M. 5. Warszawa, d. 81 stycznia 1897 r. Tom XVI.

M. 5. Warszawa, d. 81 stycznia 1897 r. T om X V I.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA11.

W W arszaw ie: rocznie rs.

, kw artalnie rs. i

l

p rzesyłką pocztow ą: rocznie rs.

, półrocznie rs.

Prenum erow ać można w R edakcyi .W szechśw iata*

I w e wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny W szechświata stanow ią Panow ie:

D eike K., D ickstein S., H o y e r H „ Jurkiew icz K., K w ietniew ski Wl., Kram sztyk S., Morozewicz J „ Na- tanson J„ Sztolcman J., Trzciński W. i W róblew ski W .

A d r e s ZR edałscyi: Z Z r a k o w s k ie - P r z e d m ie ś c ie , 3STr e e .

NACHYLENIE MAGNETYCZNE w czasach starożytnych.

Pierw sze pom iary n achylenia m ag n ety cz­

nego sięgają, ro k u 1576, gdy N o rm a n do­

strz e g ł, źe n am ag n eso w an a ig ła stalow a, zrów now ażona n a osi poziom ej, n ac h y la się północnym końcem k u dołowi; k ą t, u tw o rzo ­ ny przez igłę z płaszczy zn ą poziom ą, czyli nachylenie m agnetyczne, wynosiło wówczas w L ondynie 71°50'; w ro k u zaś 1600— 72°.

W P a ry ż u p o ra ź pierw szy w r. 1671 o trzy ­ m ano k ą t = 75°; od te g o czasu istn ieje wiele pom iarów w ykazujących, źe w ciągu 2 stu ­ lecia k ą t ten wciąż się zm niejszał, aż do 65°5', k tó rą to w artość p osiada obecnie. Pom im o niewielkiej dokładności pierw szych p o m ia ­ rów, ro zw ażając przytoczone dan e d la L o n ­ dynu, wnioskować m ożna, że w wieku X V I I nachylenie pow iększało się ciągle aż do naj- większości około ro k u 1671, poczem zm niej­

szać się poczęło. Isto tn ie , gdyby nachylenie m agnetyczne w czasach daw niejszych p o sia­

d ało w artości w iększe aniżeli w ro k u 1671 i gdyby zm iana ich z biegiem czasu b y ła ta k

sam o szybka ja k i w czasach późniejszych, dostrzeżonoby to bezw ątpienia zo stało przez m arynarzy, k tó rz y ju ż od wieku X I I I p osłu­

giwali się busolą. W s z a k biegun m ag n e­

tyczny północny p rz y p a d a łb y wówczas n a szerokości geograficznej, niewiele wyższej od P a ry ż a lub L ondynu; doświadczeni m a ry n a ­ rze , zapuszczający się poza tę szerokość, do­

strzegliby i zanotow ali niew ątpliw ie p rz e k rę ­ canie się ig ły w busoli n a 180°. Poniew aż zaś w h isto ry i nie zn ajd u jem y w zm ianki p o ­ dobnej, przypuszczać p rzeto należy, że po­

cząwszy od wieku X I I I nachylenie m agne­

tyczne w m iejscach dosięganych przez m a ry ­ n arzy europejskich nigdy nie p o siad a ło w ar­

tości 90° i p rzy jąć, że w wieku X V II p o sia ­ dało ono w artość najw iększą.

Obecnie szereg d ostrzeżeń n ach y len ia po­

w iększa się coraz b a rd ziej, a je d n a k d o strze­

żeń tych je s t jeszcze zb y t m ało, aby wzory em piryczne, n a zasadzie ich w yprow adzone, pozw alały wnioskować o dacie oraz wielkości naj m niejszości, do k tó re j dąży nachylenie;

praw o zm ieniania się m agnetyzm u ziem skie­

go je s t zbyt zaw iłe i jeszcze zbyt m ało z b a ­

dane, a dostrzeżen ia poczynione są zb y t z a ­

leżne od w arunków czysto m iejscowych, aby

wnioski podobne w yciągać było m ożna. Z d a ­

wałoby się więc rzeczą zu pełnie niem ożliw ą

66 WSZECHSWIAT Nr 5.

robienie jakichkolwiek przypuszczeń co do

wieków przeszłych, gdy nawet użycie igły magnesowej nie było wcale znanem. Tem- bardziej zajmujące są studya p. Folgherai- tera, który badanie tej rzeczy przenosi do czasów bardzo dawnych, bo do wieku V I I I przed Narodzeniem Chr. i podaje przybliżoną wartość nachylenia magnetycznego w zie­

mi Etrusków ’).

J e st rzeczą już oddawna znaną, źe glina przy wypalaniu nabiera pod wpływem mag­

netyzmu ziemskiego własności magnetycz­

nych i zachowuje je trwale; każdy przedmiot gliniany staje się przy wypalaniu magnesem, którego oś leży w kierunku siły wzbudzają­

cej, a więc w kierunku igły nachylenia. Ba­

dając zatem rozmieszczenie magnetyzmu i kierunek osi magnetycznej w przedmiotach glinianych, wypalanych w dowolnym czasie, możemy wnioskować o nachyleniu magne- tycznem w owej epoce, jeżeli tylko położenie, w jakiem ów przedmiot podczas wypalania był ustawiony, jest nam znane. Oto owa pośrednia droga, na jakiej p. Folgheraiter szukał rozwiązania zagadnienia.

Przedewszystkiem należało upewnić się, że istotnie przedmioty gliniane magnetyzm n a ­ byty podczas wypalania zachowują trwale, że kierunek osi magnetycznej nie zmienia się w nich pod wpływem magnetyzmu ziemskie­

go, np. przy zmianach nachylenia, lub zm ia­

nach położenia przedmiotu. Otóż badając cegły wzięte ze staro-rzymskich budowli z czasów rzeczypospolitej i cesarstwa, p. F o l­

gheraiter upewnił się, że są one namagneso­

wane w najrozmaitszych kierunkach; w jed ­ nych kierunek osi zgadza się z nachyleniem obecnem, w innych jest wręcz przeciwny, w innych jeszcze jest prostopadły do igły n a­

chylenia—kierunek ten jest obecnie zupełnie przypadkowy, gdyż oczywiście przy budowie na położenie cegieł w piecu do wypalania uwagi nie zwracano. Dostrzeżenie to upew­

nia jeszcze bardziej, źe starożytne wazy etruskie dotychczas magnetyzm^swój, przy-

’) Badania oryginalne p. Folgheraitera w tym przedmiocie umieszczone są w Rendiconti della R. Accademia dei Lincei za rok 1896. Poda­

wane wiadomości czerpiemy z obszernych spra­

wozdań o tych pracach w czasopiśmie „Naturw.

Rundach au” .

n ajm n ie j co do k ie ru n k u osi, zachow ały bez zm iany. S zereg odrębnych doświadczeń wy­

k a z a ł również^ źe istotnie z rozm ieszczenia m agnetyzm u w zbudzonego w przedm iotach g lin ian y ch m ożna w nioskow ać o k ieru n k u siły w zbudzającej; dośw iadczenia polegały n a w ypalaniu z gliny c ia ł n ajró żn o ro d n iejszeg o k s z ta łtu i oznaczaniu w nich położenia b ie ­ gunów m ag n etycznych; położenie to zgadzało się zaw sze z przepow iedzianem z kieru n k u ig ły n ach y len ia. W szystko to przekonyw a o p rz y d a tn o śc i m etody opisyw anej. N ie z b ę d ­ nym jeszcze w aru n k iem b y ła d o k ła d n a z n a ­ jom ość po ło żen ia, ja k ie zajm ow ały p rz e d ­ m ioty p o d d an e b a d a n iu podczas w ypalania.

M ożna o tem wnioskow ać z k s z ta łtu p rz e d ­ m iotu. T w ierd zić np. m ożna, źe wysokie d zb an y s ta ły podczas w y p alan ia pionowo, toż sam o pow iedzieć m ożna o u rn a c h do popio­

łów; co do ty ch o statn ich je d n a k nie m ożna pow iedzieć stanow czo, k tórym końcem były zwrócone k u górze. T o też wyniki n ajp e w ­ niejsze w yciągnąć s ię ” d ały 7. dzbanów z szy j­

kam i w ąskiem i; te bez w ątpienia podczas wy­

p a la n ia s ta ły zw rócone szyjkam i ku górze.

Z b a d a ń podobnych 7-miu podstaw pod c z ary (oXjj.oi) z wieków V I I i V I I I ') p rzed N a r. C hr. w ypadły d la n ach y len ia w artości za w a rte pom iędzy 2°29' a 2 5 °3 7 '; nie ulega więc w ątpliw ości, że w owych czasach n a c h y ­ lenie m ag n ety czn e we W ło szech było bardzo

| m ałe (obecnie w ynosi w R zym ie około 60°);

k ie ru n e k osi m agnetycznej w dzbanie z owej epoki w ykazał, że nachylenie było wówczas odw rotne, t. j. żę ig ła n ach y len ia zw racałab y się końcem południow ym ku dołowi.

K ie ru n e k osi m ag n ety czn y ch w 12 d z b a ­ n ach (z m uzeu m se n a to ra F a in a w O rvieto) w yk azał w artości n ach y len ia, z a w a rte pom ię­

dzy 13°59' S a 15°44' N . Dziwić się nie n a ­ leży dość wielkim różnicom pom iędzy poje- dyńczem i re z u lta ta m i; zależą one po części od n ied o k ład n ej znajom ości położenia p rz e d ­ m iotów b ad an y ch podczas w ypalania, po czę­

ści zaś i od zm ian n ach y len ia w owej epoce;

styl naczyń g lin ian y ch przez d łu g ie o k re ­ sy nie u le g a ł zm ianie, a naczynia b a d a n e pochodziły praw dopodobnie z różnych cza-

’) Podstawy te należą do piuzeum Villa Griu-

lia w Rzymie.

W-SZECHSWIAT. ₆₇

sów. Grdyby przyjąć przeciętną podanych wartości nachylenia za nachylenie w środko­

wej epoce etruskiej (wiek V I przed Nar.

Chr.), wnioskowaćby należało, źe w epoce tej kierunek pola magnetycznego ziemi we W ło­

szech był prawie poziomy. Toż samo wy­

padło z badań czar glinianych w stylu wschodnim z wieku V I przed N ar. Chr.

Jako ogólny wniosek ze wszystkich tych badań przyjąć można, że w wieku V I I I przed Nar. Chr. nachylenie magnetyczne w Italii środkowej było bardzo małe, lecz odwrotne względem obecnego; w parę wieków później przeszło ono przez 0 i z południowego stało się północnem, jakiem jest obecnie.

Na zakończenie nadmienić wypada, że jak ­ kolwiek drobne mi wydawać się mogą rezul­

taty tych mozolnych badań, zapominać nie należy, że jestto dopiero pierwsza próba tego rodzaju. Je st wskazana droga, po któ­

rej krocząc można dojść przynajmniej do jakościowego poznania magnetyzmu ziem­

skiego w czasach dawnych, o ile archeologia nie odmówi danych co do miejsca i daty po­

chodzenia przedmiotów nadających się do tych badań.

W ik to r B ie rn a cki.

0 anatomicznych podstawach teoryi umiejscowień mózgowych.

( Dokończenie).

Badając dalej budowę mikroskopową tego ośrodka, spostrzegamy w przedniej połowie gyr. fornicatus bardzo wielkie komórki wrzecionowatego kształtu, jakich nigdzie więcej w korze mózgowej nie spotykamy.

J a k to zobaczymy niżej, ośrodki zmysłów chemicznych (wzrok, węch) odznaczają się specyalną budową: możemy więc z pewnem prawdopodobieństwem zrobić przypuszczenie, źe mamy tutaj ośrodek dla wrażeń smako­

wych. Przypuszczenie to zdaje się potwier­

dzać fakt, że przy połowicznem znieczuleniu T urka cierpi także i zmysł smaku. Ponie­

waż żadnych innych dowodów na potwier­

dzenie tego zdania tymczasem niema, musi więc ono pozostać jeszcze w dziedzinie hy- potez.

Czucie roskoszy, o ile ono zależy od wraż­

liwości skóry i błon śluzowych organów roz­

rodczych, znajduje swoje umiejscowienie także w tym ośrodku; dowodem tego mogą być wymienione przypadki znieczulenia po­

łowicznego. Zachodzi tylko pytanie, czy i sam popęd płciowy zostaje przy tem znie­

siony, gdyż zależy on, jak wiadomo, także i od stanu wewnętrznych organów płciowych.

Poza tem dodać należy, źe ośrodek czucia cielesnego znajduje się jeszcze w związku z narządem oddychania i krążenia, gdyż drażnienie pewnych jego okolic wywołuje przyśpieszenie lub zwolnienie oddychania i rozszerzenie lub zwężenie naczyń. Dane kliniczne potwierdzają, że z ośrodka tego mogą wychodzić zjawiska zmian w oddycha­

niu i krążeniu, które uważamy za towarzy­

szące wzruszeniom (afektom) psychicznym ').

Ośrodek więc ten staje przed nami w no- wern świetle, jako punkt, gdzie umiejscawia­

ją się wrażenia, powstające wskutek owych zmian w krążeniu i oddychaniu i wywierają podniecający wpływ na powstawanie wzru­

szeń, jestto więc punkt wyjścia dla skojarzeń między czuciami wzruszeń i innemi wyobra­

żeniami. F a k t ten dla psychopatologii (t. j . t. zw. psychiatryi) posiada bardzo doniosłe znaczenie.

Ośrodek wzrokowy zajmuje cały t. zw. klin (cuneus), przechodząc poza fissura calcari- na na zawój językowaty (gyrus lingualis) i tylny biegun mózgowy. Badając szczegó­

łowo przebieg włókien, dochodzących do tego ośrodka, możemy się przekonać, źe włókna nerwu wzrokowego, wychodzące od plamki żółtej (macula lutea, najwrażliwsze miejsce siatkówki) dochodzą pośrednio do fissura calcarina i tu kończą się w jej ściankach

') Na podstawie prac Mossoa, Forego, Lan­

gego i innych tłumaczymy sobie powstawanie wzruszeń w następujący sposób: dane wrażenie uświadamiając się wytwarza za pośrednictwem nerwów odśrodkowych pewne zmiany w narzą­

dach obwodowych. Zmiany te znów, uświada­

miane w mózgu, wywołują fo, co nazywamy

wzruszeniem.

68 WSZECHSWIAT N r 5.

W obrębie działki kory mózgowej, w której kończą się wyżej wymienione włókna, spoty­

kamy charakterystyczną budowę, w ogól­

nych zarysach przypominającą budowę siat­

kówki: znajdujemy tutaj mianowicie warstwy ! ziarniste, które nadają korze wejrzenie cha­

rakterystyczne. Jeżeli zważymy, że najbar­

dziej złożonemu narządowi zmysłowemu od­

powiadają najbardziej złożone zakończenia ośrodkowe (Meynert naliczył tutaj aż 8 warstw), kiedy tymczasem jednowarstwowe­

mu nabłonkowi węchowemu odpowiadają działki mózgu o budowie najprostszej, pomi­

mo woli nasuwa się przypuszczenie, że spe­

cyficzna energia zmysłów zależy nietylko od ukształtowania się zewnętrznych narządów zmysłowych, lecz także i od budowy ośrod­

ków, co spostrzeżenia kliniczne do pewnego stopnia potwierdzają. Są pewne dane, źe ośrodek wzrokowy może wysyłać bodźce od­

środkowe do mięśni, kierujących szczególniej ruchami głowy i oczu. Ponieważ jednak dane kliniczne nie w zupełności sprawdzają to przypuszczenie, rzecz ta więc musi pozo

stać jeszcze nierozstrzygniętą.

Ośrodek słuchowy zajmuje określone miej­

sce w I-szym zawoju skroniowym w taki sposób, źe przednia '/ 3 część i tylna '/s za­

woju do ośrodka tego nie należy. Z temi danemi anatomicznemi najzupełniej zgadzają się dane patologiczne. W niektórych przy­

padkach głuchoty spostrzegano obustronne zniszczenie tego zawoju. Zniszczenie jedno­

stronne nie wywołuje objawów zupełnej g łu ­ choty ucha przeciwległej strony ciała, nastę­

puje tylko upośledzenie słuchu w obu uszach.

Dzieje się to z następującego powodu:

wszystkie włókna, wstępujące do mózgu, krzyżują się, wskutek czego włókna z prawej połowy ciała dochodzą do kory lewej półkuli i odwrotnie, włókna z lewej połowy ciała kończą się pośrednio w półkuli prawej. Otóż badania Bechterewa, H elda i Flechsiga wy­

kazały, że część nerwów włókien słuchowych krzyżuje się poraź drugi, wskutek czego włókna jednego nerwu słuchowego kończą się w obu półkulach jednocześnie.

K o ra ośrodka słuchowego odznacza się także specyalną budową: liczba warstw jest tu większą niż gdzieindziej (z wyjątkiem ośrodka wzrokowego), gdyż można wykazać ich aź sześć. Przytem spotykamy tutaj

osobliwe komórki o kształcie bardziej wal"

cowatym, które zdaje się m ają pewien zwią­

zek z wrażeniami słuchowemi, gdyż nigdzie więcej w korze ich nie znajdujemy. Poza tem mamy tutaj także komórki piramidalne wielkie, o których wiadomo, źe wysyłają włókna ruchowe. Można rzeczywiście wy­

kazać pęczek włókien, który podług bliższych badań wychodzi przeważnie z I-go zawoju skroniowego i przebiega dalej w t. zw. od­

nogach mózgowych. Prawdopodobnie owe komórki wielkie d ają mu początek i służy on jako droga do przeprowadzania bodźców ru ­ chowych do narządów ruchowych zmysłu słuchowego, a więc do mięśni, skręcających głowę i tułów.

Główna część włókien, mających związek z nerwem węchowym, dochodzi do miejsca, gdzie wyspa Ueila styka się z zawojem ha­

kowatym (gyr. uncinatus) i po zakręcie ko ­ lankowatym kończy się w działce tego zawo­

ju, która posiada odmienną od innych budo­

wę. Budowa ta charakteryzuje się przez warstwę ziarnistą, znajdującą się tuż pod powierzchowną warstwą szarej istoty koro­

wej, bardzo ubogą w komórki. Tutaj więc musimy szukać ośrodka węchowego, na co potwierdzającą odpowiedź daje patologia mózgu. Nie dało się jednak dotychczas określić zupołnie ściśle granic tego ośrodka w zawoju hakowatym, ani też nie jest rzeczą dowiedzioną, czy gyrus hippocampi, który znajduje się w bardzo ścisłym związku z ośrodkiem węchowym, sam ma udział w je ­ go czynności.

Porównajmy teraz ze sobą ośrodki zmysło­

we. Odrazu rzuci się nam w oczy, źe ośro­

dek czucia cielesnego przewyższa pod wzglę­

dem rozciągłości wszystkie inne, co dla móz­

gu ludzkiego stanowi charakterystyczną ce­

chę. Zapewne dzieje się to wskutek pewnego prawa, które prawdopodobnie da się sformu­

łować w taki sposób, że rozciągłość ośrodka zmienia się w stosunku do poprzecznego przekroju (t. j. liczby włókien) dochodzących doń nerwów obwodowych. U zwierząt sto­

sunek wzajemny rozciągłości jest inny, u niż­

szych gatunków najwięcej zajmuje miejsca ośrodek węchowy, a u małp wąskonosych z a ­ czyna przeważać ośrodek wzrokowy.

J a k widzimy, ośrodki zmysłowe zostały

rozmieszczone bez wyjątku w okolicy naj­

N r 5. WSZECHSWIAT 69

wcześniej powstających, t. z w. głównych brózd mózgowych, ośrodek wzrokowy w oko­

licy fissura calcarina, dotykowy w okolicy brózdy środkowej, a słuchowy i węchowy przy dole Sylwiusza. Zostawiając rozpa­

trzenie tego faktu na później, zauważymy tylko, że brózdy wogóle służą do powiększe­

nia powierzchni danego ośrodka i umożli­

wiają rozłożenie zakończeń włókien w jednej nieprzerwanej powierzchni.

Pozostaje nam teraz tylko opisać pola ruchowe pojedynczych ośrodków. Doświad­

czenia fizyologiczne i badania kliniczne po­

zwoliły wywnioskować, że w mózgu znajduje się tylko jedno takie pole w ośrodku czucia cielesnego, t. zw. pas ruchowy Charcota.

Rzeczywiście biorą tam początek włókna, przenoszące bodźce do mięśni kończyn, tuło­

wia, twarzy i języka. Co zaś dotyczę mięśni głowy i oczu, to okazuje się, że mogą one być wprawione w stan czynny także z ośrod­

ków wzrokowego i słuchowego, a więc po­

siadają one aż trzy pasy ruchowe. Oczy­

wiście więc, że o jednym „ośrodku rucho­

wym” mowy być nie może i że pas ruchowy Charcota zasługuje właściwie na nazwę

„pasa głównego bodźców ruchowych”.

Ośrodki zmysłowe wszystkie razem zaj­

mują zaledwie */3 powierzchni mózgu. B a­

dając resztę kory mózgowej, widzimy, źe nie posiada ona żadnego związku z układem włókien rzutowym: odwrotnie, widzimy tutaj silny rozwój włókien jednoczących, które bądź wychodząc z ośrodków zmysłowych kończą się gęsto jedne przy drugich, bądź też łączą miejsca w obu półkulach (włókna spoidłowe). A zatem pozostałe części kory mózgowej nie odbierają wrażeń zmysłowych, ale raczej przedstawiają narządy, które gru­

pują czynności ośrodków zmysłowych w jed ­ nostki niższego rzędu. Są to ośrodki, gdzie zachodzą skojarzenia wrażeń rozlicznego ro­

dzaju, dlatego też słuszną rzeczą będzie na­

dać im nazwę ośrodków skojarzeniowych lub duchowych. Mało dotychczas poczyniono dostrzeżeń, jak zachowują się te ośrodki u zwierząt niższych: wiadomo tylko, źe np.

u gryzoniów jeden ośrodek zmysłowy prawie bezpośrednio graniczy z drugim, a więc j ośrodków duchowych niema tam prawie wcale. W miarę tego, jak wyżej się wzno-

simy w hierarchii zwierzęcej, widzimy coraz

większy ich rozwój, choć u drapieżnych są one jeszcze bardzo niewielkie; dopiero u małp wąskonosych co do rozciągłości rów­

nają się one ośrodkom zmysłowym, a u czło­

wieka powierzchnia ich przenosi dwa razy powierzchnię zmysłową. Jak więc widzimy, mózg ludzki znacznie się różni od mózgu zwierząt i grubo można błądzić przenosząc na człowieka w całości rezultaty doświad­

czeń na zwierzętach, ja k to czynił np. Munk utrzymując, że cała powierzchnia mózgu składa się wyłącznie z ośrodków zmysło­

wych.

Powierzchnię mózgu, niezajętą przez ośrod­

ki zmysłowe, możemy podzielić na trzy wiel­

kie odcinki: pierwszy zajmuje cały płat cie­

mieniowy, potylicowy i skroniowy z w yjąt­

kiem miejsc zajętych przez ośrodki wzro­

kowy, słuchowy i węchowy: tę część nazywać będziemy tylnym ośrodkiem skojarzeniowym.

Środkowy ośrodek zajmuje wyspę Reila znajdującą się w głębi dołu Sylwiusza pod płatem skroniowym, wreszcie przedni ośro­

dek zajmuje cały płat czołowy z wyjątkiem miejsc, zajętych przez ośrodek czucia cie­

lesnego. Dla wszystkich tych ośrodków wspólną jest budowa kory mózgowej, przed­

stawiająca czysty pięciowarstwowy typ, opi­

sany przez Meynerta. Jeżeli teraz porów­

namy z tą budową budowę kory ośrodków zmysłowych, to dojdziemy do przekonania, że ta ostatnia składa się z dwu pierwiastków:

1) z elementów układu skojarzeniowego, właściwego całej korze mózgowej i 2) ze składników właściwych każdemu poszczegól­

nemu ośrodkowi (komórki wrzecionowate w gyrus fornicatus, warstwy ziarniste ośrod­

ków wzrokowych, komórki walcowate ośrod­

ków słuchowych i t. d.).

Samo względne położenie ośrodków skoja­

rzeniowych naprowadza na myśl, że posia­

dają one niejednakowe znaczenie dla życia psychicznego. Ośrodek tylny leży pomiędzy ośrodkiem czucia cielesnego, wzrokowym, słuchowym i węchowym. Przebieg włókien wykazuje, źe część granicząca z ośrodkiem czucia znajduje się w pewnym stosunku do wyobrażeń mięśniowych i dotykowych, część skroniowa do słuchowych, a tylna do wzro­

kowych. Gdzie jednak znajduje się główny punkt skojarzenia wszystkich tych wyobra­

żeń—dotychczas nie udało się wykazać.

70 WSZECHŚWIAT. N r 5.

N a szczególną uwagę zasługuje okolica I I zawoju potylicowego (oznaczona na fig. 2 znakiem X). Znajduje się ona w związ­

ku z ośrodkiem wzrokowym i prawdopo­

dobnie jestto ten ważny punkt kory, któ­

rego zniszczenie wywołuje t. z w. ślepotę duchową, czyli afazyą optyczną, charakte­

ryzującą się niemożnością kojarzenia wrażeń wzrokowych z wyrazami oraz nierozumieniem czytanych wyrazów.

Gyrus supram arginalis i górny zawój cie­

mieniowy są u człowieka znacznie bogatsze w zawoje wtórne niż u najwyższych małp, a silny rozwój okolicy, odpowiadającej tuber parietale, jest charakterystyczny dla ludzi wysoko rozwiniętych. Rudinger podaje, źe u ludzi wysoko stojących pod względem umysłowym spotykamy bardzo silny rozwój zawojów ciemieniowych i na dowód podaje rysunki mózgów Liebiga, Dollingera i in., podczas gdy u ras niższych oraz u niemców nieodznaczających się znacznem rozwinię­

ciem umysłowem zawoje te nie dochodzą nigdy do takiego stopnia rozwoju. Kuppfer, opisując czaszkę K an ta, zwraca na to samo uwagę, a badania mózgów Gaussa, Dirichle- ta (W agner), Bacha (His), Beethoyena po­

twierdzają w zupełności te spostrzeżenia.

Wobec tego musimy powziąć przypuszczenie, źe zawoje ciemieniowe posiadają pewne a na­

wet może wybitne znaczenie dla twórczości umysłowej.

Środkowy ośrodek skojarzeniowy (jak to wskazuje fig. 2) sąsiaduje z ośrodkiem czucia cielesnego i słuchowym, a badania dowodzą, że posiada on wiele połączeń z dolnemi od­

cinkami zawojów środkowych, gdzie znajdują się ośrodki nerwów twarzowego, podjęzyko- wego, trójdzielnego i t. d., zarówno jak z gy­

rus supram arginalis i z ośrodkiem słucho­

wym. Z punktu więc widzenia anatomicz­

nego sprawia on wrażenie ośrodka, którego zadaniem jest łączyć wszystkie czuciowe i duchowe ośrodki kory, mające związek z mową członkowaną i przechowywać wra­

żenia słuchowe, oraz ruchowe warg, języka, głośni, krtani i t. d. Ponieważ jednak spostrzeżenia kliniczne nie w zupełności po­

twierdzają wnioski wysnute ze względu na jego budowę, należy więc poddać te spostrze- żeniaszczegółowej i bacznej krytyce, a same ba- t dania anatomiczne troskliwemu sprawdzeniu.

Ośrodek skojarzeniowy przedni u człowie­

ka jest także silniej rozwinięty niż u małp najwyższych. Co dotyczę przebiegu włókien jednoczących tego ośrodka, to badania wtym kierunku są jeszcze dalekie od ukończenia.

Dotychczasowe rezultaty wykazują, że ośro­

dek ten związany jest z ośrodkiem węchowym i czucia cielesnego, ale są dane, że istnieją połączenia tego ośrodka i z resztą ośrodków zmysłowych. Prawdopodobną jest rzeczą, źe odkładają się tutaj obrazy wszystkich czuć przyjemności i nieprzyjemności, ruchów, po­

pędów i czynności, a więc istotne składniki tego, co nazywamy osobowością. Takie wnioski podsuwają nam spostrzeżenia kli-

| niczne, o których pomówimy później.

Porównajmy ze sobą teraz ośrodki skoja­

rzeniowe. N a pierwszy rzut oka spostrze­

żemy, że przedni i tylny ośrodki zawiera-

| j ą znaczną ilość włókien skojarzeniowych spoidłowych, a ośrodek środkowy zawiera te włókna w nader skąpej ilości. Oczywiście oba tam te ośrodki znajdują się w bliskim ze sobą związku w obu półkulach, co pozwala na wspólne ich działanie, a tymczasem środ­

kowy posiada znaczenie bardziej miejscowe, tylko dla odpowiedniej strony ciała. Ta okoliczność pozwala nam wyjaśnić, dla­

czego ośrodek mowy jest umiejscowiony w jednej tylko półkuli. Ośrodek tylny i przedni posiadają zato większe znaczenie dla działalności duchowej. Stosunkowo nie­

znaczną ilość znajdujemy takich włókien, Któreby łączyły bezpośrednio tylko tylny ośrodek z przednim. Każe nam to szukać jakiegoś pośredniego ogniwa, łączącego oba ośrodki; takiem ogniwem może być tylko ośrodek czucia cielesnego, przegradzający oba ośrodki duchowe.

Porównywając położenie ośrodków wzglę­

dem brózd mózgowych, zauważyliśmy, źe ośrodki zmysłowe leżą w okolicy brózd naj­

wcześniej powstających; w obrębie ośrodków duchowych przeciwnie—leżą tylko brózdy powstające później. Przy badaniu mikro- skopowem znajdujemy potwierdzenie tego wniosku: okazuje się, że ośrodki psychiczne w miesiąc po urodzeniu dziecka są jeszcze,

! jeżeli można się tak wyrazić, niedojrzałe,

podczas gdy ośrodki zmysłowe już przed

przyjściem dziecka na świat dojrzały i to

zupełnie niezależnie jedne od drugich. N a-

N r 5 WSZECHŚWIAT. 71

wet wtórne brózdy w ośrodkach skojarzenio­

wych ukazują się później, niż w filogenetycz­

nie starszych ośrodkach zmysłowych. W ia­

domo, że od ilości brózd zależy powierzchnia danego ośrodka. T a okoliczność wydaje się rzeczą, pierwszorzędnego znaczenia dla oce­

niania rozwoju pojedynczych mózgów i w pa­

rze z tem idąceg.i duchowego rozwinięcia ich właścicieli. Jasny stąd wypływa wniosek, że nie idzie o to, o ile dany mózg wogóle obfituje w brózdy, lecz gdzie ta obfitość się śpótyka. Możemy bowiem znaleźć mózgi, w których jedne ośrodki są bardzo wysoko rozwinięte, podczas gdy w innych spotykamy nadzwyczaj mało brózd, np. Flechsig znalazł tylny ośrodek skojarzeniowy dobrze rozwi­

nięty, a bardzo słabo przedni u pewnego osobnika, który za życia odznaczał się sła­

bością charakteru i wielkiem wykształce­

niem filologicZnem. W mózgach idyotów spotykamy zwykle dobrze rozwinięty jeden ośrodek duchowy obok zupełnego prawie za­

niku drugiego; to samo da się powiedzieć i o ośrodkach zmysłowych. Słowem każdy mózg posiada odrębną swoję fizyognomią, którą możemy określić badając rozwój poje­

dynczych ośrodków.

Z a b u rz e n ia w ośrodkach skojarzeniow ych wyw ołują to, co zwykle nazyw am y c h o ro b a -' mi um ysłowem i. R o zm aito ść obrazów kli­

nicznych zależy przedew szystkiem od tego, gdzie owe za b u rzen ia zo stały um iejscowione.

Z pośród licznych przypadków m ożem y wy­

b rać tylko te , w k tó ry c h zm iany zaszły w yłącznie w obrębie p rzedniego o śro d k a du­

chowego. W tych ra z a c h w ystępuje na pierwszy p la n c h a ra k te ry s ty c z n y z b ió r o b ja ­ wów, k tó re z pewnem praw dopodobieństw em m ożem y uw ażać ja k o sk u te k zab u rzeń w czynności tego o śro d k a, te m b a rd z ie j, że w zasadniczych ry sac h zg ad za się on z o b ja ­ wami, k tó re otrzym yw ał B ianchi, w ycinając u wyższych m ałp p ła ty czołowe w obu p ó ł­

kulach. W idzim y więc tu ta j w szelkiego ro ­ dzaju zm iany osobowości: to chory przypisu­

je sobie urojone tale n ty , bogactw a, to b ra k m u sk o jarz eń m iędzy w rażeniam i zew nętrz- nem i i pojęciem je g o osobowości: chory z a ­ pom ina się, nie zw raca uw agi n a sw oje oto­

czenie, nie może odróżnić rzeczyw istości od urojeń, możliwości od niem ożliwości. Z za­

nikiem zm ysłu logicznego, k tó ry o p iera się

na dokładnej pamięci, przechowującej sądy nabyte przez doświadczenie, idzie utrata zmysłu etycznego i estetycznego, spaczenie instynktów, co do niepożnania zmienia cha­

rakter chorego. Pod wpływem popędów i wzruszeń (popęd płciowy, troska, gniew) traci w zupełności jasność umysłu i panowa^

nie nad sobą. Skojarzenia wzruszeniowe przeważają, a nawet w zupełności rugują skojarzenia dóświadczeniowe (logiczne), chó­

ry kieruje się tylko chwilowym popędem i zadaWalnia go bez względu ńa moralność i smak. Ostatecznie występuje zupełna za­

trata osobowości i obłąkanie.

Zupełnie inaczej występują objawy,* spo­

wodowane przez zaburzenia W tylnym ośrod­

ku duchowym: na pierwszy plan występuje tutaj brak związku pomiędzy myślami, który zupełnie niezależnie od wzruszeń wynika wprost ze zniszczenia śladów skojarzeń po­

między wrażeniami zmysłówemi. ChorZy nie­

którzy nie wykazują żadnych zmian charak­

teru, żadnych spaczeń instynktów i woli, tylko źle poznają otaczające przedmioty i wskutek tego błędnie ich używają, nie po­

znają osób, nie oryentują się w przestrzeni i czasie i t. d. Ślady skojarzeń zostały zbu­

rzone, nabyte przez doświadczenie pojmowa­

nie logiczne zewnętrznych wrażeń zostało zniszczone, chory stał się umysłowo ubogim, nie rozróżnia prawdy od fałszu—jest umys­

łowo niedołężnym.

Jeżeli została zajęta wyspa Reila (wraz z I I I zawojem skroniowym), chory bezmyśl­

nie powtarza wyrazy, które ktoś wypowie­

dział (echolalia), co nie przeszkadza mu ży­

wić najdelikatniejsze uczucia względem blis­

kich sobie osób.

Inaczej wyglądają objawy przy zaburze­

niach w ośrodkach zmysłowych. Jeżeli np.

powiększający się guz wywiera coraz większy Ucisk na okolicę słuchową, powstają szumy w uszach i t. d.; przy ucisku na zawój hako­

waty—powstają podmiotowe wrażenia wę­

chowe, a przy ucisku bąblowca na ośrodek wzrokowy spostrzegamy barwne obrazy.

Mechaniczne więc drażnienie ośrodków ko­

rowych wywołuje te same wrażenia co drażnienie obwodowych zakończeń zmysło­

wych. Może to służyć jako nowy dowód, że

energia specyficzna zmysłów zależy w równej

mierze i od ukształtowania ich narządów

72 WSZECHSWIAT N r 5.

obw odow ych i od specyalnego p rzysposobie­

nia się ośrodków korow ych, co w skazyw ały ju ź pew ne osobliwości w ich budow ie.

P rz y zab u rz e n iac h w pojedynczych o śro d ­ k a c h zm ysłow ych p o w sta ją w iadom e nam ju ż sk u tk i; ale chory odczuw a, że w yw ołane w r a ­ żen ia są podm iotow e. Je ż e li p rz y te m zm iany d o ty k a ją i tylny ośrodek d uchow y— w tedy wynik zależy od zesum ow ania się skutków : m am y w tedy do czynienia z halucynacyam i.

N ie id zie z a te m je d n a k , żeby w szystkie h a lu - cy nacye m iały pow staw ać w ta k i sposób.

Z tego, cośmy mówili, s ta je się z ro z u m ia ­ łem , dlaczego choroby um ysłow e p r z e d s ta ­ w ia ją ta k ą ro zm aito ść objaw ów szczeg ó ło ­ wych przy pew nej je d n o sta jn o śc i cech o g ó l­

nych. J e d n o s ta jn e m je s t tu ta j o d d z iały w a ­ nie n a bodźce poszczególnych d z ia łe k k o ry m ózgow ej, ta k źe np. p o d ra ż n ie n ie o śro d k a słuchow ego zaw sze będzie w yw oływ ało w ra ­ żen ia słuchow e, a zm ienną rzeczą kom bina- cy a d z ia łe k kory, p o d le g ający ch jednocześnie zaburzeniom . J e ż e li dodam y do ty c h zm ien­

nych w arunków ro z m a itą odpo rn o ść różnych m ózgów n a wpływy szkodliw e, ro z m a itą , j e ­ żeli m ożna się ta k w yrazić, ich duchow ą p o ­ jem n o ść o ra z nieskończenie zm ienne bogactw o uczu cia u poszczególnych osobników , ja s n ą się d la nas sta n ie różnorodność form chorób um ysłow ych, k tó re cz e k a ją jeszcze rę k i p o ­ rz ą d k u ją c e j.

T a k ie są najnow sze zdobycze w dziedzinie a n a to m ii m ózgu. W y n ik i są rzeczyw iście ju ź dość pow ażne. A n a to m ic z n a te o ry a u m ie j­

scow ień sw oją d ro g ą j e s t jeszcze z b y t m ło d a, ażeby m o g ła w yjaśnić w szystkie szczegóły d ziałaln o ści m ózgu, ale to co w y ja śn ia — wy­

ja ś n ia w sposób ja s n y i pro sty , co j e s t je d n ą | z ręk o jm i je j p raw d o p o d o b ie ń stw a . P sy c h o ­ lo g ia i p sy c h ia try a , z d a je się, w n ied alek iej przyszłości m uszą uledz wielkim zm ianom i ch cąc z a tra c ić swój c h a r a k te r sp ekulacyjny lu b czysto opisowy m uszą oprzeć się n a pew- i nych p o d staw ach , k tó ry ch d o sta rczy im a n a ­ to m ia w raz z fizyologią, a n a liz u ją c ą d z ia ła l­

ność ośrodków zmysłowych.

(Głównie podług P. Flechsiga „Gehirn und Seele’’

Lipsk 1896).

J a n D u d z iń s k i.

Mowa wstępna Rudolfa M o w a ,

w y g ło s z o n a na o g ó ln e m z e b ra n iu n ie m ie c k ie g o T o w a rz y s tw a a n tro p o lo g ic z n e g o w S p ir z e d n ia 3

s ie rp n ia 1 8 9 6 r.

(Dokończenie).

N iew iem do ja k ie g o sto p n ia przyszłe b a ­ d a n ia p o p rą m oje zdanie lu b zap rzeczą m u, czu ję się je d n a k w praw ie orzec, źe w tej chw ili ryzykow nem je s t nazyw anie każdego c m e n ta rz y sk a rzędow ego dolichocefalicznego g erm ań sk iem . D la w yjaśnienia te j kw estyi a n tro p o lo g ia to p o g raficzn a i h isto ry czn a m u­

si po łącz y ć się z an ato m iczn ą, ale an i pierw ­ sze an i d ru g a nie m a ją p ra w a sam e w yroko­

wać. C zaszk a g e rm a ń sk a pozbaw iona je s t cech ta k w yraźnych, aby o danej czaszce m ożna było tw ierdzić, że je s t g e rm a ń sk ą lub n ie g e rm a ń sk ą . W ięc jeżeli te g o orzec nie m ożna, tem b ard ziej n ik t nie je s t w praw ie nazyw ać g erm ań sk iem i c m en tarzy sk z czasz­

k am i długogłow em i.

Ł a tw o w yobrazić sobie dokądbyśm y zaszli, gdyby ta k a m eto d a sąd zen ia z o sta ła p rz y ję ­ t ą w zoologii o raz paleontologii.

K u m em u w ielkiem u ubolew aniu, nie m ogę tedy pow iedzieć, czy przodkow ie n asi w isto­

cie zam ieszkiw ali S zw abią w epoce neoli­

ty cznej. Czy byli Szw abow ie neolityczni p ró żn o sp ierać się o to. M ożna ta k sam o dowieść, źe ich nie było, j a k inni dowieść m ogą, że egzystow ali. D oszliśm y do p u n k tu , gdzie p rz y ro d n ik mówi, ja k swego czasu p o ­ w iedział L ieb ig : T eg o nie wiemy.

D la ilu stra c y i m uszę tu ta j przytoczyć w ypadek, k tó ry n as w tym ro k u zajm ow ał ustaw icznie. M am n a myśli kw estyą P itk ę- c a n tro p u sa . J e s tto stw orzenie, k tó re wy­

p a d a um ieścić p rz e d człow iekiem n eo lity cz­

nym. N iew olno mi zam ilczeć, sz. panow ie, że zachodzi p o w ażn a obaw a, aby n a m iejscu tego „przejścio w eg o ” stw orzenia nie postaw ił k to w krótce p rzed h isto ry czn eg o g e rn ian in a . Je ste śm y ju ż n a d ro d ze, k tó ra prow adzi do tego. J e d e n z naszych najuczeńszych k o le­

gów, p a n H o u se w B rukselli, opublikow ał

niedaw no w ielką ro zp raw ę, w k tó re j p o su n ął

N r 5. WSZECHSWIAT. 73

się d alej, aniżeli sam odkryw ca P ith e c a n tro - pusa. T w ierdzi on, że P ith e c a n tro p u s nie je s t bynajm niej przejściem do człow ieka, ja k to p rzy p u szcz ał D u b o is, lecz sam ym człowiekiem, hom o p rim ig en iu s. T w ierd ze­

nia swoje o p iera n a porów naniu górnej czę­

ści czaszki P ith e c a n tro p u s a z belgijskiem i czaszkam i ludzkiem i z epoki neolitycznej.

S ław n a czaszka ze S py stanow i główny p u n k t porów naw czy z P ith e c a n tro p u se m . P a n H ouse s ta r a się dowieść, że obie m a ją j e d ­ nakow ą budow ę, że więc czaszk a P ith e c a n ­ tro p u sa i czaszka ze Spy, n ależą do tej sam ej k a teg o ry i. B e lg ia ted y , w e d łu g p. H ouse, m iała rów nie p ra s ta ry c h m ieszkańców . S tą d k rok ju ż tylko do nieuniknionego pokrew ień­

stw a z czaszką z N e a n d e rth a lu , k tó r a może już być u w ażan a za n aszę ro d ac zk ę, gdyż zn a la z ła m iejsce spoczynku w N iem czech z a ­ chodnich. W idzicie ted y , że niebezpieczeń­

stwo je s t b ard zo bliskie. W k ró tc e c a ła fla­

m andzka, a może n aw e t w alońska B elg ia zostanie z aan ek to w an ą d la p rz e d h isto ry c z ­ nych G erm anów . W ów czas dopiero będzie­

my mieli spokój ze s tro n y podobnych entu- zyastów.

P rz y ta k im stan ie rzeczy zachodzi p o trz e ­ ba, ab y te n nowy d o g m at nie zaskoczył W a s nieprzygotow anych. Pozw olę więc sobie ro z ­ winąć p rz e d p an am i p a r ę swoich punktów w idzenia, zo staw iając W a m z re sz tą swobodę przekonań.

Rzecz się ta k m a. P a n E u g u n ju sz D u ­ bois, holender z ro d u , b y ł ju ż podczas swoich studyów pod wpływem ta k nazw anej teo ry i rozw oju, ale pow iedział sobie, że je ­ żeli mam y znaleźć przejściow ą is to tę , to n a ­ dzieja odkrycia je j w E u ro p ie je s t b ard zo w ątpliw a. T rz e b a szukać je j gdzieindziej.

Poniew aż w owym czasie poczyniono nadzw y­

czaj w ażne o d k ry cia paleontologiczne w H i- m alayach w sław nych S iw alik, H ills pow ziął n a d zie ję, źe A zy a w schodnia może być te r e ­ nem właściw ym , gdzie m ożnaby n a tra fić na n ajład n iejsze szczątki. D ubois p o je c h a ł ja k o lek arz wojskowy do In d y j niderlan d zk ich , o trz y m a ł posadę n a Ja w ie i rzeczyw iście tu ta j zn a laz ł w jed n e j m ało d o tą d zb a d an ej p ro ­ wincyi to, czego sobie życzył. P ra w ie pośrodku wielkiej wyspy je s t o b sz a r, dość tru d n y do o k reślen ia geologicznego z pow odu w u lk a ­ nicznych w arstw znacznej grubości, m iesza­

ją cy ch się z w arstw am i osadowemi. W k a ż ­ dym ra z ie w arstw y te n ależą do epoki tr z e ­ ciorzędow ej.

W iadom o, że d o tą d nie udało się, pomimo sta ra ń , o dkryć pew nych szczątków ludzkich z teg o okresu. T o, co p. D ubois przyw iózł z Ja w y , są to po w iększej części szczątki zw ierząt, n ależące do najm łodszej w arstw y okresu trzeciorzędow ego. Paleontologow ie sp rze czają się jeszcze, czy był to P lio cen czy M iocen, ale rzecz to podrzęd n a. W każdym ra z ie te w ykopaliska się g a ją czasów, k tó re d o tą d zdaw ały się leżeć daleko poza o b rę ­ bem dziejów p rzedhistorycznych człowieka.

P rz e z ta k ą w arstw ę osadow ą rz e k a u tw o rzy ­ ła głębokie ko ry to ze strom em i spadzisto ściam i, a w tych obnażeniach wyszły n a jaw różne w arstw y, zaw ierające liczne kości zw ierząt trzeciorzędow ych. R óżne tu g a ­ tu n k i są pom ieszane. Pom iędzy niem i z n a ­ leziono nieco kości, podobnych pod niektó- rem i w zględam i do ludzkich, p o d innem i do m ałpich. P a n D ubois ze b ra ł je . N a pod­

staw ie czterech okazów jedynych tego r o ­ d z a ju i przypuszczając, źe należały do jed n ej isto ty , zaproponow ał on n adać tej istocie m iano P ith e c a n tro p u s a i uw ażać j ą za p rz e j­

ście od m ałpy do człow ieka.

Co dotyczy szczegółów tych wykopalisk powiem, że w iążą się z niem i n a jtru d n ie jsz e kw estye. C ztery okazy p. D ubois s ą n a s tę ­ pujące: g ó rn a część czaszki, dw a zęby i kość biodrow a. Z o sta ły one znalezione w g łęb o ­ kiej dolnej w arstw ie k o ry ta w różnym czasie, a n aw et w różnych la ta c h i w odległości od siebie, dochodzącej do 15 m , Z achodzi więc pow ażna w ątpliw ość, czy te szczątki należały wogóle do je d n e j całości. A le i to je s t rz e ­ czą znaczenia d rugorzędnego. P r a g n ę tylko objaśnić n a czem g łó w n a polega tru d n o ść.

Z ależnie od tego, ja k się b a d a te cztery okazy: oddzielnie lu b ra z e m , w nioski o k a ż ­ dym okazie m uszą być odm ienne. U tru d n ia to wielce cały przeb ieg dalszego b a d a n ia .

Pośw ięciliśm y tym kw estyom w swoim cza ­ sie szereg posiedzeń w berlińskiem T o w a­

rzystw ie antropologicznem , p. D ubois przybył

do nas osobiście i trak to w aliśm y podczas c a ­

łego posiedzenia o tym przedm iocie, nie

przyszedłszy do o statecznego porozum ienia

się. G łów na te z a p. D ubois, do k tó re j do-

i wodów, j a k zdaw ało m u się, d o sta rc z a ł

74 WSZECHSWIAT. N r 5.

w przypuszczeniu, źe te c z te ry okazy n ależą do siebie, je s t ta , źe b a rd z o są zbliżone do kości ludzkich. A le sw oją d ro g ą s ta r a ł się dowieść pew nych różnic m etylko od człow ieka, ie< z toż od w szystkich zn an y ch zw ierząt, a m ianow icie od w szy stk ich zn an y ch m ałp a n tro p o id aln y ch . Z teg o wnosi on, że owo stw orzenie nie było a n i człow iekiem ani m a ł­

pą, lecz w łaśnie p o sta c ią p rzejścio w ą, dotąd nieznaną. J a z a p a tru ję się inaczej ze wzgię d u n a logiczny p o rz ą d e k faktów . B yć może.

że daw niej nie z o sta ło to dość w yraźnie z a ­ znaczone. Dziś w łaśnie p ra g n ę położyć szcze­

gólny nacisk n a okoliczność, że tu wcale nie chodzi o k w esty ą b a d a n ia , ale b ard ziej o k w esty ą logiki. O sta tn io w yjaśniłem , że je żeli zostanie dow iedzionem , że to nie je s t człow iek, to m ożem y p ozostaw ić tym czasem o tw a rte m pytanie, czy owo stw o rzen ie je s t przejściow e lu b nie? Co dotyczy po ło żen ia, któi'e tej istocie trz e b a d a ć w7 sy stem acie zoologicznym , zap y tu jem y się przedew szyst- kiem : Czy nie j e s t t o m a łp a ? Poniew aż m ałpy c z łe k o k sz ta łtn e sw oją o rg a n iz a c y ą n ajb a rd z ie j z b liż a ją się do człow ieka, więc bez w ah an ia pow iedziałem : J e s t t o m a łp a , ale m a łp a b a rd z o wysoko sto jąca. Z n a la z ­ łem potem i zg ad zam się zu p ełn ie z p. D u ­ bois, że pom iędzy zu anem i żyjącem i m a łp a m i c z łek o k ształtn em i j e s t je d n a , k tó ra rze c z y ­ wiście pod wielu w zględam i podo b n ą j e s t do P ith e c a n tro p u s a ; j e t t t o gibbon, zoologicznie hy lo b atesem nazyw any.

T e n ro d za j o d z n a c z a się w ielką ilością g a ­ tunków . W łaśn ie n a J a w is i w k r a ja c h p rzyległych bardzo są one rozpow szechnione.

A le co do g ib b o n a zachodzi znow u spór m iędzy a n tro p o lo g a m i i zoologam i o m iejsce je g o pom iędzy m a łp a m i a n tro p o id a ln e m i.

D ziw nym sposobem przy w szystkich sp o rac h głów nie m iano zaw sze wielkość n a uw adze.

A le m uszę pow iedzieć, źe kto u p a tr u je w ol­

brzym im rozw oju P ith e c a n tro n h u s a ogrom ne podobieństw o z człow iekiem , te m u należy p rzypom nieć, że w łaśnie o ra n g u ta n g i goryl n au czy ły n as, że im w iększych d o ch o d zą ro z ­ m iarów , te m b a rd z ie j o d d a la ją się od czło­

wieka. J u ź wiemy o d d aw n a, źe najw iększe podobieństw o do człow ieka okazuje się nie u wielkich, d o rosłych okazów , lecz w łaśnie u m ałych; m łode o ra n g u ta n g i i g o ry le są paleko podobniejsze do człow ieka, aniżeli

ich ro zw inięte egzem plarze. D la te g o to utrzym yw ałem ju ż p rzed la ty , źe im bardziej m a łp a się rozw ija, te m b a rd z ie j o d d a la się od człow ieka, choćby naw et b y ła w głów nych cechach bard zo do niego podobna. Im dalej m a łp a postępuje, tem bard ziej s ta je się zw ie­

rzęciem . N ie zaczyna ona, ja k o zwierzę, k tóre dochodzi później w k s z ta łta c h i w łasnościach do po d o b ień stw a z ludźm i, ale przeciw nie typ je j je s t p ierw o tn ie bard zo podobny do c z ło ­ w ieka, a później dopiero stopniow o uzw ierzę- ca się i coraz bardziej o d d ala od tego, co n a ­ zywam y ludzkiern. W ięc d la m nie n iem a żadnego znaczenia, je ż e li mi ktoś mówi:

T a k ie m ałe m ałp y j a k H y lo b a te s nie m ają żadnego podobieństw a z ta k dużem stw o rze­

niem , jak iem je s t człowiek. N ie zw racam wca­

le uw agi n a k w estyą w zrostu. Podobnie, ja k z g o ry la m ałego może u ro sn ąć duży, ta k sa ­ mo, w edług mego zd an ia, z m ałego g a tu n k u gibbonów , gdy b y się on w istocie m ógł dąlej rozw ijać, może się w ytw orzyć g atu n ek duży, olbrzym i. P o leciłem b a rd zo w praw nem u swemu rysownikowi zrobić d o k ład n y , spę- cyalnie p rze jrzan y ry su n ek geom etryczny czaszki g ib b o n a, n astępnie poleciłem go. o ty ­ le powiększyć, żeby się linij nie zg ad zał z w ielkością czaszki P ith ę c a n tro p u s a , a p o ­ tem k a z a łe m o b a k o n tu ry , je d e n w d ru g i wrysować. O k azało się ta k wielkie po d o ­ bieństw o, że wówczas p rz y n a jm n ie j wszyscy obecni je przy zn aw ali. N a w e t ci, k tó rzy w ątpili, przyznaw ali, źe powinien to być j e ­ d e n i ten sam g a tu n e k . Od te g o czasu je d e n z m oich kolegów, p ro fe so r W ilh elm K ra u s e , b a rd z o zręczny i dośw iadczony a n ato m , w ziął się do szk ie letu gibbonów i doszedł do tego sam ego r e z u lta tu . W ięc m uszę przyznać, że P ith e c a n tro p u s je s t d la m nie b ard zo spokrew- nionem stw orzeniem z teraźn iejszy m gibbo,- nem i że wcale nie tru d n o j e s t w yobrazić sobie, źe egzystow ał obok m ałeg o gibbona te ra ź n ie jsze g o i olbrzym i g ib b o n przeszłości, ja k się to z d a rz a b a rd zo często w p a le o n to ­ logii. P rz y p o m in a m tylko, że egzystow ały obok m ały ch koników , nie o wiele wyższych od drew nianych koników naszych dzieci, olbrzym ie konie, od k tó ry ch pochodzą w obec­

n y m czasie znowu m ałe rasy. W ięc wielkość

i m ało ść nie m ogą w cale służyć za cechy

o d ró żn iające. T rz e b a się trzy m ać innych

rzeczy.

N r 5. WSZECHSWIAT. 75

T ym czasem odw aga zwolenników o d w ro t­

nego poglądu sta w a ła się coraz w iększą, aź wreszcie p. H o u se u tw o rzy ł g a tu n e k H om o prim igenius jaw an en sis. T ak im sposobem zrobiono wszystko co było m ożna, dalej nikt juź nie sięgnie, dla entu zy astó w sp ó r je s t ukończony. C hodzi te ra z o to, ja k i będzie sąd publiczny uczonych. N ie chcę nikom u narzucać tego co pow iedziałem , zw racam tylko uw agę, że k w estya zoologiczna nie mo­

że być ro z strz y g a n ą n a dro d ze ta k n azw ane­

go b a d a n ia naukow ego, należy on a raczej do dziedziny rozw ażania logiczno-filozoficznego. | T rz eb a sobie odpow iedzieć n a p y tan ie: czy można w ym agać od tego, k to z n a la z ł różnicę między kością ja w a ń sk ą i lu d z k ą, aby uw ażał

stw orzenie jaw ań sk ie za człow ieka jed y n ie j dlatego, że odkryliśm y fa k t pojedyńczy, zgod­

ny z cechą jednego szczątk a jaw ańskiego?

Pom iędzy dw om a zębam i znalezionem i, j e ­ den m a k o n ary ta k dalece rozchodzące się, że tru d n o pojąć, ja k im sposobem ząb taki się m ógł zmieścić w szczęce ludzkiej. Szczęki nie znaleziono i wiemy tylko, że ta k o lb rzy ­ miego zęba n ik t z ludzi niem a. T e ra z wy­

k ry ł p. H o u se po długiej i m ozolnej pracy, że istnieje ta k i ząb ludzki. J e d e n podobny zn alazł pi’zy pom ocy w szystkich swoich p rzy ­ jació ł. T em u nie chcę przeczyć. M oże być, źe m a racy ą; nie w idziałem te g o zęba; ale jeżeli po ty siącu tru d ó w z n a la z ł ta k i ząb, nie w ypływ a jeszcze z tego, żeby on n a le ż a ł za ­ ra z do stw orzenia teg o sam ego g atu n k u , który m iał owe zęby ja w a ń sk ie . W ięc ciągle w padam y w najdziw aczniejsze sytuacye.

M iałem niedaw no w naszej ak a d e m ii m ałą prelekcyą o typie i odm ian ach człow ieka i p oruszałem w niej kw estye, k tó re za pod­

staw ę ogólnego p o g ląd u służyć m ogą, naw et za odpowiedź d la w szystkich ta k ic h kw estyj o pochodzeniu. S ą one czysto filozoficznego c h a ra k te ru i tylko z te g o p u n k tu w idzenia m ogą być ro z strz y g n ię te . Z podobnych ro z ­ w ażań wypływa, źe nie pow inniśm y odosob­

nionych przypadków b ra ć za p o d staw ę do budow ania re g u ły , ow szem p raw id ło m usi być ułożone z całej sum y dośw iadczeń. W y ­ ją tk i należy n ajp ierw zb adać, czy nie należą do odm ian. T e ra z zrozum iecie, panow ie, ry- zykowność tw ierd zen ia n a pod staw ie tylko dwu danych. P a n H o u se bierze ząb z Jaw y , niby należący do P ith e c a n tro p u s a i, ja k mi

się zd aje, inny z A u stra lii; porów nyw a te dwa zęby i z araz w nioskuje, źe P ith e c a n tro - pus je s t pra-człow iekiem . O to cały m a tery ał, na podstaw ie którego ro zstrzy g a tru d n ą i w ażną kw estyą. T rz e b a wiedzieć, że m e­

to d a jeg o b y ła n ieraz p rak ty k o w an a n a polu paleontologii. Paleontologow ie obrazili się ju ź kiedyś za to, że zwróciłem ich uw agę n a niesłuszność m etody w yrokow ania n a p o d ­ staw ie jed u ej kości, do jak ieg o ro d z a ju lub g a tu n k u ona n a le ż a ła . T a sam a trudność, k tó ra się ju ż nieraz d a ła odczuwać, wznawia się przy P ith e c a n tro p u sie n a sam ym w stę­

pie. T ego, kto się w danym ra z ie czuje po­

wołanym na podstaw ie jednego, może nawet nie całkow itego okazu orzekać stanowczo 0 całem stw orzeniu, a cowięcej d aw ać o b jaś­

nienia, dotyczące najw yższych problem atów historyi ludzkości, tego z pewnością możemy nazw ać odważnym człow iekiem , ale czy ró w ­ nie rozum nym ja k śm iały m — o tem przek o n a nas dopiero przyszłość. N ie trz e b a zgóry m ów ić: Ig n o rab im u s, a le tym czasem pow in­

niśm y się tem zadowolnić. T rz e b a dalej szukać, a przy troskliw em b a d an iu n a Ja w ie 1 w innych okolicach znajdziem y zapew ne więcej kości i p rz y sz ła g en era cy a wyrok ostateczny orzeknie. T ym czasem trz e b a g r a ­ nicę b a d a n ia naukow ego o człow ieku tam wyznaczyć, gdzie dane stw orzenie nie może być uznane za człow ieka i tr z e b a otw arcie p o w ied zieć: tu ta j je s t g ran ica ludzkości.

N ie powinniśm y się niepokoić fak tem , źa się u k a z u ją w m iejscow ościach sąsiednich odm ia­

ny form , m ające pewne podobieństw o do czło­

wieka. D opóki m a się tylko fenom en p o jed y ń ­ czy, powinien on być tra k to w a n y ja k o taki.

Jeszcze raz, szanow ni panow ie, broniłem zasady, k tó rą w te m tow arzystw ie zawsze w ygłaszałem i m ogę pow iedzieć z dum ą, że w śród wielu członków naszego Tow arzystw a zn alazłem silne i skuteczne p o p arcie. N ie wiem, czy długo mi jeszcze będzie dozwolo- nem w ypow iadać podobne o strz e ż e n ia i p o ­ dobnych zasad bronić. R a d będę, jeżeli z tego z e b ran ia tu i owdzie spadnie ziarenko d la późniejszych w ypadków i jeżeli, dzięki naszej ostrożności i um iarkow aniu w tak ieg o ro d z a ju kw estyach skom plikow anych, pozo­

staniem y zawsze prym usam i.

Przetłumaczył E ra zm M ajewski.

76 WSZECHSWIAT N r 5.

Spis roślin rzadkich.

lub zupełnie dotąd nieobserwowanych w kraju,

zebranych w okolicach W arszaw y w r. 1896 przez H. Cybulskiego.

W roku ubiegłym, również ja k przez poprzed­

nie trzy lata, badałem pod względem florystycz- nym pobliskie okolice Warszawy i Pragi, a wy­

łącznie starałem się zbierać w okolicach pod­

miejskich rośliny rzadkie, lub dotychczas przez botaników w kraju niespostrzegane.

W roku ubiegłym znalazłem kilka roślin, nie­

znanych w naszej florze, a także zdołałem ozna­

czyć trzy rośliny z familii krzyżowych (Crucife- rae), zebrane w poprzednich latach i ja k się oka­

zało rośliny te w kraju nie były dotąd obserwo­

wane.

Rośliny nowe, napotykane w okolicy Pragi, pochodzą przeważnie z dalekich stepów połud- niowo-wschodnich Europy, a największy procent pomiędzy niemi stanowią rośliny krzyżowe (Cru- ciferae).

Rezultat tegorocznych wycieczek florystyez- nych poniżej podaję.

Filices. 1) Phecjopteris lio b ertia n a A l.

B ra u n . Paproć w kraju rzadka, raz tylko b o ­ wiem znaleziona została w Ojcowie przez prof.

Jastrzębowskiego. Znalazłem kilka okazów na murze rampy towarowej dr. ż W .-W. na Czys- tern. Wprawdzie d-r Kamiński w „Spisie pa­

protników krajowych” w tomie V Pam. fizyog.

podaje dla tej paproci miejscowość Bielany pod Warszawą, jednakże stanowisko to wydaje mi się wątpliwem, gdyż paproć ta rośnie tylko na ska­

łach wapiennych, starych murach i w lasach k a­

mienistych, a więc na Bielanach, gdzie je s t grunt piaszczysty, rosnąć nie może. Na Bielanach roś­

nie tylko Phegopteris Dryopteris Fee.

Polygonaceae. 2) I olygonum aviculare L . j v. monspeliense T hibaud. (jako gatunek). G ru­

zowiska na brzegu Wisły obok parku na Pradze.

Chenopodiareae. 3) B litu m m r g a tu m L . Raz tylko znaleziona w okolicy Łomży przez j prof. Wagę. Znalazłem ją w bliskości dr. żel.

Terespol, na Pradze,

Caryuphyllactfae. 4) Silene dichotom a E h rh . Przed dwuma laty znalazłem ją pierwszy raz na stacyi dr. żel. Nadwiślańskiej (n-r 7 Wszechświa­

ta 1895 r.). Ubiegłego lata napotykałem ją do­

syć licznie na gruzowiskach przy brzegu wiśla- | nym na Pradze.

Crucifcrae. 5) A ly s s u m lin ifo liu m Stepk.

Zasiąg tej rośliny z Hiszpanii przez Afrykę pół­

nocną ciągnie się do Azyi zachodniej, Turkiesta- j

nu i gór Ałtajskich w Syberyi. Gałęź wysuwa­

jąca się z Azyi zachodniej otacza północne wy­

brzeża morza Czarnego aż do Rumunii. Granica północna tej gałęzi z Mołdawii przechodzi do Bessarabii, potem na Podole do Kamionki nad Dniestrem i nad Boh. Granica brzegiem Bohu przechodzi do guberni Chersońskiej, stamtąd do ziemi kozaków Dońskich i nad Wołgę. (K. Eap- czyński. „Zasięgi roślin krzyżowych”, tom X Pam. fizyog.). Znalazłem ją na stacyi towarowej dr. żel. Terespolskiej na Pradze. Pierwszy raz w kraju znaleziona.

6) C am elina fo e tid a F r . Raz tylko przez d ra Zalewskiego została znaleziona pod Dobrzy­

niem. Napotykałem j ą w bliskości dr żel. Te­

respolskiej na Pradze.

7) D raba nemorosa L Nasyp dr. ż. Nad­

wiślańskiej na Pradze.

8) N a s tu r tiu m a u stria cu m Crtz. Rośnie dosyć licznie w okolicy dr. żel. Terespolskiej na Pradze. Pierwszy raz w kraju znaleziona.

Przed kilku laty d-r Zalewski przedstawił na zebraniu Sekcyi przyrodniczej Tow. Ogrodnicze­

go okazy N asturtium - austriacum w odmianie Pinnatifidum, zebrane pod Ciechocinkiem, lecz zachodzi tu pewna wątpliwość, gdyż o takiej odmianie żaden z botaników współczesnych nie wspomina. W celu przekonania się, kilka ziarn tej rośliny, znalezionych w zielniku d-ra Zalew­

skiego, posiałem w swoim ogródku, a jednocześ­

nie dla porównania posadziłem kilka okazów N.

austriacum z Pragi. W lecie ubiegłem obiedwie rośliny jednocześnie rosły, kwiłły i owocowały, lecz pokazały się bardzo znaczne różnice. N.

austriacum z Pragi liście łodygowe miała podłuż­

nie lancetowate, ząbkowate, całe, cokolwiek ku górze rozszerzone, dolne zaś były po większej części pierzasto-sieczne, a niektóre głęboko nie­

regularnie piłkowane. Korzeń pełzający (repens) rozchodził się daleko pod ziemią.

Powyżej wymienione cechy zgadzają się z opi­

sem d ra Becka (Flora v. Nieder-Oestreich) oraz z opisami innych florystów.

U N. austriacum pinnatifidum (d ra Zalewskie­

go) wszystkie liście łodygowe, ja k również korzeniowe, były przerywano-pierzastodzielne, o działkach zaokrąglonych. Korzeń niepełza- jący. Wogóle cała roślina odznaczała się znacz­

nie niższym wzrostem. Owoce tylko u obu roślin były kuliste i one widocznie w błąd wprowadziły d-ra Zalewskiego.

Według mego zdania, pomieniona roślina prawdopodobnie je st jakim ś niezmiennym mie­

szańcem, albowiem wyhodowana z nasion zacho­

wała wszystkie cechy rośliny, której nasiona zo ­ stały użyte do doświadczeń, lub też właściwym gatunkiem, przez botaników dotychczas nie określonym.

Malvaeeae. 9) AUhaea o fficin a lis L . Do­

tychczas, o ile mi wiadomo, znajdowana była

w Ciechocinku i w Płowcach na Kujawach. Zna-

N r 5 WSZECHSWIAT 77

lazłem dwa okazy w bliskości rogatki Marymon- ckiej. Tu zapewne została zawleczona z Rossyi południowej, gdyż tam je st bardzo pospolita.

Roscaceatł. 10) Potentilla recta L. Do­

tychczas tylko w południowych okolicach kraju przez ś. p. Jastrzębowskiego obserwowana.

Znalazłem jeden okaz na wzgórzu wystawio- nem na słońce obok dr. żel. Nadwiślańskiej na Pelcowi źnie.

Ompositae. 11) A ste r p i aecox W illd. Roś­

lina wątpliwego pochodzenia (Potonie) Prawdo­

podobnie pochodzi, jak wiele innych astrów, z Ameryki północnej. Znalazłem całą grupę, złożoną z kilkudziesięciu okazów, w zaroślach wierzbowych pod Siekierkami. Kwitnie w poło­

wie lipca. Dotychczas w k raju nie była spoty­

kana.

12 ) Centaurea trichocephala M. B. Ojczyz­

ną tej rośliny są stepy i wzgórza Rossyi połud­

niowej (Sclimalhausen). Znalazłem kilka oka­

zów na stacyi towarowej dr. żel. Terespolskiej na Pradze. Pierwszy raz znaleziona.

W ubiegłych latach znalazłem na Pradze kilka roślin z rodzajów Lepidium, Brassica i Sisym- brium, których ze źródeł niemieckich oznaczyć nie mogłem; stąd przypuszczałem, że muszą to być mieszkańcy dalszego wschodu. Przypusz­

czenie moje okazało się prawdziwem, gdyż do­

piero z dzieł Schmalhausena (Fłora jugo-zapad- noj Rossii i Fłora średniej i jużnoj Rossii) ozna­

czyć je zdołałem. Są to następujące gatu n k i:

13) L e p id iu m campestre R .B r . v.glabrum . Gładka ta odmiana tylko w Rossyi się napotyka.

W ogródku swoim hodowałem ją z nasion i wszystkie okazy były gładkie. Widocznie jestto odmiana stała, gdyż kultura na zmianę nie wpły­

wa. Znalazłem j ą w okolicy dr. żel. Terespol­

skiej na Pradze.

14) B rassica elongata E h rh . var. a r m or a- cioides Czernajew (jako gatunek). Rośnie na stepach i miejscach kamienistych w Rossyi połud­

niowej Napotykałem ją w różnych miejscach Pragi w bliskości plantów kolejowych, a nawet jeden okaz w roku ubiegłym znalazłem na gru­

zach w bliskości rogatek Marymonckich.

15) S isym b riu m Wolgense M . B . Rośnie w Rosyi południowej na miejscach kamienistych i pustkowiach. Znajdowałem ją na piaszczystych nasypach dr. żel. Terespolskiej i Nadwiślańskiej.

Korzenie pełzające tej rośliny szybko pod ziemią się rozrastają; zauważyłem, że wciągu jednego lata o siedem stóp się posunęły. Z tego względu roślina ta byłaby odpowiednią do ustalania miejsc piaszczystych. Na próbę też w wielu miejscach w okolicy Pragi porozsadzałem korzenie tej rośliny.

S P R A W O Z D A N I A .

M a te rya ły do fauny helm intologicznej paso­

ż y tn ic z e j polskiej, II; podał d-r Mieczysław Ko­

walewski. (Odbitka z tomu XXXI Sprawozdań Komisyi fizyograf. Akademii umiej ętn. w Krako­

wie) Kraków, 1896.

W przeciągu czasu od czerwca 1894 do grud­

nia 1895 r. autor zdołał zebrać 35 gatunków pnsorzytów wewnętrznych, a mianowicie: 18 ga­

tunków przywr, 15 gatunków tasiemców i 2 ga­

tunki obleńców, przeważnie w ptakach, które dostarczone zostały przez uprzejmość Józefa Pa- czoskiego, znakomitego myśliwego i dzielnego botanika. Ponieważ autor uważa swój spis wnętrzniaków za dalszy ciąg poprzednio ogło­

szonego, dlatego gatunki opatrzone są dalszemi kolej nemi numerami, przy tem obok polskich nazw żywicieli (gospodarzy) podane są w nawia­

sie ich nazwy łacińskie, jako też daty znale­

zienia.

Spis robaków rozpoczynają przywry, Tremato- des, z których: Distomum 10 gatunków, Holo- i stomum 3 gatunki, Hemostomum 2 gatunki, Po- lystomum jeden, Bilharzia jeden i Notocotyle jeden. Dalej idą tasiemce— Cestodes, wyłącznie Taenia, 15 gatunków, z pomiędzy których au'or obszerniej opisuje Taenia uliginosa Krabbe i Taenia malleus Gocze.

Z gromady obleńców, Nematodes, podaje 2 gatunki Filaria.

W końcu autor dołącza uzupełnienie do spi­

su, podanego w roku 1894, dotyczące nowych żywicieli dla 4-ch gatunków Distomum, 3-ch ga­

tunków Taenia, jednego gatunku Cucullanus i jednego Echinorhynchus. Wszystkie nowozna- lezione gatunki, jako też dopełnienia z innych żywicieli do poprzednio zebranych znajdują się w muzeum dublańskiem zachowane i odpowied- uiemi numerami oznaczone.

A . Ś .

Studya helm intologiczne IV. B ilharzia polonica sp. nov. Sprostowania i uzupełnienia (z tablicą).

Przez Mieczysława Kowalskiego. Kraków, 1896.

(Rozprawy wydz. matem.-przyrod. Akademii umiejętności w Krakowie, tom XXXV

W dalszym ciągu swoich badań nad znalezio­

nym przez siebie i pierwszy raz opisanym ga­

tunkiem osobliwej przywry Bilharzia polonica, autor, na podstawie ponownych studyów na k il­

kunastu okazach, doskonale zebranych i prze­

chowanych, poprawia i uzupełnia poprzednią swą pracę (Studya helmintolog. III).

Poprawki dotyczą głównie opisu organów

płciowych samicy, a mianowicie kanału Lauvera,

jajowodu a w części i jajnika oraz i macicy.