Okres stanisławowski zapoczątkował politykę szerokiego zainteresowania administracji publicznej sprawami opieki społecznej i ochrony zdrowia. Rozpoczętą w latach 60.–
70. XVIII wieku reformę szpitalnictwa kontynuowano podczas Sejmu Czteroletniego.
Działania w tym zakresie leżały w gestii Rady Nieustającej, Komisji Policji, Deputacji Szpitalnej Litewskiej, a także komisji porządkowych861. Głównym zadaniem nowych organów władzy terytorialnej było uporządkowanie funduszy dobroczynnych przez wizytowanie szpitali i ich uposażenia, a także ustalenie nadzoru, w celu usprawnienia zarządzania i racjonalnego wykorzystania środków tych placówek. Przejęcia kontroli nie należy wiązać z zamiarami sekularyzacji majątku placówek dobroczynnych, jak do tego doszło w Prusach lub Francji.
W 9 punkcie działu „O materii ekonomicznej wojewódzkiej” konstytucji sejmowej z 1789 roku zagadnienie opieki społecznej i stanu szpitali sprowadzało się do dokonania lustracji funduszy i dochodów szpitali oraz zreorganizowania ich zarządu. Zgodnie z do-kumentem działania komisji miały być skierowane na zapobieganie nędzy i ubóstwa862.
Z obowiązkiem miłosierdzia wiązała się postawa rozdawnictwa jałmużny, a na płasz-czyźnie instytucjonalnej przejawiała się poprzez rozwój systemu urządzeń charytatyw-nych, będących w ręku Kościoła863. Swymi początkami reforma systemu opieki
społecz-861 T. Srogosz, Zakres działalności władz państwowych w szpitalnictwie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1768–1794, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie”, „Zeszyty Historycz-ne” 1997, z. 4, s. 243, 250.
862 VL, t. IX, s. 142.
863 B. Geremek, Litość i szubienica, Warszawa 1989, s. 22–27.
nej sięga okresu reformacji. Teza Kościoła o jałmużnie jako środku osiągnięcia zbawienia duszy oraz tradycyjny system pomocy dla ubogich stopniowo tracą znaczenie. Hiszpański humanista katolicki Juan Luis Vives opowiadał się za przekazaniem systemu opieki nad ubogimi państwu oraz prowadzeniem spisów żebraków, a także wydaleniem ich z miast.
Na pierwszą połowę XVI wieku przypada początek laicyzacji organizacji opieki nad ubogimi w licznych europejskich miastach. Paryż reorganizuje system opieki nad żebra-kami, zarządzając utrzymanie ubogich przez wprowadzenie specjalnego podatku. We-necja wprowadza ścisłą kontrolę nad imigracją do miasta. W 1528 roku zakazuje żebra-nia w mieście oraz przyjmoważebra-nia przybyszów do nowych przytułków. Obcych ubogich zalecano wysyłać do ich parafi i. Podobną decyzję podejmują w 1523 roku hiszpańskie kortezy. Reformy instytucji charytatywnych w 1525 roku przeprowadza niderlandzki Ypres. Odtąd odpowiedzialność za opiekę społeczną przenosi się za miasto, które zostaje zobowiązane do kontrolowania podróżnych i pielgrzymów, a publiczne żebranie zostaje zabronione864.
Tymczasem w potocznej świadomości społeczeństwa osiemnastowiecznej Rzeczy-pospolitej ubóstwo było nadal odbierane jako jedna z duchowych wartości, pozwalają-cych na odkupienie grzechów i zbawienie przez wspieranie nędzarza.
Materiały źródłowe zawierają interesujące wiadomości o działalności Komisji Cywil-no-Wojskowych w zakresie usprawnienia systemu ówczesnego szpitalnictwa. Tadeusz Srogosz zwraca uwagę na przypadek, kiedy komisje, wykazując się inicjatywą, zabierały się za lustracje placówek szpitalnych, wyprzedzając tym samym intencje władz central-nych. Trafną ilustrację tego stanowi uniwersał komisji porządkowej trockiej z 21 grudnia 1789 roku, która zobowiązała duchowieństwo do założenia funduszy szpitalnych865.
2 sierpnia 1790 roku sejm wystosował do administracji lokalnej obszerny uniwersał866 o zobligowaniu duchowieństwa do sporządzenia opisów szpitali, wyegzekwowania danych o fundatorach i funduszach, źródeł utrzymywania, informacji o uprawnieniach i obowiązkach osób, zarządców tych placówek.
Z analizy treści Uniwersału Komisji Policji Obojga Narodów względem donoszenia o funduszach szpitalnych z 16 listopada 1791 roku wynika, że do kompetencji Komisji w zakresie szpitalnictwa należała sprawa „dochodzenia, poznania i urządzenia wszel-kich funduszów miłosierdzia”, a także udzielanie pomocy i schronienia „w nagłych przypadkach ucisku, słabości, ubóstwa dobrym urządzeniem i opatrzeniem szpitali, do-mów miłosierdzia i pracy”867.
W swojej odezwie Komisja Policji wystosowała prośbę do ogółu ludności o dostar-czaniu funduszy władzom terenowym „zdarzeniem jakim, złym użyciem lub dawnością czasów ukrytych”. W dalszej części uniwersału rozpisano szczegółowy plan gromadze-nia środków fi nansowych, znajdujących się w dyspozycji duchowieństwa. Na mocy roz-porządzenia Komisje Cywilno-Wojskowe miały rozesłać do parafi i i klasztorów
sche-864 B. Geremek, Litość…, s. 153–176; E. Lipiński, Studia…, s. 100–102.
865 T. Srogosz, Zakres…, s. 251; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockie-go. Uniwersał przypominający XX plebanom uskutecznia obowiązku względem komportowania funduszów z 27 marca 1790 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 360).
866 „Dziennik Handlowy i Ekonomiczny” 1790, R. IV, cz. 8, s. 617–619; T. Srogosz, Zakres…, s. 251.
867 Komisja Policji Obojga Narodów. Uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów względem donoszenia o funduszach szpitalnych z 16 listopada 1791 roku (GPMHA, Zbiory, nr 15116; AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 304, IX 44 k. 394).
maty tabeli. Kler w ciągu „niedziel cztery wszelkie erekcje, zapisy wszelkich gatunków […] na fundusze pobożne, ludzkość i miłosierdzie chrześcijańskie” zobowiązano złożyć komisjom. Po czym uzyskane materiały o uposażeniach szpitalnych i osobach zarządza-jących nimi miały być uzupełniane o informacje o „niedostatku domów szpitalnych”
przez komisje porządkowe oraz władze miejskie. Po oblatowaniu w księgach sądowych ziemiańskich oraz miejskich niniejszy uniwersał nakazano czytać w kościołach z ambon w każde święto oraz wywieszać przez 3 miesiące na drzwiach świątyń868.
Uniwersał Komisji Policji znalazł rychły oddźwięk. Na przykład 17 listopada 1791 roku na ratuszu Kowna do ksiąg miejskich wciągnięto aktykację wyżej omówionego uniwersału Komisji Policji „względem donoszania o funduszach szpitalnych”869. Oblatę tego dokumentu znajdujemy w trockich aktach ziemskich870. Szczegółowe streszczenie najważniejszych punktów zarządzenia Komisji Policji nasuwają spostrzeżenie o zamia-rach egzekwowania przepisów prawnych przez władze lokalne.
Pod koniec 1791 roku Komisja Policji opracowała tabelę Wzór podług którego fun-dusze pobożne opisane bydź mają: tabela funduszów pobożnych w obrębie Komisji Po-rządkowej Cywilno-Wojskowej miasta znajdujących się. Miała ona obejmować intraty, ekspensy na utrzymanie ubogich, remanenty i długi871.
Na początku 1792 roku w aktach Komisji Policji znajdujemy zapis o obowiązkach Komisji Cywilno-Wojskowych względem szpitalnictwa. Tak więc do funkcji komisji należał dozór nad dochodami i wydatkami szpitali w miastach, wsiach dziedzicznych i duchownych, sporządzanie kwartalnych raportów na podstawie wzorów, wysyłanie do Komisji Policji raportów półrocznych. W dalszej części dokumentu czytamy o obowiąz-ku komisji „dozierać całości kasy”, na którą miały składać się sumy z kasy komisji oraz opłaty od Orderu św. Stanisława. Utrzymanie kasy powierzono ofi cjaliście Komisji Cywilno-Wojskowej, któremu zalecono co miesiąc przygotowywać raport, dostarczając regestra i rachunki szpitali z aneksami do Komisji Policji872.
Zdaniem Tadeusza Srogosza, większość komisji porządkowych zabrała się za lustrowa-nie szpitali dopiero po ustanowieniu Komisji Policji oraz ogłoszeniu uniwersału 16 listopa-da 1791 roku. Można sądzić, że rezultatem działań Komisji były złożone przez chorążego wileńskiego Antoniego Tyzenhauza w listopadzie 1791 roku wileńskie raporty szpitalne873.
Tymczasem biorąc pod uwagę zawartość materiałów źródłowych, na obecnym etapie badań można zweryfi kować opinię o niedostrzeganiu przez zbiorowości lokalne proble-mu opieki społecznej i tym bardziej o braku oddolnych inicjatyw władz samorządowych w tym zakresie.
Poparcia dla tego zdania dostarczają materiały komisji porządkowych z lat 1789–
–1791. Na przykład, jak wspomniano wyżej, 21 grudnia 1789 roku trocka komisja po-rządkowa zaleciła plebanom dostarczenie funduszy szpitalnych, „testamentów, legacji i różnych transaktów na kościoły, plebanie i szpitale”, a także „dyrektorów w miastach,
868 Komisja Policji Obojga Narodów. Uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów względem donoszenia o funduszach szpitalnych z 16 listopada 1791 roku (GPMHA, Zbiory, nr 15116; AGAD, Tzw. ML, IX 27 k. 304, IX 44 k. 394).
869 LPAH, SA 13875 k. 450–450v.
870 LPAH, SA 15163 k. 571–572v; T. Srogosz, Zakres…, s. 252, T. Srogosz, Problemy…, s. 330–331.
871 AGAD, Tzw. ML VII 171 k. 406; AKP 232 k. 79v.
872 AGAD, AKP 150 k. 71; Tzw. ML IX 44 k. 270–271.
873 AGAD, AKP 208 k. 556.
a bakałarzów we wsiach do edukowania młodzieży” do 15 marca 1790 roku. Wobec braku raportów, 27 marca 1790 roku komisarze ogłosili uniwersał, w ostrym tonie naka-zując złożenie niezbędnych informacji pod przysięgą do kancelarii komisji874.
Na czynności komisarzy w zakresie ustalenia stanu funduszy szpitalnych w powie-cie lidzkim rzucają światło księgi aktowe miejscowej komisji. 27 stycznia 1790 roku na porządek posiedzenia komisarze wnieśli sprawę „wejrzenia w fundusze szpitalne”
i spróbowali odnaleźć odpowiedź na pytanie „czy intraty z funduszy ubogim docho-dzą”. Uzyskano odpowiedź, że funduszy nie posiadały cerkwie: rakowicka, turejska, żyżemska, kościół w Różance oraz klasztor pijarów. W lipcu 1790 roku skonstatowano brak funduszy szpitalnych przy kościele parafi alnym w Wasiliszkach. 1 lipca ksiądz Ka-zimierz Łazowski wykonał przysięgę, która miała następującą formułę: „Ja KaKa-zimierz przysięgam Panu Bogu wszechmogącemu w Trójcy Świętej jedynemu na tym, jako przy kościele parafi alnym wasiliskim żadnych funduszów szpitalnych nie mam, nie zatraci-łem i gdzie się znajdują, nie wiem; na czym jako sprawiedliwie przysięgam, tak mi Boże dopomóż”.
19. Przysięga Kazimierza Łazowskiego. Z archiwum prywatnego Siarhieja Amelki
874 Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał przypominający XX plebanom uskutecznia obowiązku względem komportowania funduszów z 27 marca 1790 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 360).
Dnia 4 sierpnia tegoż roku cała sesja komisji zeszła na przeglądaniu funduszy szpi-talnych, a we wrześniu spotykamy krótką notatkę w raporcie o ustaleniu istnienia fundu-szy szpitalnych przy zborze ewangelickim bielickim i przy unickich cerkwiach we wsi Hanczary i Gołdawa875.
Przy bliższej analizie zawartości Protokołu każdodziennych czynnościów dowiaduje-my się o uniwersale władz z 9 marca 1790 roku, przypominającym o konieczności rewi-zji szpitali, dokonaniu lustracji funduszy szpitalnych przez proboszcza nowodworskiego Mikołaja Eysymonta i instygatora komisji Sadowskiego oraz złożeniu raportów przez przeora jelnieńskiego Dominika Proszowskiego, ks. wikariusza zabłockiego Horaina Rutskiego, plebana wasiliskiego Kazimierza Łazowskiego876.
28 lutego 1791 roku komisarze lidzcy odebrali raport od plebana ejszyskiego i osow-skiego Michała Borowosow-skiego o braku przy kościołach fundacji szpitalnych877. Z 7 kwiet-nia 1791 roku pochodzi informacja o dekrecie Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu lidzkiego wyrażającego zgodę, by „przeciągnąć czas lustracji szpitala w Bieniakoniach”
na okres 4 tygodni878.
Pochodzące z początku XIX wieku materiały statystyczne uściślają obraz szpitalni-ctwa w ówczesnej guberni grodzieńskiej. Ujmują zarówno liczbę szpitali, jak i zawierają szczegółowy opis budowli oraz nadań niektórych placówek. Na przykład w dekanacie lidzkim istniały wówczas następujące parafi alne szpitale: w Bieniakoniach, Żyrmunach, Niecieczy, Różance, Nowym Dworze i Żołądku. W dekanacie słonimskim szpital pro-wadzili bernardyni i kanonicy (w Słonimiu), dominikanie w Dereczynie. W Różanie i Zdzięciole funkcjonowały szpitale parafi alne. Geografi ę szpitalną z końca XVIII wie-ku poszerza wzmianka o zupełnie zrujnowanym od kilwie-kunastu lat budynwie-ku szpitalnym w majątku Zadwieje (dekanat nowogródzki), a także założeniu szpitala w 1790 roku w Stwołowiczach przez ks. Waleriana Dziudziewicza879.
W marcu 1790 roku w księgach mińskiej Komisji Cywilno-Wojskowej odnotowa-no nakaz złożenia funduszy przez „proboszczów, plebanów, parochów, zakonnego du-chowieństwa tak ewangelickiego, jak dyzunickiego, szpitale utrzymujące”880. W celu wyjaśnienia ówczesnego stanu funduszy, w lutym 1790 roku komisarze wiłkomierscy zobligowali kler wszystkich wyznań oraz zarządców funduszy szpitalnych do przedsta-wienia 15 maja tegoż roku danych o przychodach i wydatkach placówek szpitalnych881. Nieco wcześniejszą metrykę ma uniwersał nowej administracji powiatu grodzieńskie-go, który datuje się na dzień 31 grudnia 1789 roku. To jedno z pierwszych rozporządzeń miejscowej komisji dotyczyło różnych aspektów życia społeczności lokalnej, w tym tra-dycyjnych haseł „czułości nad ubóstwem, przytulenie onych i wyżywienia”, a także po-stulowało wejrzenie w fundusze szpitalne, które zalecono dostarczać do komisji Cywilno--Wojskowej do 1 marca 1790 roku882. Należy uczynić zastrzeżenie, że o ustosunkowaniu
875 LPAH, SA 6492 k. 14, 26, 43v, 66v, 68v.
876 LPAH, SA 6491 k. 7, 22, 24.
877 Tamże, k. 21v.
878 LPAH, SA 6492 k. 131.
879 Dzieje dobroczynności, R. III, Wilno 1822, s. 519–532.
880 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 6v; nr 9 k. 2–3.
881 J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 540–542.
882 Uniwersał do duchowieństwa i obywatelów powiatu grodzieńskiego względem dawania raportów o lud-ności, zafundowania parafi alnych szkół, zachęcania do osadzania ludności zagranicznej, utrzymywania miar i wag, ścigania dezerterów i hultajów i wnaszania podatków z 31 grudnia 1789 roku (DS BUWil, nr 16849).
się duchowieństwa do tego dokumentu dowodzi ukazanie się kolejnego uniwersału ko-misji porządkowej grodzieńskiej w dniu 14 sierpnia 1790 roku. Na mocy tego memoria-łu księżom polecono sporządzać materiały funduszowe szpitali, podać informacje o jego fundatorach, dane o zarządzaniu placówką i liczbie ubogich883. Jeszcze jedna wzmianka, potwierdzająca nakaz lustracji szpitali miejskich przez miejscową Komisję Cywilno--Wojskową, pochodzi z grudnia 1790 roku884.
Rezultaty działalności komisarzy przedstawia zachowany Regestr aktów Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu grodzieńskiego z 1792 roku. W latach 1790–1792 w księ-gach komisji dokonano aktywacji funduszu następujących szpitali: przy kościele domi-nikanów sejneńskich, przeroskim, korycińskim, franciszkanów grodzieńskich, grodzień-skim szpitalom św. Ducha, przy cerkwi Preczystej. Komisarze wydali dekret względem przywileju Mniszcha na plac „dziadom” przy kościele brzostowickim885.
Faktem jest, że czynności komisarzy porządkowych w zakresie szpitalnictwa i roz-poznania kwestii funduszy ukazują występujące rozbieżności między prawem pisanym a jego wykonaniem, a także wyłaniają niebagatelny problem współpracy administra-cji lokalnej i kleru. Nie pogodził się z lustracją ks. kanonik wileński Kruszewski.
Opór kurii wileńskiej napotkała miejscowa Komisja Cywilno-Wojskowa, próbująca przeprowadzić rozeznanie w kwestii dokumentacji funduszowej szpitalnej886. Podobną niechętną postawą wykazali się zarządcy szpitali w Grodnie. Wskazują na to materiały miejscowej komisji porządkowej z września 1790 roku. Można sądzić, iż zrażeni od-mowami złożenia informacji o funduszach, komisarze zlecili rotmistrzowi powiatu sta-rodubskiego Wołkowyckiemu887 „pozwanie o przeciwieństwo księży niekomportujące fundusze szpitalne”888.
Dnia 9 czerwca 1792 roku Komisja Policji ustosunkowała się do listu Deputacji Szpitalnej, na którą nałożono obowiązek unieważnienia kontraktów rządców szpitali na dzierżawę dóbr szpitalnych. Zalecono, by Deputacja ułożyła porządek licytacji, składa-nia zawiadomieskłada-nia o nieposłuszeństwie rządców, którzy zalegają ze złożeniem niezbęd-nych dokumentów. Instygator mógł pozwać osoby nieprzestrzegające prawa889.
Tymczasem zapoznanie się ze źródłami skłania do wniosku, że księża udzielali infor-macji nawet w wypadkach braku szpitali, a więc i odpowiednich funduszy. Na przykład w lutym 1792 roku ksiądz Jan Hłotkowski z plebanii starodorzeckiej wysłał raport o bra-ku funduszy szpitalnych w swojej parafi i890. Współpracę zarządców szpitali ze świecką administracją lokalną obrazują zapisy z księgi aktowej komisji porządkowej powiatu lidzkiego z 15 i 16 lutego 1791 roku. Wskazują one na złożenie przez księdza Józefa
883 Uniwersał ogłaszający list obwieszczalny marszałków sejmowych z 14 sierpnia 1790 roku (DS BUWil, nr 24732).
884 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 32.
885 NAHB, F. 1755 op. 1 nr 196 k. 338v–341, 344. Prawdopodobnie chodzi o Jerzego Wandalina Mniszcha.
886 AGAD, AKP 309 k. 78–78v; A. Zahorski, Centralne…, s. 197–198; T. Srogosz, Zakres…, s. 254–255.
887 Prawdopodobnie chodzi o komisarza Hipolita Wiłkowickiego (Uniwersał uwiadamiający o myśli prawa względem dawania podwód żołnierzom z 14 stycznia 1790 roku (DS BUWil, nr 24722).
888 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 1 k. 32.
889 AGAD, AKP 309 k. 78–78v.
890 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 65.
Dombrowskiego, proboszcza parafi i w Żołądku, informacji o stanie szpitala, jego funda-torze oraz 24 pensjonariuszach placówki891.
Analiza źródeł świadczy, że dokumenty funduszowe były przechowywane w aktach kapituły wileńskiej. Z zapisu, dokonanego w tych aktach 10 czerwca 1790 roku, wyni-ka, że komisja porządkowa powiatu upickiego wystosowała rekwizycję do archiwum kapitulnego odnośnie funduszy szpitalnych parafi i poswolskiej i staroponiewieżskiej892. 23 października 1790 roku wileńska komisja uzyskała rekwizycję kapituły wileńskiej z prośbą, „ażeby termin komportacji papierów funduszowych jako w archiwum nieznaj-dujących się, ale przez lustracje powiatu oszmiańskiego w Postawach zajętych był prze-dłużony”. Komisja ustaliła termin komportacji do dnia 10 listopada bieżącego roku893. Jak można sądzić, rezultatem prac wileńskich komisji porządkowych stały się dwa ra-porty o szpitalach wileńskich z listopada 1791 roku, złożone własnoręcznie w kancelarii Komisji Policji przez chorążego wileńskiego Antoniego Tyzenhauza894.
W maju–czerwcu 1792 roku nowogródzka Komisja Cywilno-Wojskowa zakomuni-kowała Komisji Policji o przechowywanych w archiwum diecezjalnym wileńskim mate-riałach funduszy szpitalnych. Kontynuując, komisarze zalecili, by instygatorom udzielo-no pozwolenia „komportacji” dokumentów do szpitali wszystkich województw895.
W maju 1792 roku Komisja Policji odebrała raport ks. Saby Palmowskiego, prezesa konsystorza „greko-orientalnego”, o niemożności przesłania informacji o funduszach szpitalnych, ponieważ częściowo znajdowały się za granicą, w Kijowie i Mohylewie, a częściowo w archiwum w Słucku896.
Materiały źródłowe obrazują czynności władz w zakresie rozpoznania stanu środ-ków, którymi dysponowały szpitale. Pod tym względem nie sposób nie przytoczyć najważniejszych punktów obszernego sprawozdania, przygotowanego przez księdza Marcina Poczobuta-Odlanickiego, proboszcza parafi i św. Trójcy, rektora Akademii Wi-leńskiej, przy udziale Tadeusza Kundzicza, koadiutora probostwa, kanonika infl anckie-go i profesora matematyki tejże Akademii w 1789 roku.
Według przywileju Zygmunta I z 1536 roku na fundusz szpitala św. Trójcy miały się składać wpływy pochodzące z eksploatacji mostu na Wilii, którego budowę zlecono ho-rodniczemu wileńskiemu Ulrykowi Hozjuszowi. Dochody miały pokryć koszty budowy szpitala, utrzymanie i opatrzenie ubogich, a także służyć reparacji tegoż mostu. W 1613 roku król Zygmunt III powierzył administrowanie dobrami szpitalnymi proboszczowi wspólnie z magistratem wileńskim. W 1639 roku biskup Abraham Wojna przeprowadził ordynację dochodu i rozchodu tych dóbr, na które się wówczas składały most, kamie-nice i place. Dochód szpitala wynosił 763 kop groszy, czyli według redukcji na 1789 rok – 4407 zł 15 gr. Na utrzymaniu szpitala znajdowało się 70 ubogich. Ten idylliczny obraz rozbijał się o szarą rzeczywistość. Jak wynika z dokumentu, prowizorowie magi-stratu, administrujący funduszem, nie dopuszczali proboszcza do wspólnego zarządu, przywłaszczając część dochodu na swój pożytek. Już w XVII wieku nieruchomości
na-891 LPAH, SA 6492 k. 111v.
892 Dział Rękopisów BAN Litwy, F 43–241 t. 52 k. 75.
893 DR BAN Litwy, F 43–1093 k. 25.
894 AGAD, AKP 149 k. 241; T. Srogosz, Zakres…, s. 252.
895 T. Srogosz, Problemy…, s. 339; AGAD, AKP 152 k. 338; 309 k. 78v; 315 k. 29.
896 AGAD, AKP 315 k. 25v.
leżące do funduszu, zostały zastawione lub popadały w „dezolację”. W celu lepszego rozeznania w sprawach szpitala w 1700 roku August II wyznaczył komisję do wglądu w dochody tej placówki.
W 1732 roku most był zrujnowany, a pieniędzy na jego odbudowę wyraźnie brako-wało. Dlatego w 1739 roku podskarbi wielki litewski Jan Michał Sołłohub zobowiązał się wybudować most, za co proboszcz zaoferował mu zwrot kosztów. Drugim źródłem dochodów szpitala były nieruchomości miejskie, o których odzyskanie proboszcz pro-cesował się w Asesorii. Z momentem objęcia parafi i w 1776 roku przez Jana Chwaliera dochód szpitalny wynosił 1831 zł 22 gr. By rozwiązać problemy fi nansowe, magistrat wyraził zgodę na przekazanie proboszczowi administrowania funduszem, pod warun-kiem, iż w szpitalu ma znajdować się 16 ubogich.
Nowy proboszcz miał wszelkie podstawy, by się pochwalić swoimi osiągnięciami.
W ostatnim roku jego probostwa intrata funduszowa zwiększyła się do 2000 zł, a w 1779 roku przywrócono dochód z mostu. Proboszcz oddał w dzierżawę most wójtowi wileń-skiemu Minkiewiczowi z warunkiem wniesienia rocznej opłaty w wysokości 6000 zł.
Od 1780 roku proboszczem parafi i, jak można sądzić, był Marcin Poczobut. Zauważa w swojej relacji, iż „dla siebie z intrat funduszowych oddzielić nie mógł”, dokładał zaś z własnych pieniędzy na szpital, w którym w 1789 roku było 40 pensjonariuszy. Da-lej określa fundusze, wzmiankuje o moście na Wilii, który planowano odnowić według projektu architekta. Wyszczególnia wszystkie kamienice, ich lokalizację, ujawnia stan prawny tych nieruchomości, analizuje stan budynków i wskazuje na konieczność wyko-nania gruntownego remontu oraz przywołuje plany użytkowania tych budowli.
Po opisie ewentualnych źródeł dochodu proboszcz przedstawił wydatki. Pierwszą pozycję zajęły wydatki na ogrzewanie mieszkań oraz tak zwane strawne, czyli prawdo-podobnie opłaty za wikt ubogich, które wynosiły 1,5 zł tygodniowo. Do tego dochodziły koszty na utrzymanie „ludzi mostowych”, naprawę mostu, budowli szpitalnych, kościo-ła, kamienic oraz utrzymanie procederów. Po odliczeniu wydatków pozostająca intrata funduszowa wyniosła 14 345 zł 26 gr.
Wnikliwy raport zdaniem proboszcza miał udowodnić wileńskiej komisji wojewódz-kiej realny stan skarbowości parafi i, który nie stanowił postawy do ściągania z niej po-datku ofi ary na wojsko. Tymczasem komisarze byli innego zdania, oznajmiając swoim wyrokiem 29 września 1789 roku, z funduszu św. Trójcy „na ofi arę kładnie się złotych polskich sześćset”897.
W maju 1792 roku do akt Deputacji Szpitalnej wciągnięto tabelę funduszy szpital-nych w Wilnie. Wskazano w nim lokalizację placówek, ich majątek (folwarki, kamie-nice, procenta i sumy kapitalne). Według tego dokumentu intrata szpitala św. Trójcy wynosiła 10 201 zł i 29 gr. Środki na utrzymanie szpitala na Antokolu i szpitala św. Marii Magdaleny pozyskiwano z przewozów na Wilii. 14 maja Deputacja przystąpiła do kal-kulacji przychodów szpitali wileńskich i remanentów, zebrała ubogich z całego miasta, zapoczątkowała założenie domu pracy, umieściła w „Gazecie Narodowej” wiadomości o klasztornych ofi arach na rzecz ubogich898.
897 M. Poczobut-Odlanicki, Wiadomość o funduszu i dochodach szpitala i probostwa świętej Trójcy w
897 M. Poczobut-Odlanicki, Wiadomość o funduszu i dochodach szpitala i probostwa świętej Trójcy w