskazywała na to także dyskusja sej-mowa nad projektem administracji lokalnej, w której trakcie podkreślano, iż komisarz nie-pobierający wynagrodzenia będzie bezczynny, jak to na przykład potwierdza działalność komisji prowiantowych i Boni Ordinis. „Sługę nie płatnego – kontynuował poseł – nie
105 VL, t. IX, s. 142.
106 LPAH, SA 6492 k. 13.
107 Tamże, k. 23.
108 NAHB, F. 1757 op. 1 nr 13 k. 154.
109 AGAD, Tzw. ML VII 173 k. 82–83v.
110 H. Izdebski, Historia administracji, s. 26; D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli…, s. 20.
111 H. Stroynowski, Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów, Wilno 1785, s. 78–83, 135–142; D. Malec, J. Malec, Historia administracji…, s. 58, 82, 109.
112 J. Malec, Polska myśl…, s. 93, 165.
można śmiało ani przymuszać, ani karać”. Toteż wychodząc z tego założenia, sugerowano wprowadzenie pensji komisarzom z kasy policji w wysokości 500 zł „za każdy ciągiem na sesjach wysiedziany miesiąc”. Według jednej z propozycji suma ta miała pochodzić z propinacji miast, chociaż ostatecznie pomysł zaniechano z tego względu, że podobny krok spowodowałby znaczące uszczuplenie miejskich dochodów113. Takiego zdania byli komisarze nowogródzcy. W raporcie z lutego 1790 roku wyrażali zaniepokojenie brakiem spójnej polityki budżetowej władz terenowych. Tak zatem niedostatek środków fi nanso-wych, ich zdaniem, uniemożliwiał utrzymanie lokalu komisji, kasy, magazynu i aresztu, a także – co najbardziej istotne – komisja „ofi cjantów płacić […] nie może”114.
Mimo że konstytucja sejmowa z 1789 roku nie traktowała komisarzy jako zawodo-wych urzędników i zobowiązani byli oni wykonywać pracę „bezpłatnie […] stopniem zasług obywatelskich”115, to życie wprowadzało swoją korektę. Tak by nie obligować pisarzy kancelarii do wydatków na działania wynikające z konstytucji sejmowej, wpro-wadzono zapis o pobieraniu jednego szeląga „od każdego złotego w podatkach impor-tującego się”, który miał być przeznaczony na potrzeby kancelarii, kasjera oraz na
Mimo że konstytucja sejmowa z 1789 roku nie traktowała komisarzy jako zawodo-wych urzędników i zobowiązani byli oni wykonywać pracę „bezpłatnie […] stopniem zasług obywatelskich”115, to życie wprowadzało swoją korektę. Tak by nie obligować pisarzy kancelarii do wydatków na działania wynikające z konstytucji sejmowej, wpro-wadzono zapis o pobieraniu jednego szeląga „od każdego złotego w podatkach impor-tującego się”, który miał być przeznaczony na potrzeby kancelarii, kasjera oraz na