Zapoznanie się z dokumentacją aktową komisji pozwala na stwierdzenie, że w kance-lariach sporządzano różnego rodzaju księgi: protokoły potoczne, dekretowe i ekspedy-cyjne, protokoły „asygnacjów”. Zakładano odrębne księgi codziennych czynności, księgi rejestracji pozwów, księgi paszportów oraz księgi rachunków. Na przykład kancelaria „do zrejestrowania aktów, ksiąg, protokołów” Komisji Cywilno-Wojskowej województwa mińskiego została urządzona 6 marca 1790 roku. Na jej czele stał Onufry Dworeczki161.
Na dzień 18 czerwca 1792 roku datuje się Regestr aktów i różnych papierów w kan-celarii Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu grodzieńskiego znajdujący się. Stanowią-cy podsumowanie trzyletniej działalności spis obejmuje następujące działy: „Dowody pozwów, Aktywacje dokumentów, Dekreta, Protokoły, Taryfy, Asygnacje, Ekspedycje różne, Ekspedycje od Komisji Wojskowej, Ekspedycje Komisji Policji, Ekspedycje z Komisją Skarbową, Inkwizycje, Księgi Ziemiańskie, Pieczęcie, Papiery różne, Papiery do Interesu, Miary konfi skowane, Prawa Komisji”162. W kancelarii gromadzono mate-riały niezbędne do funkcjonowania administracji lokalnej. Na przykład Regestr aktów grodzieńskiej komisji z 1792 roku w dziale „Prawa Komisji” zawiera, jak odnotowano,
„uniwersały różne w papier niebieski oprawne” oraz artykuły wojskowe163.
158 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 60v.
159 NAHB, F. 1761 op. 1 nr 13 k. 177, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 3, 5, 27, 34.
160 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 9 k. 4.
161 Tamże, nr 4 k. 8.
162 NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 334–347.
163 Tamże, k. 347.
Do ksiąg komisji wciągano zarówno relacje bieżące, jak i rozporządzenia wysyła-ne przez Komisję Skarbu oraz Komisję Wojskową, lustracje starostw, taryfy podatku podymnego i taryfy dymów stosowane w celu ściągania zsypki zbożowej. Kancelarie Komisji Cywilno-Wojskowych nie tylko prowadziły księgi, ale także wystawiały wy-ciągi164. Księgi sporządzano w sposób chronologiczny, zgłaszane sprawy były notowane przez różne osoby, za czym przemawia różny charakter pisma, wygląd estetyczny zapi-sów oraz sposoby kaligrafowania.
Księgi komisji porządkowych zawierają ciekawy materiał sfragistyczno-heraldycz-ny. W Protokole asygnacjów Komisji Porządkowej powiatu grodzieńskiego znajduje się zapis o wykonaniu pieczęci przez miejscowego rzemieślnika-kamieniarza Daniela Ze-likowicza165. W posiadaniu grodzieńskich komisarzy znajdowały się pieczęcie: wielka WKL, wykonana za Augusta III i używana do pieczętowania sancitów komisji, pieczęć duża – transakcji, dwie pieczęcie małe – ekspedycji i stemplowania paszportów166.
W trakcie kwerend archiwalnych udało się odnaleźć kilkanaście pieczęci Komisji Cywilno-Wojskowych, w większości odciśniętych na dokumentach. Charakterystyczną cechę pieczęci stanowił motyw Pogoni, uwieńczony mitrą książęcą, nawiązujący do he-raldyki ziemskiej167. Należą tu pieczęcie komisji porządkowych: brasławskiej, upickiej, brzeskiej, rzeczyckiej, mińskiej, grodzieńskiej, słonimskiej lub lidzkiej. W wypadku pie-częci nowogródzkiej komisji widzimy pieczęć z wizerunkiem św. Michała Archanioła, sięgnięto również do heraldyki ziemskiej. Tymczasem analizowane wyobrażenia napie-czętne nie zawsze pokrywały się z motywami pieczęci ziemskich.
Na treść pieczęci składały się napisy z nazwą określonego urzędu, a także wyobraże-nia herbowe i obrazowe (budowle i militaria)168. Na przykład pieczęcie mińskiej i słonim-skiej komisji zawierają wyobrażenie militariów, czyli armatury (armaty, pociski, szable, chorągwie, trąby), co odróżnia je pod tym względem od heraldyki ziemskiej. Słonimska pieczęć dodatkowo ma wyobrażenie zamku, ulokowanego na wzgórzu169, mińska z kolei – buławę i laskę, wskazujące na szerokie uprawnienia komisji w zakresie spraw woj-skowych i cywilnych. Należy zauważyć, że te treści można potraktować zarówno jako nawiązanie do funkcji Komisji Cywilno-Wojskowych, jak i ówczesnej „mody”170.
Krótki opis urzędowej pieczęci Komisji Cywilno-Wojskowej województwa mińskie-go znajduje się w Protokole posiedzeń tej instytucji z marca 1790 roku: „w znaku pomińskie-goni lit[ewskiej]” z opisem „Pieczęć Komisji C.W. w[ojewó]dztwa mińskiego r[ok]u 1789 m[iesią]ca Xbra 15 D”171.
164 LPAH, F. 1282 op. 1 nr 10709.
165 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 5.
166 NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 345.
167 S.K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 194–197; LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 k. 17, 20v, 26, 39, 79v, 120, 135, 183, 237v, 256, 287, 312, 346; F. 11 op. 2 nr 227 k. 134;
SA 4151 k. 3v, 42, 55, 89, 115, 174v, 179, 227, 255, 306v; SA 4156 k. 5, 8, 48, 71, 162v, 277, 340, 391, 451, 480; F. 1282 op. 1 nr 10029 k. 1; NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 42; F. 1893 op. 1 nr 1 k. 7; BCz, rkps 921 k. 61.
168 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001, s. 615.
169 LPAH F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 256, 312; F. 1282 op. 1 nr 10029 k. 1.
170 J. Szymański, Nauki…, s. 667; J.A. Jabłonowski, Heraldica to jest osada klejnotów rycerskich i wia-domość znaków herbowych dotąd w Polszcze nieobjaśniana, Lwów 1748, s. F3–G.
171 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 6.
3. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu brasławskiego LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 135
4. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu lidzkiego LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 120
5. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej województwa mińskiego LPAH, F. 1282 op. 1 nr 10029 k. 1
6. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej województwa nowogródzkiego LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 237v
7. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu słonimskiego LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 256
8. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu wołkowyskiego LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 287
9. Pieczęć Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu rzeczyckiego NAHB, F. 1893 op. 1 nr 1 k.7
W wizerunku pieczęci Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu lidzkiego widnieje Po-goń nie z krzyżem patriarszym (lotaryńskim), lecz z półtrzeciakrzyżem, z lewej stro-ny od kartuszowej tarczy na postumencie – herb Ciołek, jako zapożyczenie z wielkiej pieczęci Wielkiego Księstwa Litewskiego, a z prawej strony – monogram S[tanisław]
A[ugust] R[ex]172.
Liczne materiały komisji wskazują na tryb docierania produkcji kancelarii, przede wszystkim uniwersałów do potencjalnych odbiorców. Najbardziej rozpowszechnionym jak na owe czasy sposobem przesyłania rozporządzeń władz lokalnych było ogłoszenie ich drukiem oraz następujące po nim zobowiązywanie księży do odczytywania uniwer-sałów z ambony podczas mszy. Na przykład 17 kwietnia 1792 roku Komisja Cywilno-Wojskowa powiatu grodzieńskiego poinformowała „miasteczka ex-magdeburskie […]
do przyciągania dziesiątego grosza, dawniej czynsza magdeburskie opłacające”. Rozpo-rządzenie zostało rozesłane do wszystkich miejscowości, gdzie znajdowały się kościoły katolickie i cerkwie unickie, a mianowicie do: Kopciowszczyzny, Indury, Łaszy, Świ-słoczy, Olekszyc, Brzostowicy Małej, Sejn, Ejsmontów, Massalanów, Odelska, Krynek, Wasilkowa, Supraśla, Korycina, Janowa i Chodorowa173. W Słucku uniwersały koniecz-ne do powszechkoniecz-nego rozpropagowania miały być czytakoniecz-ne w ciągu sześciu tygodni: z am-bon w niedziele i dni świąteczne, a w dni powszednie – przybijane do drzwi kościołów i cerkwi174. Podobne rozwiązania stosowano w innych powiatach. W marcu 1792 roku komisarze grodzieńscy nakazali przygotować w drukarni „addydament”, obowiązujący plebanów do czytania z ambon uniwersałów o podatkach, a także uniwersałów króla i Straży Praw do zlikwidowania długów żydowskich175. Do ogłoszenia wyników prac komisji służył lokal administracji terenowej. Na przykład w 1790 roku komisja gro-dzieńska wywiesiła na drzwiach izby sądowej tabelę wpływów i wydatków176. Jak wyni-ka ze źródeł, w Grodnie uniwersały miejscowej komisji porządkowej wywieszane były na drzwiach ratusza lub przybijano je przy traktach, przewozach oraz w austeriach177.
Podobne wymagania, na przykład oblatowanie swoich rozporządzeń w aktach zie-miańskich i miejskich, czytanie ich w kościołach z ambon w każde święto oraz przybija-nie do drzwi kościelnych, stosowała Komisja Policji Obojga Narodów178.
Należy podkreślić, iż władze obligowały księży do kwitowania odbioru uniwersałów w księdze kancelarii komisji. W tym wypadku nie sposób nie dostrzec dającego się we znaki lekceważenia przez kler egzekwowania przepisów komisji. Na wysunięcie takiego wniosku pozwala notka komisarzy grodzieńskich o rozesłaniu wydrukowanych rozporzą-dzeń po parafi ach oraz doświadczeniu „mitręgi w przesyłaniu od plebani do plebani”179.
Wstępna obserwacja piśmiennictwa kancelaryjnego, stanowiącego interdyscyplinar-ną problematykę badawczą, pozwala na ogólinterdyscyplinar-ną analizę stylu poszczególnych pisarzy.
172 LPAH, F. 11 op. 1 nr 1005 (SA 3709) k. 120.
173 NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 23–25, 42–43v.
174 NAHB, F. 1894 op. 1 nr 2 k. 3.
175 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 80.
176 Tamże, nr 1 k. 14v.
177 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 40; Uniwersał donoszący o ustanowionej cenie na moście i promie na rzece Niemnie będących oraz o utrzymanie onych i reparowanie dróg z 20 sierpnia 1791 roku (DS BUWil, nr 24733).
178 LPAH, SA 13875 k. 451v.
179 Komisja Policji Obojga Narodów. Obwieszczenie względem emigracji z 3 kwietnia 1792 roku (DS BUWil, nr 16848).
Produkcja kancelarii charakteryzowała się podporządkowaniem regułom łacińskiego stylu retorycznego180. W tekstach występują: latynizacja terminologii prawnej, składnia łacińska, anachroniczny styl makaroniczny, liczne skróty myślowe i elementy stylu po-tocznego, a także dążenie do budowania złożonych zdań bez rozczłonkowania i stoso-wania interpunkcji oraz przejawy pisowni fonetycznej.
Dokumentacja aktowa administracji lokalnej była prowadzona w urzędowym ję-zyku polskim. Nie można jednak wykluczyć możliwości wykorzystania przez różne szczeble administracji publicznej innych języków. Na przykład w materiałach Komisji Policji z października 1791 roku wśród jej personelu wymieniono „tłomaczów ruski i hebrajski”181. 9 marca 1792 roku Komisja Policji przychyliła się do prośby Żydów wileńskich o przełożeniu praw o miastach na język hebrajski, zlecając to zadanie swemu tłumaczowi182. W uniwersale Komisji Policji z maja 1792 roku spotykamy wzmiankę o zobligowaniu władz do tłumaczenia publicznych ogłoszeń na języki: francuski, nie-miecki, rosyjski, ruski i hebrajski183. Można sądzić, że ta decyzja była podyktowana po-lityką zachęcania do osiedlania się w kraju kolonistów, a także świadczy o konieczności docierania druków rządowych do ludności białoruskiej i żydowskiej.
Zapoznanie się z materiałami aktowymi komisji porządkowych pozwala na zary-sowanie kwestii białorusko-polskich interferencji językowych, w tym zjawiska od-działywań potocznej białoruszczyzny na ówczesną polszczyznę. Proces rozwoju języka polskiego w otoczeniu zwartego środowiska białoruskiego znajdował swój wyraz w wy-stępowaniu właściwych językowi białoruskiemu zjawiskach ortoepicznych, fonetycz-nych oraz ortografi czfonetycz-nych, na przykład akania, pojawieniu się protetyczfonetycz-nych głosek lub białoruskiego „ŭ” po samogłosce.
Badane teksty zawierają przykłady białoruskich zapożyczeń leksykalnych184, na przykład mogiłki185 (błr. могілкі) ‘cmentarz’, hornów186 (błr. горн – ognisko garncar-skie), ciahły187 (błr. цяглы) ‘poddany chłop, odrabiający pańszczyznę’, sumieżny188 (błr. сумежны) ‘sąsiędni’, bakówka189 (błr. бакоўка) ‘pokój boczny’, żarownica190 (błr.
жароўніца) ‘piec’, krynica191 (błr. крыніца) ‘źródło’, bochany192 (błr. бохан) ‘bochenki’,
180 I. Szczepankowska, Studia nad polszczyzną epoki stanisławowskiej, „Białostockie Studia Językoznaw-cze” 2004, t. VII, s. 43.
181 AGAD, AKP 232 k. 33.
182 Tamże, k. 37.
183 Komissya Policyi Obojga Narodów (Uniwersał względem przychodniów) z 15 maja 1792 roku (GP-MHA, Zbiory, nr 9217).
184 H. Turska, Leksykalne pożyczki białoruskie w języku polskim (doba staropolska), „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych” 1970, R. XIII, z. 2 (57), s. 77–92.
185 NAHB, F. 1757 op. 1 nr 13 k. 199–199v.
186 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 66.
187 List zaręczny upominany z instancji przedmieszczan grodzieńskich do szlachetnego magistratu grodzień[skiego] wydany z 15 grudnia 1786 roku (GPMHA, Zbiory, nr 9217).
188 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 120v.
189 Tamże, nr 6 k. 10v.
190 Tamże, nr 4 k. 144v.
191 Tamże, nr 5 k. 162v.
192 LPAH, SA 6492 k. 150.
sądak193 (błr. судак) ‘okuń’, kaban (błr. кабан) ‘wieprz’194, z siemią195 (błr. сям’я) ‘z ro-dziną’, w swiernie196 (błr. свіран) ‘spichrz, lamus’, w uroczyszczu197 (błr. урочышча)
‘w uroczysku’, szewieckim198 (błr. шавецкі) ‘szewski’, turma199 (błr.турма) ‘więzienie’, krzywdne (błr. крыўднае) ‘krzywdzące’200.
10. Przykład innowacyjnej formy słowotwórczej. NAHB, F. 1889 op. 1 nr 13 k. 42 W omawianych księgach aktowych komisji porządkowych notujemy przykłady z za-kresu antroponimii. Są to zapisane łacinką imiona i nazwiska białoruskie: Alaxsej, Pau-luk201, Hapon, Radziwon, Hauryło202, Ihnat, Cimoszka203, Ciszka, Kondrat Haurylin204, Piatruk, Andrej, Sciepan, Siemion, Ihnat, Janko, Maxim205.
Cechy białoruskie daje się zaobserwować w fonetyce języka polskiego. W źródłach spotykamy następujące tendencje206:
a) podwyższenie artykulacji samogłoski „ó” do „u” przed „ł”, „r”: „ó” > „u” + „ł”:
skurowego, w ogule207;
b) materiały notują przykłady akania: paręczami208.
Analizowane pomniki językowe ilustrują wahania spółgłosek oraz grup spółgłosko-wych, mające związek:
193 Tamże, k. 101v.
194 LPAH, SA 2780 k. 89v.
195 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 70; 4–2–26 k. 43.
196 DR BAN Litwy, F 17–282 k. 124.
197 LPAH, SA 6491 k. 11.
198 NAHB, F. 1757 op. 1 nr 13 k. 230.
199 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 14 k. 3v.
200 Tamże, k. 3v.
201 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 9 k. 2v; nr 13 k. 2v, 5v; DR BAN Litwy, F 17–282 k. 97.
202 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 5 k. 116.
203 Tamże, nr 9 k. 70v.
204 Tamże, nr 12 141.
205 AGAD, Tzw. ML VII 169 s. 95v.
206 Z. Kurzowa, Język polski na kresach północno-wschodnich [w:] Studia nad polszczyzną kresową, t. I, red. J. Rieger, W. Werenicz, Wrocław 1982, s. 87–90; H. Turska, O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie [w:] Studia nad polszczyzną kresową, t. I, Wrocław 1982, s. 67.
207 Uniwersał uwiadamiający obywatelów pttu grodzieńskiego względem importacji w racie teraźniejszej marcowej podatku dodatkowego z woli prawa oraz laudum prześwietnego pttu grodzieńskiego z 1792 roku (DS BUWil, nr 24735).
208 Uniwersał donoszący o ustanowionej cenie na moście i promie na rzece Niemnie będących oraz o utrzymanie onych i reparowanie dróg z 20 sierpnia 1791 roku (DS BUWil, nr 24733).
a) z miękką wymową białoruskiego „χ”: Sapiehi209, cechi210, chiba211;
b) z występowaniem białoruskiego dźwięczno-szczelinowego „h”, na przykład har-matki212.
Badane teksty odnotowują właściwości form fl eksyjnych polszczyzny północnokre-sowej, na przykład białoruską końcówkę „-e” zamiast polskiej „-u”: domie onego213 lub
„-y” zamiast polskiego „-e”: groszy214. W źródłach spotykamy brak właściwego roz-różniania form rodzajowych w czasie przeszłym215: aby „pieniądze przez konsumpcję znowu mogli powracać na pożytek obywatelów”216.
Kolejną grupę stanowią przykłady typowo polskie zaświadczone w tekstach. Mamy tam do czynienia ze zjawiskiem związanym z rozwojem nosówek:
a) rozszczepieniem nosówek, czego wynikiem była pisownia dwuznakowa: mienso, bendzie, urzondzenie, porzondkowa217, żondanie218, rence, sendzia, chorongwi, choronży, obrzondek219;
b) zanikiem nosowości w wygłosie: wyciągnowszy220, wzieło221.
Wynikiem ścierania się dwóch żywiołów językowych było powstawanie innowacyj-nych form słowotwórczych o charakterze pomostowym, nieznainnowacyj-nych obydwóm językom.
W materiałach mińskiej spotykamy następujące wyrazy: dłużyni (jako połączenie błr.
даўжыня i pol. długość), szerzyni (jako połączenie błr. шырыня i pol. szerokość)222.
11. Przykład białoruskich wtrąceń w polskim tekście. NAHB, F. 1889 op. 1 nr 6 k. 10v
209 DR BAN Litwy, F 8–46 k. 55.
210 LPAH, F. 1282 op. 1 nr 5912 k. 2.
211 LPAH, F. 11 op. 2 nr 227 k. 167v.
212 LPAH, F. 4 op. 2 nr 23 k. 20.
213 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 142.
214 Uniwersał uwiadamiający obywatelów pttu grodzieńskiego względem importacji w racie teraźniejszej marcowej podatku dodatkowego z woli prawa oraz laudum prześwietnego pttu grodzieńskiego z 1792 roku (DS BUWil, nr 24735).
215 Z. Kurzowa, Język…, s. 199.
216 NAHB, F. 1710 op. 1 nr 32 k. 1124v.
217 NPAH, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 70–70v. 1887–1–378.
218 Tamże, nr 5 k. 162v.
219 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 78v, 81, 92, 101, 116.
220 NAHB, F. 1938 op. 1 nr 1 k. 7v.
221 Uniwersał uwiadamiający obywatelów pttu grodzieńskiego względem importacji w racie teraźniejszej marcowej podatku dodatkowego z woli prawa oraz laudum prześwietnego pttu grodzieńskiego z 1792 roku (DS BUWil, nr 24735).
222 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 13 k. 42.
Rozbudowie aparatu urzędowego w Rzeczypospolitej, w tym powołaniu do życia Komisji Cywilno-Wojskowych, towarzyszył proces formowania się prawa admini-stracyjnego223. Stanowiły je konstytucje sejmowe, na mocy których ustanawiano ad-ministrację lokalną bądź rozporządzenia Komisji Policji. Formy działań administracji lokalnej, jej organizacja, uprawnienia i status komisarzy były regulowane przepisami prawnymi. O krokach zmierzających do stanowienia prawa administracyjnego świadczy uniwersał Komisji Policji z 12 lipca 1791 roku nadmieniający, że komisje porządkowe mają obowiązek stosować się do „prawideł ogólnych prawa”. Wobec braku rozwiniętego prawa administracyjnego władze lokalne zobligowano do stosowania się do prawa ogól-nego do czasu opracowania przez magistratury centralne „prawideł szczególnych”224. W październiku 1791 roku Komisja Policji, ustosunkowując się do doniesienia mińskiej komisji porządkowej o włóczęgach, nadmieniła o planowanym ułożeniu „prawideł po-wszechnych”, czyli norm prawa administracyjnego225.
Komisje z kolei wydawały uniwersały, które miały normować prawo. Powinny one obowiązywać ludność danego regionu. Oparcie działalności komisji na przepisach praw-nych wskazuje na początki kształtowania się norm prawa administracyjnego226.