[2016/Nr 9] Nr 9/2016 (pełna wersja)

tom 72 · nr 9 rok 2016 wrzesień issn 0014‑8261

„Farmacja Polska” ukazuje się raz w miesiącu. Pre­

numeratorami czasopisma są farmaceuci, apte­

ki ogólnodostępne i szpitalne, hurtownie farma­

ceutyczne, producenci środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Pismo dociera też do sa­

morządu aptekarskiego, Naczelnej Izby Lekarskiej, okręgowych izb lekarskich, lekarzy wojewódzkich oraz niektórych bibliotek.

Cena prenumeraty krajowej na rok 2016 wynosi 233,10 zł (w tym 5% VAT), zagranicznej – 200 USD.

Emeryci – członkowie Polskiego Towarzystwa Far­

maceutycznego otrzymują zniżkę 50%, toteż na blankiecie wpłaty należy podać numer emerytury.

W dziale finansowym PTFarm można nabywać po­

jedyncze zeszyty czasopisma. Prenumeratę należy opłacać w dowolnym banku lub urzędzie poczto­

wym na rachunek bankowy:

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Millennium SA 29 1160 2202 0000 0000 2770 0281

Farmacja Polska zamieszcza płatne reklamy.

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń.

Redakcja nie zwraca niezamówionych materiałów.

Prezentowane przez autorów prace są wyrazem ich poglądów naukowych i redakcja nie ponosi za nie odpowiedzialności.

Farmacja Polska jest indeksowana w Chemical Abs­

tracts, Analytical Abstracts, Biochemical Abstracts, International Pharmaceuticals Abstracts i EMBASE (Excerpta Medica).

Czasopismo jest także indeksowane w Index Copernicus (ICV = 34,80) oraz umieszczone na liś­

cie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (8 pkt).

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

KOMITET REDAKCYJNY

dr hab. Iwona Arabas (Warszawa), dr Lucyna Bułaś (Sosnowiec), mgr Lidia Czyż (Rzeszów),

prof. dr hab. Zbigniew Fijałek (Warszawa), prof. dr hab. Barbara Filipek (Kraków), dr Katarzyna Hanisz (Łódź),

prof. dr hab. Renata Jachowicz (Kraków), prof. dr hab. Roman Kaliszan (Gdańsk), prof. dr hab. Aleksander A. Kubis (Wrocław), dr Jadwiga Nartowska (Warszawa),

prof. dr hab. Miguel das Neves Afonso Cavaco (Lisbona, Portugalia), mgr Zbigniew Niewójt (Warszawa),

prof. dr hab. Krystyna Olczyk (Sosnowiec), prof. dr hab. Daria Orszulak­Michalak (Łódź), prof. dr hab. Jan Pachecka (Warszawa), prof. dr hab. Janusz Pluta (Wrocław), prof. dr hab. Wiesław Sawicki (Gdańsk), dr hab. Agnieszka Skowron (Kraków), prof. Lidia Tajber (Dublin, Irlandia) dr Elwira Telejko (Białystok),

prof. dr hab. Marek Wesołowski (Gdańsk), prof. dr hab. Witold Wieniawski (Warszawa), dr hab. Katarzyna Winnicka (Białystok)

Prof. dr hab. Andriy Zimenkovsky (Lwów, Ukraina) REDAKCJA

Redaktor naczelny: dr hab. Bożena Karolewicz Redaktor statystyczny: dr Dominik Marciniak Redaktor techniczny: Joanna Czarnecka Korekta: Izabela Pranga

ADRES REDAKCJI

00­238 Warszawa, ul. Długa 16, tel. 22 831 02 41 w. 12 WYDAWCA

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Dział Wydawnictw – Redaktor prowadzący: Hanna Plata 00­238 Warszawa, ul. Długa 16

tel./faks 22 635 84 43 tel. 22 831 02 41 w. 15

Kolportaż: tel. 22 831 79 63 w. 19, 20

e­mail: wydawnictwa@ptfarm.pl, zamowienia@ptfarm.pl Adres dla autorów: redakcja@ptfarm.pl

Strona PTFarm w Internecie: http://www.ptfarm.pl

ISSN 0014­8261

Skład i łamanie: Joanna Czarnecka

Druk: Oficyna Wydawniczo­Poligraficzna Zygmunt Siemieniak, Ząbki, tel. 22 781 51 02, faks 22 398 78 15, www.siemieniak.pl Nakład: 5000 egz.

Printed on acid­free paper.

tom 72 · nr 9 rok 2016 wrzesień issn 0014‑8261

Spis treści

567 praca oryginalna · opieka farmaceutyczna · Ocena jakości doradztwa farmaceutycznego w zakresie leków OTC i suplementów diety zawierających wyciąg z Panax Ginseng i Ginkgo Biloba w aptekach ogólnodostępnych. Część 1. Poradnictwo dla populacji młodej

Mariola Drozd, Edyta Wrażeń

577 farmacja społeczna · Zachowania studentów jako konsumentów produktów leczniczych

Urszula Religioni, Bożena Walewska-Zielecka, Grzegorz Juszczyk, Anna Staniszewska, Dominik Olejniczak, Magdalena Mińko, Agnieszka Barańska

583 terapia i leki · Zastosowanie warfaryny w badaniach oddziaływań leków z albuminą

Katarzyna Wiglusz

589 terapia i leki · Leczenie ziarniniakowatości z zapaleniem naczyń (ziarniniaka Wegenera) – działania niepożądane stosowanych leków Małgorzata Mazurek-Mochol, Bolesław Banach, Andrzej Pawlik 592 terapia i leki · Rola partenolidu w skojarzonej terapii

przeciwnowotworowej

Kinga Majchrzak, Bolesław Karwowski

604 historia farmacji · Manuał aptekarski numer 6570 w bibliotece Muzeum Farmacji UJ CM

Zbigniew Bela

Farmacja po dyplomie

609 technologia postaci leku · Procesy ciągłe w technologii wytwarzania postaci leku

Krzysztof Niwiński, Witold Brniak, Renata Jachowicz

615 technologia postaci leku · Przegląd biomateriałów stosowanych w odbudowie kości

Adrian Szewczyk, Magdalena Prokopowicz, Wiesław Sawicki 622 technologia postaci leku · Kokryształy – nowy sposób

na zwiększenie rozpuszczalności substancji leczniczej Paulina Bronowicz, Patrycja Saganowska, Marek Wesołowski

Table of Contents

567 original article · pharmaceutical care · Quality assessment of pharmaceutical consulting in the field of OTC drugs and dietary supplements containing the extract of Panax Ginseng and Ginkgo Biloba in pharmacies areas. Part 1. Counseling for the young population

Mariola Drozd, Edyta Wrażeń

577 social pharmacy · Behaviors of student as medicinal products consumers

Urszula Religioni, Bożena Walewska-Zielecka, Grzegorz Juszczyk, Anna Staniszewska, Dominik Olejniczak, Magdalena Mińko, Agnieszka Barańska

583 therapy and drugs · Application of warfarin to study interaction between albumin and drugs Katarzyna Wiglusz

589therapy and drugs · Treatment of granulomatosis with polyangiitis (Wegener’s granulomatosis) – side effects of administered drugs

Małgorzata Mazurek-Mochol, Bolesław Banach, Andrzej Pawlik

592 therapy and drugs · The role of parthenolide in combination anti-cancer therapy

Kinga Majchrzak, Bolesław Karwowski 604history of pharmacy · Manual apothecary

number 6570 in the library of Pharmacy Museum at the Jagiellonian University Medical College Zbigniew Bela

Postgraduate pharmacy

609drug form technology · Continuous processing in pharmaceutical manufacturing of solid dosage forms

Krzysztof Niwiński, Witold Brniak, Renata Jachowicz 615 drug form technology · Biomaterials for bone

tissue engineering – a review

Adrian Szewczyk, Magdalena Prokopowicz, Wiesław Sawicki

622 drug form technology · Cocrystals – a new way of solubility increasing of active pharmaceutical ingredient

Paulina Bronowicz, Patrycja Saganowska, Marek Wesołowski

P R A C A O R Y G I N A L N A · O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A

Rynek suplementów diety każdego roku powięk­

sza się o nowe pozycje w odpowiedzi na dynamiczny wzrost ich spożycia. Jest to zjawisko spowodowane uproszczonym procesem rejestracji w porównaniu z produktami leczniczymi lub zmianami w katego­

riach dostępności [5].

Celem pracy jest weryfikacja poziomu wiedzy i jakości usługi farmaceutycznej, jaką jest udzielanie

Wprowadzenie

Suplement diety jako środek spożywczy ma na celu uzupełnienie niedoborów składników odżyw­

czych w diecie ludzi lub zwierząt. Przyjmowane są dla utrzymania homeostazy w organizmie. Suple­

menty diety mogą w swoim składzie zawierać tyl­

ko substancje naturalnie występujące w żywno­

ści [1]. Zgodnie z Ustawą z dnia 25 sierpnia 2006 r.

o bezpieczeństwie żywności i żywienia: „Suple­

mentem diety jest środek spożywczy, którego ce­

lem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skon­

centrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny; pojedyn­

czy lub złożony, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie (...), z wyłączeniem produktów posiadających właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farma­

ceutycznego” [2].

Zalecane przez producenta dzienne porcje sub­

stancji obecnych w suplementach diety powinny uwzględniać ich maksymalny dopuszczalny poziom zawartości, przy zapewnieniu, że stosowanie ich zgodnie z dołączoną do opakowania ulotką będzie bezpieczne dla zdrowia i życia człowieka. Zgodnie z dyrektywą 2002/46/WE Unii Europejskiej: „ety­

kietowanie, prezentacja i reklama nie mogą przy­

pisywać suplementom żywnościowym właściwości zapobiegawczych, leczniczych lub uzdrawiających choroby ludzkie lub odnosić się do takich właści­

wości” [3, 4].

Quality assessment of pharmaceutical consulting in the field of OTC drugs and dietary supplements containing the extract of Panax Ginseng and Ginkgo Biloba in pharmacies areas. Part 1. Counseling for the young population · The pharmacist gives information about the drug and the advice for the patient care in the process of self-medication is a pharmaceutical service provided in pharmacies. The quality of this service is extremely important for the safety of pharmacotherapy of patients and its effectiveness.

The aim of the study was to assess the quality of information provided by pharmacists during patient care in the process of self-medication. Their involvement in an interview with the patient and advising on the operation, use and dosage of food supplements, for which the patient asks.

Although the pharmacist’s advice was reliable, full and focused on patient safety is the quality of pharmaceutical services provided by pharmacists during patient care in the process of self-medication indicates

shortcomings education mainly in terms of substantive knowledge about dietary supplements and interviewing skills.

Keywords: pharmaceutical service, quality of service, dietary supplements.

© Farm Pol, 2016, 72(9): 567–576

Ocena jakości doradztwa farmaceutycznego w zakresie leków OTC i suplementów diety zawierających wyciąg z Panax Ginseng

i Ginkgo Biloba w aptekach ogólnodostępnych.

Część 1. Poradnictwo dla populacji młodej

Mariola Drozd, Edyta Wrażeń

Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Adres do korespondencji: Mariola Drozd, ul. W. Chodźki 1, 20­093 Lublin, e­mail: mariola.drozd@umlub.pl

porad na temat suplementów diety podczas obsługi pacjentów. Jako produkty badane wybrano suple­

menty diety zawierające wyciąg z żeń­szenia i su­

plementy diety zawierające wyciąg z miłorzębu ja­

pońskiego.

Żeń-szeń prawdziwy (Panax ginseng) W lecznictwie zastosowanie ma korzeń żeń­

­szenia. Związkami czynnymi odpowiedzialnymi za jego działanie są saponiny triterpenowe – ginse­

nozydy. Wywierają one na organizm ludzki wpływ adaptogenny, podnoszą wydolność psychofizyczną i sprawność seksualną, działają psychostymulują­

co, indukują syntezę białek i RNA. Żeń­szeń dzia­

ła ogólnie pobudzająco i wzmacniająco na ośrodki ruchowe OUN, usprawnia procesy myślenia i po­

strzegania zmysłowego, podnosi sprawność fi­

zyczną i przeciwdziała zmęczeniu, poprawia na­

turalne zdolności adaptacyjne do długotrwałych i niesprzyjających warunków zewnętrznych, stre­

su, zwiększonego wysiłku, zwiększa ruchliwość, koncentrację uwagi i pamięć, pobudza czynność kory nadnerczy i gruczołu tarczowego, obniża po­

ziom glukozy i cholesterolu we krwi, działa im­

munomodulująco, zwiększa wytwarzanie limfocy­

tów T, interleukiny­1, komórek NK, dzięki czemu zwiększa odporność organizmu, w niskich daw­

kach działa hipotensyjnie, w wyższych dawkach podnosi ciśnienie krwi. W badaniach farmakolo­

gicznych udowodniono jego działanie przeciwbólo­

we, przeciwgorączkowe, hepatoprotekcyjne, prze­

ciwwolnorodnikowe i przeciwmiażdżycowe [6–8].

W badaniach EMA wykazano także działanie prze­

ciwzakrzepowe poprzez hamowanie agregacji pły­

tek krwi. Ma to znaczenie w planowaniu zabiegów chirurgicznych, przed którymi należy na minimum tydzień przerwać kurację [6].

Jest środkiem przyjmowanym w przypadku ob­

niżonej odporności organizmu po długich infekcjach wirusowych, bakteryjnych czy grzybiczych. Wska­

zaniem do stosowania są stany osłabienia pamięci, koncentracji i sprawności psychofizycznej towarzy­

szące przemęczeniu. Mężczyznom żeń­szeń ordy­

nuje się w celu poprawy potencji i spowolnienia sta­

rzenia. Żeń­szeń, wpływając na układ hormonalny, może zwiększać stężenie kortyzolu, a u kobiet wy­

wołując efekt estrogenopodobny, zwiększa ryzyko krwawień macicznych. Niebezpieczne są zwłasz­

cza przypadki powrotu krwawień menstruacyjnych u kobiet po menopauzie [6].

Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) Surowiec farmaceutyczny stanowią liście, za­

wierające flawonoidy, biflawonoidy i terpenoidy.

Związki te są odpowiedzialne za działanie farma­

kologiczne miłorzębu, polegające na usprawnie­

niu przepływu krwi w naczyniach krwionośnych,

poprawie ukrwienia mózgu i narządów ucha we­

wnętrznego, redukcji szumów usznych, zaburzeń widzenia i równowagi oraz pourazowego obrzęku mózgu. Poza tym zwiększają elastyczność naczyń krwionośnych, redukują ich przepuszczalność oraz stymulują uwalnianie śródbłonkowego czynnika naczynio­rozszerzającego, zapobiegają hemolizie czerwonych krwinek, hamują agregację płytek krwi i proces ich adhezji do ścian naczyń. Działa neuro­

protekcyjnie na osłonki mielinowe komórek ner­

wowych, posiada silne właściwości antyoksyda­

cyjne hamujące powstawanie wolnych rodników, a tym samym opóźnia rozwój zmian neurodege­

neracyjnych, poprawia odżywienie komórek mó­

zgu i zapobiega ich niedotlenieniu. Wyciąg z miło­

rzębu zwiększa zdolność uczenia, zapamiętywania, koncentracji, zwłaszcza u osób z demencją starczą, w problemach z pamięcią spowodowanych wie­

kiem. Preparaty zawierające Ginkgo biloba popra­

wiają również krążenie w kończynach dolnych, co skutkuje uśmierzeniem bólu i hamowaniem po­

wstawania obrzęków [6].

Ekstrakt z liści miłorzębu ma największe zasto­

sowanie w leczeniu zaburzeń ukrwienia mózgu i za­

burzeń pamięci, zespołów otępiennych i niewydol­

ności naczyń mózgowych z dysfunkcją ośrodkowego układu nerwowego. Wskazaniami do stosowania są szumy w uszach, drażliwość, trudności z zapamię­

tywaniem informacji, niestabilność emocjonalna, bóle głowy, niepokój, szczególnie u starszych osób.

Miłorząb wykorzystuje się także w zaburzeniach krążenia obwodowego, w nadmiernej kruchości naczyń krwionośnych, w chromaniu przestanko­

wym i jako środek przeciwmiażdżycowy. Nie nale­

ży podawać go dzieciom ani osobom przed plano­

waną operacją [6, 10].

Materiał i metoda

Przedmiotem badań były informacje przeka­

zywane przez aptekarzy pracujących w aptekach ogólnodostępnych południowo­wschodniej Pol­

ski podczas obsługi pacjenta w procesie samolecze­

nia. Badania przeprowadzono w 75 losowo wybra­

nych aptekach w od października 2013 r. do marca 2014 r. Przebadano 75 pracowników aptek, po jed­

nym z każdej badanej apteki. Wszystkie badane ap­

teki zlokalizowane były w miastach.

Badanie miało charakter anonimowy i polegało na wizycie tzw. „tajemniczego pacjenta” w apte­

ce i odegranie przez niego roli przeciętnego klien­

ta­pacjenta, poszukującego porady w zakresie su­

plementów diety. Badanie prowadzono według opracowanego wcześniej scenariusza: osoba odwie­

dzająca aptekę szuka porady i ewentualnych pre­

paratów dla siebie – młodej intensywnie uczącej się studentki. Potrzeba suplementacji miała w tym

P R A C A O R Y G I N A L N A · O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A

przypadku wynikać z przemęczenia i długotrwałe­

go stresu oraz napięcia, które powoduje pogorsze­

nie sprawności umysłowej.

Tajemniczy pacjent, nawiązując relację z apte­

karzem, prowadził aktywny dialog, każdorazowo indywidualnie dopasowany do rozmówcy, tak aby jak najpełniej móc zweryfikować poziom wiedzy i fachowość porady. Uważnie słuchał przedstawia­

nych tez dotyczących suplementacji określonymi preparatami, jednocześnie zwracając uwagę na ro­

dzaj używanych argumentów, stosunek apteka­

rza do postawionego problemu czy własne opinie o produktach. Badacz nie zdradzał przy tym swo­

jej wiedzy na temat suplementów diety, o które pytał i naśladował zachowaniem osobę niekom­

petentną w dziedzinie farmacji. Niekiedy zadawał pytania błahe, natomiast w sytuacji gdy otrzymy­

wał podstawowe informacje od badanych apteka­

rzy, wnikał głębiej w podjęte zagadnienie, aby wy­

dobyć możliwie najwięcej wiadomości. Tajemniczy pacjent po każdej takiej rozmowie i wyjściu z apte­

ki wypełniał ankietę na podstawie własnych poczy­

nionych obserwacji.

Ankieta w pierwszej kolejności ukazywała ogól­

ny zarys sytuacji komunikacyjnej, jaka miała miej­

sce, klasyfikując aptekarza do grupy kobiet lub mężczyzn oraz do jednego z trzech przedziałów wiekowych: do 30 r.ż., 31–50 r.ż. oraz powyżej 50 r.ż. W ten sposób próbowano określić doświad­

czenie zawodowe badanych aptekarzy. Na podsta­

wie identyfikatora badacz określał wykształcenie aptekarza.

Kolejną częścią ankiety było przedstawienie przebiegu rozmowy w sposób chronologiczny, za­

znaczając wymienione w ankiecie aspekty stosowa­

nia danych suplementów diety, o które aptekarz za­

pytał, a o których poinformował pacjenta. Znalazły się tam m.in. punkty dotyczące przeznaczenia pre­

paratu, informacji o chorobach pacjenta i przyjmo­

wanych przez niego lekach, możliwych interakcjach suplementów diety z lekami, działań niepożądanych suplementów i sposób przyjmowania.

Ankieter wypełniał także odpowiednią rubry­

kę dotyczące farmakologicznych zaleceń aptekarza, czyli nazwy polecanych preparatów. Oprócz tego na ankietę nanoszono informacje dodatkowe na temat obecności lub braku kolejki w aptece oraz czas każ­

dej rozmowy. Badacz ponadto zaznaczał czy farma­

ceuta w czasie rozmowy sugerował wizytę u leka­

rza, aby skonsultować zasadności i bezpieczeństwo stosowania suplementów diety.

Ostatnią część ankiety stanowił komentarz oso­

by prowadzącej badania na temat całej konwersacji.

Były to subiektywne odczucia związane z traktowa­

niem potencjalnego pacjenta, sposobem przekazy­

wania informacji przez farmaceutów i ich zaintere­

sowanie problemem. Badacz mógł w tym miejscu zapisać wszystkie inne spostrzeżenia, które uwa­

żał za istotne i ważne z punktu widzenia później­

szej analizy wyników.

Zebrane informacje poddano analizie przy po­

mocy programu Microsoft Excel. Analizy dokona­

no pod względem wykształcenia aptekarza, wie­

ku oraz obecności kolejki. Nie analizowano danych pod względem płci, ze względu na dużą dyspropor­

cję badanych.

Wyniki

Charakterystyka populacji badanej W badaniu wzięło udział 75 aptekarzy, zdecydo­

waną większość (92%) badanych stanowiły kobiety (69 osób), a tylko w 6 przypadkach (8%) rozmów­

cą był mężczyzna, dlatego też nie dokonano analizy danych pod względem płci.

W badanej grupie 26 osób (34,7%) zaliczała się do aptekarzy przed 30. rokiem życia, a tylko 9 osób (12%) stanowiły osoby po 50. roku życia. Domi­

nującym przedziałem wiekowym aptekarzy okazał się zakres od 31 do 50 lat, do którego zaliczało się 40 aptekarzy (53,3%). Wśród badanych znalazło się 26 magistrów farmacji (34,7% uczestników bada­

nia) oraz 10 techników farmaceutycznych (13,3%

badanych). Dla 39 aptekarzy (52% badanych) nie udało się określić poziomu wykształcenia z powo­

du braku identyfikatora.

W badaniu założono, że obecność kolejki pa­

cjentów w aptece może mieć wpływ na jakość świadczonej usługi farmaceutycznej. W obecno­

ści kolejki obsługiwało 41 aptekarzy (54,7% bada­

nych), w tym 54% przypadków kolejek dotyczy­

ło rozmowy z magistrem farmacji, w 70% rozmów z technikami oraz 51% konwersacji z niezidenty­

fikowanym farmaceutą. Natomiast w przypadku 34 aptekarzy (45,3% badanych) nie było kolejki w aptece (tabela 1).

Podczas badania ankieter zwracał uwagę na czas, jaki poświęcał aptekarz na rozmowę z pacjentem.

Najdłuższa prowadzona konwersacja wśród popula­

cji magistrów i niezidentyfikowanym farmaceutów trwała ok. 8 minut, w grupie techników ok. 4 mi­

nuty. Najkrótsza rozmowa w każdej badanej grupie

Kolejka w aptece Magister farmacji (% n) Technik farmacji (% n) Osoba bez identyfikatora (% n) Wiek do 30 r.ż. (% n) Wiek 30–50 lat (% n) Wiek powyżej 50 r.ż. (% n)

Tak 14 (53,8) 7 (70) 20 (51,3) 20 (76,9) 18 (45) 3 (33,3)

Nie 12 (46,2) 3 (30) 19 (48,7) 6 (23,1) 22 (55) 6 (66,7)

Tabela 1. Obecności kolejki podczas obsługi pacjenta

zajmowała ok. 2 minut. Postanowiono sprawdzić czy obecność kolejki w aptece ma wpływ na czas rozmowy z pacjentem. Wyniki zestawiono w ta- beli 2.

Analizując powyższe dane, można zauważyć, że aptekarze z tytułem magistra farmacji rozmawiają z pacjentem dłużej średnio o ponad minutę niż tech­

nicy farmaceutyczni i prawie minutę niż osoby bez identyfikatora. Obecność kolejki w zasadzie nie ma wpływu na czas rozmowy poszczególnych grup za­

wodowych. Aptekarze w wieku 31–50 lat rozma­

wiają najdłużej i na tę grupę ma największy wpływ obecność kolejki.

Zaangażowanie w wywiad z pacjentem W badaniu jakości usługi farmaceutycznej duże znaczenie ma umiejętność prowadzenia wywiadu, a w nim kolejność zadawanych pytań pacjentowi.

W arkuszu pomocniczym „tajemniczy pacjent” miał wymienionych 5 najważniejszych pytań we wła­

ściwej kolejności, które powinny zostać mu zadane przez farmaceutę. W trakcie prowadzonych rozmów odnotowano, że 29 aptekarzy (38,7%) w pierwszej kolejności zapytało o to, dla kogo przeznaczony jest preparat. Pytanie to nie pojawiło się w pozostałych 43 przypadkach (57,3%) nawet w późniejszym eta­

pie prowadzenia dialogu. Drugim pytaniem, któ­

re padało, było: czy pacjent choruje przewlekle na

serce lub nadciśnienie tętnicze. Zadało je 3 apteka­

rzy (4%). Analiza statystyczna pierwszego pyta­

nia wykazała istotną zależność zadawania pytań od stopnia wykształcenia i wieku aptekarza. Dane ze­

stawiono w tabeli 3.

Spośród całej grupy badanych, niezależnie od wykształcenia i wieku, żaden aptekarz nie wnikał – czy pacjent przyjmuje leki przeciwcukrzycowe, przeciwdepresyjne, przeciwzakrzepowe lub z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ).

Niezależnie od posiadanego wykształcenia, kolejki w aptece czy zaangażowania w rozmowę z pacjen­

tem w żadnej rozmowie z badanymi aptekarzami nie nastąpiło odesłanie pacjenta do lekarza, zarów­

no przed, jak i po udzieleniu porady i niejednokrot­

nie wydaniu preparatów.

Informacje uzyskane od farmaceuty w trakcie konsultacji

Kolejnym ważnym aspektem usługi farmaceu­

tycznej świadczonej w aptece podczas procesu sa­

moleczenia jest udzielenie informacji o lekach/

suplementach diety, o które pacjent prosi. W kwe­

stionariuszu pacjent miał uwzględnione 7 najważ­

niejszych informacji, które powinien uzyskać od ap­

tekarza. Dane zestawiono w tabeli 4.

Zaledwie 5 magistrów farmacji, czyli 6,7% bada­

nej populacji aptekarzy, zwróciło pacjentowi uwagę Magister farmacji Technik farmacji Osoba bez identyfikatora Wiek do 30 r.ż. Wiek 31–50 r.ż. Wiek powyżej 50 r.ż.

Średnia 4 min 12 s 3 min 1 s 3 min 15 s 3 min 12 s 3 min 32 s 3 min 2 s

Mediana 4 min 3 min 3 min 3 min 3 min 30 s 3 min

Kolejka (średnia) 4 min 3 s 3 min 1 s 3 min 4 s 3 min 9 s 3 min 11 s 3 min 2 s

Brak kolejki (średnia) 4 min 1 s 3 min 3 min 11 s 3 min 3 s 3 min 21 s 3 min

Informacja Magister farmacji

(% n) Technik farmacji

(% n) Osoba bez

identyfikatora (% n) Wiek do 30 r.ż.

(% n) Wiek 30–50 lat

(% n) Wiek powyżej 50 r.ż.

(% n) Niebezpieczeństwo stosowania preparatów żeń-szenia

u osób z nadciśnieniem

5 (19,2) 0 0 1 (3,8) 4 (10) 0

Osłabienie przez preparaty z żeń-szeniem lub miłorzębem działania leków przeciwzakrzepowych i zwiększenie ryzyka krwawień u osób z zaburzeniami krzepliwości krwi

0 0 1 (2,6) 0 1 (2,5) 0

Zażywanie żeń-szenia rano oraz możliwej bezsenności po zastosowaniu wieczorem

3 (11,5) 0 2 (5,1) 1 (3,8) 3 (7,5) 1 (11,1)

Okres suplementacji i maksymalnych dawkach preparatu 10 (38,5) 0 4 (10,3) 4 (15,4) 8 (20) 2 (22,2)

Pytanie Magister farmacji

(% n) Technik farmacji

(% n) Osoba bez identyfikatora

(% n) Wiek do 30 r.ż.

(% n) Wiek 30–50 lat

(% n) Wiek powyżej 50 r.ż.

(% n)

Dla kogo przeznaczony jest preparat? 17 (65,4) 1 (10) 11 (28,2) 7 (26,9) 17 (42,5) 5 (55,6)

Czy pacjent choruje przewlekle na serce

lub nadciśnienie? 3 (11,5) 0 0 0 3 (7,5) 0

Tabela 2. Czas rozmowy aptekarzy z pacjentem

Tabela 4. Informacje przekazane przez aptekarzy podczas wywiadów Tabela 3. Ocena wywiadu farmaceutycznego

P R A C A O R Y G I N A L N A · O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A

na niebezpieczeństwo stosowania preparatów za­

wierających żeń­szeń u osób z nadciśnieniem tęt­

niczym. Tylko 1 aptekarz w grupie niezidentyfiko­

wanych zwrócił uwagę na fakt osłabiania działania leków przeciwzakrzepowych i zwiększania ryzyka krwawień w zaburzeniach krzepliwości przy jedno­

czesnym stosowaniu preparatów z miłorzębem lub żeń­szeniem. Pozostali badani nie odnieśli się do tych treści na którymkolwiek etapie porady.

W grupie magistrów farmacji 3 osoby, tj. 4% ba­

danych, poinformowało pacjenta o zażywaniu pre­

paratów z żeń­szeniem rano i możliwej bezsen­

ności po zastosowaniu wieczorem. Wiadomość ta pojawiła się w grupie niezidentyfikowanych apte­

karzy dwukrotnie (2,7% wywiadów). W 18,7%

analizowanych przypadków, tj. 10 magistrów far­

macji (13,3% populacji), udzieliło porady dotyczą­

cej okresu suplementacji i dawek maksymalnych preparatu. Informowało o tym również 4 nieziden­

tyfikowanych aptekarzy (5,3%).

W żadnej z badanych grup aptekarzy nie odno­

towano ani jednego przypadku poinformowania pa­

cjenta o niebezpieczeństwie nasilenia działania pre­

paratów zawierających kofeinę, inhibitory MAO, insulinę czy metforminę podczas stosowania pre­

paratów z żeń­szeniem. Nikt nie wspomniał o na­

silaniu działania drażniącego na żołądek niestero­

idowych leków przeciwzapalnych przez preparaty Ginkgo biloba. Żaden z aptekarzy nie udzielił in­

formacji o osłabieniu działania leków przeciwcu­

krzycowych i przeciwdepresyjnych przy stosowa­

niu preparatów miłorzębu.

W trakcie rozmowy ankieter miał za zadanie zbierać informacje dotyczące zaleceń aptekarzy.

Wśród wymienianych preparatów znalazły się za­

równo produkty lecznicze dostępne bez recepty lekarskiej, jak i suplementy diety. Aptekarze pole­

cali zgodnie z prośbą pacjenta preparaty zawierają­

ce żeń­szeń (7 preparatów) bądź miłorząb japoński (7 preparatów), ale byli tacy, którzy polecali inne suplementy diety (6 preparatów), zawierające ze­

stawy witamin i minerałów, lecytynę lub wyciągi roślinne, m.in. z guarany i z liści Yerba Mate. Wyni­

ki przedstawia tabela 5.

Wielokrotnie aptekarze polecali kilka pre­

paratów, często pozwalając pacjentowi dokonać

samodzielnego wyboru. Produkty zawierające wy­

ciąg z miłorzębu japońskiego polecono 63 razy, w tym 3 produkty lecznicze OTC polecane 37 razy, 4 suplementy diety polecane 26 razy. Produkty za­

wierające wyciąg z żeń­szenia (7 preparatów) były tylko suplementami diety i polecane były 96 razy, a zawierające inne składniki (6 preparatów), rów­

nież wyłącznie suplementy diety – 66 razy. Średnio każdy aptekarz zalecał 3 preparaty. Najwięcej po­

lecali technicy farmaceutyczni (średnio 3,7 prepa­

ratów), natomiast najmniej aptekarze w wieku po­

wyżej 50 r.ż. (średnio 2,8 preparatów).

Ocena aptekarzy z perspektywy pacjenta

Badanie przewidywało możliwość subiektyw­

nej oceny przebiegu rozmowy przez pacjenta. W tej ocenie posłużono się również kwestionariuszem, w którym umieszczono 16 możliwych do wystą­

pienia w trakcie wywiadu parametrów. W przy­

padku niektórych wywiadów można było zazna­

czyć kilka z nich jednocześnie. Wyniki przedstawia tabela 6.

Podczas badania 61,3% aptekarzy sugerowa­

ło się osobą kupującą i utożsamiało ją z pacjentem.

W opinii badacza zaledwie 8 aptekarzy (10,7% ba­

danej populacji) udzieliło pacjentowi fachowej po­

rady dotyczącej suplementów diety, o które zapytał.

W przypadku 20% badanych udzielono skąpej, sła­

bo uzasadnionej i niewystarczającej porady. W po­

zostałych 69,3% badanych rozmowę oceniono jako brak porady.

Z punktu widzenia jakości usługi farmaceutycz­

nej ważna jest udzielona pacjentowi fachowa infor­

macja o leku/suplemencie diety. W badaniu ocenio­

no przekazaną wiedzę. Zaledwie 9 aptekarzy (12%

badanej populacji) udzieliło obszernej i uporządko­

wanej porady na temat sposobu, czasu działania oraz zastosowania preparatów zawierających w swoim składzie ekstrakt z żeń­szenia i miłorzębu japoń­

skiego. Badacz ocenił jako skrócony opis działania polecanych preparatów w przypadku 19 aptekarzy (25,3% badanych), natomiast 47 aptekarzy (62,7%

badanych) nie udzieliło pacjentowi żadnych infor­

macji na temat efektów i zastosowań polecanych produktów. W ocenie subiektywnej badacza została

Informacja Magister farmacji Technik farmacji Osoba bez identyfikatora Wiek do 30 r.ż. Wiek 30–50 lat Wiek powyżej 50 lat Produkt leczniczy zawierający wyciąg z miłorzębu

japońskiego 13 8 16 18 15 4

Suplement diety zawierający wyciąg z miłorzębu japońskiego

9 4 13 9 16 1

Suplement diety zawierający wyciąg z żeń-szenia 39 15 52 35 59 12

Suplement diety zawierający inne składniki 20 10 36 22 36 8

Średnia 3,1 3,7 3,0 3,2 3,2 2,8

Tabela 5. Liczba polecanych preparatów przez aptekarzy

wskazana grupa 24 aptekarzy (32% badanych), jako osoby, które wykazują się nieznajomością tematu suplementów diety pochodzenia roślinnego.

Kolejnym parametrem ocenianym przez badacza był stopień zainteresowania aptekarza problemem przedstawianym przez pacjenta. Wśród badanych osób 24 aptekarzy (32% badanych) zainteresowa­

ło się problemem pacjenta i próbowało dociekać na czym dokładnie polega i z czego wynika. Pozosta­

łych 51 aptekarzy (68% badanych) nie wyraziło za­

interesowania poruszonym zagadnieniem i nie za­

angażowało w znalezienie najlepszego rozwiązania dla pacjenta.

Dobór konkretnego preparatu dla indywidualne­

go pacjenta jest zasadniczym działaniem aptekarza podczas udzielania porady w procesie samolecze­

nia. W przypadku analizowanej sytuacji 31 apte­

karzy (41,3% badanych) sugerowało się jego ceną lub aktualnie obowiązującą promocją na dany pro­

dukt. Za najlepszy preparat dla pacjenta 9 apteka­

rzy (12% badanych) uzasadniało polecane prepa­

raty jako najczęściej kupowane. Jednak najczęściej występującą reakcją na zadane przez badacza pyta­

nie w aptece było wyłożenie przed pacjentem kilku preparatów i przeczytanie z opakowań ich nazwy

i składu. W ten sposób pozwalano dokonać dobo­

ru preparatu przez samego pacjenta, tak postąpiło 57,3% badanych aptekarzy.

Tajemniczy pacjent oceniał również zachowanie aptekarza. W przypadku 11 aptekarzy (14,7% ba­

danych) badacz zanotował wyczuwalną presję cza­

su i zniecierpliwienie aptekarza. Tylko 2 aptekarzy (2,7%) z grupy badanych nie tworzyło presji kupna, pomimo obecności kolejki poświęcało czas i uwagę.

W 23 sytuacjach (30,7%) badacz doświadczył lek­

ceważącego traktowania ze strony aptekarza, nie­

chętnie udzielającego nawet zdawkowych odpowie­

dzi na postawione pytania.

Kolejnym ważnym zagadnieniem z punktu wi­

dzenia jakości usługi farmaceutycznej, ale przede wszystkim bezpieczeństwa pacjenta, była ocena po­

lecanych preparatów zawierających wyciąg z żeń­

­szenia lub miłorzębu japońskiego osobie młodej.

Wyniki zestawiono w tabeli 7.

Preparaty zwierające wyciąg z żeń­szenia jako substancję dodającą sił witalnych i pobudzającą psy­

chofizycznie dedykowaną osobom młodym poleciło 24 aptekarzy (32% badanych). W przypadku prepa­

ratów zwierających wyciągu z miłorzębu japońskie­

go 9 aptekarzy (12% badanych) rekomendowało

Informacja Magister farmacji

(% n)

Technik farmacji (% n)

Osoba bez identyfikatora (% n)

Wiek do 30 r.ż.

(% n)

Wiek 30–50 lat (% n)

Wiek powyżej 50 r.ż.

(% n)

Sugerowanie się kupującym 9 (34,6) 9 (90) 28 (71,8) 19 (73,1) 23 (57,5) 4 (44,4)

Porada fachowa 6 (23,1) 1 (10) 1 (2,6) 3 (11,5) 4 (10) 1 (11,1)

Porada niewystarczająca 4 (15,4) 0 (0) 11 (28,2) 6 (23,1) 6 (15) 3 (33,3)

Brak porady 16 (61,5) 9 (90) 27 (69,2) 17 (65,4) 30 (75) 5 (55,6)

Obszerny opis działania 6 (23,1) 1 (10) 2 (5,1) 3 (11,5) 5 (12,5) 1 (11,1)

Skrócony opis działania 10 (38,5) 1 (10) 8 (20,5) 4 (15,4) 13 (32,5) 2 (22,2)

Brak wyjaśnienia działania 10 (38,5) 8 (80) 29 (74,4) 19 (73,1) 22 (55) 6 (66,7)

Nieznajomość tematu roślinnych suplementów diety 6 (23,1) 6 (60) 12 (30,8) 11 (42,3) 9 (22,5) 4 (44,4)

Aptekarz analizuje problem 13 (50) 1 (10) 10 (25,6) 4 (15,4) 17 (42,5) 3 (33,3)

Brak zaangażowania aptekarza 13 (50) 9 (90) 29 (74,4) 22 (84,6) 23 (57,5) 6 (66,7)

Sugerowanie się ceną/promocją preparatu w jego doborze 7 (26,9) 8 (80) 16 (41) 15 (57,7) 14 (35) 2 (22,2)

Najczęściej kupowany preparat 0 (0) 4 (40) 5 (12,8) 4 (15,4) 3 (7,5) 2 (22,2)

Ograniczenie się do podania preparatów i czytania etykiet/ulotek 11 (42,3) 7 (70) 25 (64,1) 18 (69,2) 21 (52,5) 4 (44,4)

Zdawkowe niechętne odpowiedzi na zadawane pytania 4 (15,4) 3 (30) 16 (41) 10 (38,5) 9 (22,5) 4 (44,4)

Wyczuwalna presja czasu, zniecierpliwienie aptekarza 5 (19,2) 2 (20) 4 (10,3) 6 (23,1) 5 (12,5) 0 (0)

Nie tworzy presji kupna, mimo kolejki poświęca czas i uwagę 2 (7,7) 0 (0) 0 (0) 1 (3,8) 1 (2,5) 0 (0)

Informacja Magister farmacji

(% n) Technik farmacji

(% n) Osoba bez identyfikatora

(% n) Wiek do 30 r.ż.

(% n) Wiek 30–50 lat

(% n) Wiek powyżej 50 r.ż.

(% n)

Żeń-szeń osobom młodym 12 (46,2) 1 (10) 11 (28,2) 4 (15,4) 16 (40) 4 (44,4)

Miłorząb japoński osobom młodym 2 (7,7) 0 (0) 7 (17,9) 3 (11,5) 6 (15) 0 (0)

Miłorząb japoński osobom starszym 7 (26,9) 1 (10) 2 (5,1) 2 (7,7) 6 (15) 2 (22,2)

Brak zdania na temat 0 (0) 2 (20) 4 (10,3) 4 (15,4) 1 (2,5) 1 (11,1)

Tabela 6. Subiektywna ocena rozmowy

Tabela 7. Polecenia preparatów z uwagi na wiek pacjenta

P R A C A O R Y G I N A L N A · O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A

go nawet w młodym wieku, jako produkt efektyw­

niej poprawiający pamięć. Natomiast 10 aptekarzy (13,3% badanych) odradzało stosowanie prepara­

tów z miłorzębu u młodzieży, tłumacząc jego zasto­

sowanie głównie w geriatrii. Brak własnego zdania na poruszony temat przez pacjenta wykazało 6 ap­

tekarzy (8% badanych).

Analizowano również pojedyncze wypowiedzi aptekarzy. Wśród badanych opinię, iż efekty stoso­

wania suplementów diety zawierających żeń­szeń lub miłorząb są widoczne po dłuższym okresie su­

plementacji wyraziła jedna osoba z tytułem ma­

gistra. Opinię o szybkim działaniu suplementów z żeń­szeniem i miłorzębem wyraziło 6 aptekarzy (8% badanych), natomiast jeden z badanych techni­

ków farmaceutycznych (1,3% badanych aptekarzy) stwierdził, że zauważalne efekty stosowania tego typu preparatów są natychmiastowe. Na pytanie o ich skuteczność i efekty działania 1 technik i 2 ap­

tekarzy bez identyfikatora udzieliło bezpośredniej odpowiedzi „nie wiem”. Jeden niezidentyfikowany farmaceuta oraz 40% badanych techników farma­

ceutycznych była przekonana o skuteczności pole­

canych produktów, ze względu na ich dużą sprzedaż w aptece. Swoją niewiedzę na temat efektywności suplementów diety dwóch techników farmaceu­

tycznych oraz jeden niezidentyfikowany farmaceu­

ta argumentowało brakiem własnych doświadczeń w przyjmowaniu tego typu produktów.

W grupie badanych, 2 aptekarzy bez identyfika­

tora (2,7% badanych aptekarzy) było zdania, że mi­

łorząb w większym stopniu niż żeń­szeń poprawia pamięć i zdolność koncentracji. Na okres suplemen­

tacji jako różnicę miedzy obiema substancjami ro­

ślinnymi wskazało 3,8% magistrów farmacji i 2,6%

niezidentyfikowanych aptekarzy.

Dyskusja

Wyizolowane z roślin substancje czynne, któ­

rych działanie polega głównie na poprawie funk­

cjonowania narządów oraz wzmacnianiu odporno­

ści organizmu, stanowią coraz częściej spotykane składniki suplementów diety. Obecność określone­

go charakteru związków czynnych warunkuje sku­

teczność działania, zaś dawki ekstraktów roślinnych w suplementach diety są kilka razy niższe od dawek leczniczych [11].

Należy się zastanowić, na ile są bezpieczne su­

plementy diety zawierające surowce roślinne o udo­

wodnionym działaniu leczniczym. Jak dotąd nie ma przesłanek o realnym zagrożeniu wynikającym ze stosowania preparatów roślinnych u ludzi zdro­

wych. Sytuacja komplikuje się, gdy takie prepara­

ty zaczynają przyjmować osoby przewlekle chore przyjmujące stale jeden, dwa, a nawet kilka leków ze wskazań lekarskich. Tacy pacjenci, przychodząc

do apteki bądź wysyłając kogoś po preparaty na po­

jawiające się coraz to nowe dolegliwości, często nie mówią o stosowanej stałej farmakoterapii. Podczas wizyt u lekarza zagadnienie przyjmowania suple­

mentów diety jest poruszane również bardzo rzad­

ko. Wynika to m.in. z krótkiego czasu przewidzia­

nego na wizytę, podczas której lekarz nieświadomy możliwych interakcji nie pyta, a pacjent, przyjmu­

jąc to za rzecz zbyteczną, nie informuje o spożywa­

nych suplementach.

Liczne badania udowodniły istnienie wielu in­

terakcji między substancjami czynnymi zawarty­

mi w lekach a składnikami czynnymi roślinnych suplementów diety. Niejednokrotnie są to bardzo poważne oddziaływania zmieniające siłę działania leków poprzez wpływ na ich wchłanianie i metabo­

lizm lub nasilające ich działania niepożądane. [13]

Niekorzystne oddziaływania interakcji powinny być brane pod uwagę zarówno przez lekarzy kontrolują­

cych terapię chorego, jak i farmaceutów dyspensu­

jących preparaty. Obecnie w dalszym ciągu w śro­

dowisku medycznym panuje błędne przekonanie o bezpieczeństwie stosowania substancji roślinnych, wynikającym z ich naturalnego pochodzenia. Ko­

nieczne jest ciągłe edukowanie pracowników służby zdrowia, którzy mogą, bazując na aktualnej wiedzy, uchronić pacjentów przed ewentualnymi powikła­

niami spowodowanymi przez niewłaściwie dobra­

ne suplementy diety [14].

Jak wynika z niniejszego badania, w Polsce wciąż mało jest aptekarzy zaangażowanych w wywiad z pacjentem i udzielających wyczerpującej pora­

dy. Jakość doradztwa i poziom wiedzy techników farmaceutycznych w zakresie suplementów diety jest rażąco niski, a wśród magistrów farmacji czę­

sto wymaga uzupełnienia i aktualizacji. Przyczy­

ną takiego stanu rzeczy w przypadku techników farmaceutycznych najprawdopodobniej jest bar­

dzo wąski zakres kształcenia, np. w dziedzinie far­

makognozji czy leku naturalnego, który nie może równać się z wykształceniem wyższym na uczelni medycznej. W odniesieniu do magistrów farmacji przyczyn średniej jakości porady farmaceutycznej można upatrywać w bagatelizowaniu sprawy su­

plementów diety lub słabych umiejętnościach in­

terpersonalnych. Sytuacja ta nie jest zaskoczeniem, zważywszy na fakt, że porady w kategorii leków dostępnych bez recepty także pozostawiają wie­

le do życzenia.

Jak wynika z badań prowadzonych przez L. Bu­

łaś i in., prawie 80% badanych aptekarzy zapyta­

nych o lek na kaszel nie dokonywało identyfikacji pacjenta [15]. Podobne wyniki uzyskano w pra­

cy M. Drozd i wsp., gdzie 70% badanych apteka­

rzy nie była zainteresowana, kto będzie stosował lek. Większość badanych osobę kupującą utożsa­

miała z osobą, która ma stosować lek, o który prosi

[16]. W niniejszym badaniu dotyczącym suplemen­

tów diety ok. 61% aptekarzy nie identyfikowało pa­

cjenta, a więc trochę lepszy niż w opisywanych po­

wyżej badaniach. Biorąc pod uwagę niższy status suplementów diety w porównaniu do leków OTC, jest to mimo wszystko wynik bardzo zły. Oba ba­

dania ukazały zerowe zainteresowanie farmaceu­

tów obecnie prowadzoną farmakoterapią chorych, zaś o dotychczasowy sposób samoleczenia zapytało jedynie 9% farmaceutów ze Śląska, a zaledwie 3 ap­

tekarzy z Lubelszczyzny. Analogicznie zachowywali się aptekarze w niniejszym badaniu, gdyż tylko 4%

ankietowanych dociekało, jakie leki są przyjmowa­

ne przez pacjenta.

Słabe zaangażowanie w wywiad z pacjentem dotyczące leków przeciwkaszlowych wydawanych bez recepty obserwowane w badaniach L. Bułaś i M. Drozd widoczne jest także w niniejszym bada­

niu i dotyczy 65% ankietowanych. Jak widać, nie­

zależnie od kategorii w jakiej pacjenci próbują uzy­

skać poradę, w około 2/3 przypadków nie mogą oni liczyć na głębszą analizę problemu, a jedynie po­

bieżne zalecenia na podstawie znikomych infor­

macji. Należałoby zatem zastanowić się, czy takie traktowanie pacjentów wynika ze zbyt dużej licz­

by obowiązków w aptece oraz braku czasu i warun­

ków do spokojnej, wnikliwej rozmowy, czy z zanie­

dbania. Jak wynika z przedstawionych badań, nawet pomimo wiedzy i chęci aptekarzy, powszechność profesjonalnej i wyczerpującej porady farmaceu­

tycznej pozostaje na przestrzeni lat 2009–2014 na stałym, niestety dość niskim, poziomie.

Dla każdego farmaceuty bardzo istotną kwestią powinna być znajomość możliwych interakcji za­

równo między samymi produktami leczniczymi, ale także leków z żywnością, do której zaliczamy suple­

menty diety. Znajomość tych oddziaływań pozwa­

la ustrzec nieświadomych pacjentów przed błęd­

nym łączeniem substancji, prowadzącym niekiedy do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Stąd tak niezrozumiały może się wydawać fakt, iż wyni­

ki dotyczące informowania pacjenta o niebezpiecz­

nych interakcjach żeń­szenia i miłorzębu z różny­

mi grupami leków wahają się na poziomie kilku do kilkunastu procent. Można zapytać, dlaczego więk­

szość aptekarzy, która nie podaje tych wiadomości pacjentom, nie robi tego z powodu niewiedzy, ba­

gatelizowania problemu czy też ze zbyt dużej presji czasu i kolejki w aptece.

Gdyby jednak przeprowadzono badania spraw­

dzające wiedzę aptekarzy z zakresu interakcji le­

ków z roślinnymi preparatami, podczas których mogliby się skupić na jednej rzeczy i mieli czas na swobodną wypowiedź, z pewnością wyniki były­

by bardziej satysfakcjonujące. Taką formę spraw­

dzenia stanu wiedzy m.in. lekarzy użył M. Różań­

ski w badaniu ankietowym dotyczącym stosowania

produktów pochodzenia naturalnego w Polsce [13].

Wynika z nich, że zdecydowana większość lekarzy (89%) uważa takie produkty za możliwe zagroże­

nie dla zdrowia w stopniu średnim lub umiarkowa­

nym, a blisko 81% badanych deklaruje znajomość interakcji leków roślinnych z lekami syntetycznymi na podstawie książek, czasopism, serwisów nauko­

wych, szkoleń i baz danych. Jednak prawie połowa lekarzy swoją wiedzę oceniła jako niedostateczną, a 54% lekarzy przyznało, że nie zna interakcji wy­

szczególnionych surowców roślinnych, m.in. miło­

rzębu czy żeń­szenia. Dlatego ze strony aptekarzy powinien być kładziony większy nacisk na zapo­

bieganie interakcjom, gdyż w sytuacji, kiedy lekarz nie poinformuje pacjenta o takim zagrożeniu ostat­

nią możliwością pozostaje porada farmaceuty. Każ­

dy farmaceuta zgodnie z Kodeksem Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej „podejmując wykonywa­

nie zawodu, świadomie i dobrowolnie bierze na sie­

bie obowiązek służenia chorym” oraz „udzielania jednakowo troskliwej pomocy fachowej wszystkim zwracającym się osobom”[17].

Podsumowanie

Wyniki prowadzonych badań pozwalają na wy­

ciągnięcie jednoznacznych wniosków na temat ja­

kości porad aptekarzy dotyczących suplementów diety. Jednym ze wskaźników określających tę ja­

kość jest wywiad. Aptekarze niewiele zadają py­

tań. Niejednokrotnie nie są zainteresowani, kto ma przyjmować leki. Wykazują również brak zainte­

resowania o choroby przewlekłe pacjenta. Apte­

karze bez względu na wykształcenie nie prowadzą wywiadu z pacjentem na temat ich dotychczasowej farmakoterapii.

Kolejnym wskaźnikiem jakości porady farma­

ceutycznej może być ilość informacji przekazanej pacjentowi na temat leków czy suplementów diety.

Niniejsze badanie wykazało, że wiedza aptekarzy na temat działania żeń­szenia i miłorzębu japońskie­

go, możliwych niepożądanych skutkach stosowania tych preparatów oraz interakcji, jest skąpa i prawie nie przekazywana pacjentowi. Trudno stwierdzić, czy nieinformowanie pacjenta wynika z braku wie­

dzy o możliwych interakcjach, czy też z bagatelizo­

wania potencjalnego szkodliwego wpływu suple­

mentów diety w połączeniu z lekami.

W kwestii zaleceń farmakologicznych widać wy­

raźną różnicę pod względem wykształcenia osób polecających. Magistrzy farmacji na ogół znają za­

stosowanie miłorzębu w geriatrii, natomiast żeń­

­szeń polecają młodszym pacjentom, podczas gdy technicy w większości zdają się nie rozumieć róż­

nic w przeznaczeniu obu substancji.

Kolejnym wskaźnikiem jakości usługi farmaceu­

tycznej w zakresie poradnictwa można uznać czas

P R A C A O R Y G I N A L N A · O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A

rozmowy aptekarza z pacjentem. Badanie wyka­

zało, że stopień wykształcenia ma wpływ na średni czas konsultacji, który był dłuższy w grupie magi­

strów o ponad minutę od czasu rozmowy techni­

ków farmaceutycznych, a tym samym ma wpływ na jakość tej usługi.

Biorąc pod uwagę subiektywne odczucia pacjen­

ta dotyczące jakości uzyskanej porady farmaceu­

tycznej, w ponad połowie analizowanych rozmów pacjent nie otrzymał porady, mimo że o nią prosił.

Dużą znajomością tematu i profesjonalną radą wy­

kazali się tylko magistrowie farmacji, chociaż nie wszyscy. Technicy farmaceutyczni, jeżeli już decy­

dowali się na jakieś wskazówki, to były one dosyć pobieżne i słabo uzasadnione. Można więc stwier­

dzić, że aptekarze posiadają niewystarczającą wie­

dzę i brak umiejętności doradzenia pacjentowi.

Badanie uwidoczniło inną słabą stronę apteka­

rzy, jaką jest brak zaangażowania w rozwiązywa­

nie problemów, z którymi pacjenci przychodzą do apteki. Brak jest zapoznania się z danym przypad­

kiem, analizowania poruszanej kwestii i docieka­

nia przyczyn.

Niestety, aż co trzecia konsultacja kończyła się poleceniem pacjentowi preparatów poprzez pry­

zmat jego ceny bądź aktualnej promocji czy rekla­

my w mediach, a nie potwierdzonej skuteczności czy bezpieczeństwa. W przybliżeniu połowę zaob­

serwowanych reakcji stanowiło podanie prepara­

tów i przeczytanie z opakowań ich nazwy i składu, na czym kończyła się cała rola aptekarza. Pacjent pozostawiony sam sobie musiał wybierać produkt jedynie na podstawie opakowania, dwukrotnie czę­

ściej w kontakcie z technikiem niż z magistrem, co nie zmienia faktu, iż w obu przypadkach za­

chowanie takie uwłacza profesji aptekarza. Apteka więc coraz częściej przypomina placówkę handlo­

wą, w której liczy się wzrost sprzedaży, a nie do­

bro pacjenta.

Ważnym zagadnieniem, wpływającym na ocenę jakości usługi farmaceutycznej, jest stosunek farma­

ceuty do pacjenta w trakcie rozmowy. Subiektyw­

na ocena wizyty przynosiła pacjentowi dyskomfort w relacji z aptekarzem z powodu odczuwalnej presji czasu i zniecierpliwienia rozmówcy, a także poczu­

cie lekceważenia i niechęci do udzielania informacji.

Zachowania te częściej charakteryzowały krąg tech­

ników niż magistrów farmacji.

Rekomendacje preparatów żeń­szenia, a odra­

dzanie miłorzębu japońskiego osobom młodym było zróżnicowane pod względem wykształcenia ap­

tekarzy. Obrazuje to ogromne różnice w zdobytej wiedzy przez magistrów i techników oraz umiejęt­

ności zastosowania jej w praktyce. Magistrzy farma­

cji, przewyższając techników znajomością fitotera­

pii i farmakognozji, są w stanie świadomie i w pełni przedstawić zastosowanie roślinnych suplementów

diety, podczas gdy technicy udzielają skrajnie róż­

nych informacji niewiadomego pochodzenia. Wy­

nika stąd, że technicy farmaceutyczni nie powinni udzielać porady farmaceutycznej w zakresie sa­

moleczenia, gdyż nie mają ku temu podstawowych wiadomości.

Niepokojące jest to, że wciąż spora grupa apte­

karzy podziela błędny pogląd o bezpieczeństwie ro­

ślinnych suplementów diety ze względu na ich na­

turalne pochodzenie. W ten sposób co piaty technik oraz co dziesiąty magister farmacji, przekazując nieprawdziwe informacje, może przyczyniać się do zwiększenia ryzyka interakcji czy działań niepożą­

danych przy nadmiernej suplementacji.

Tylko nieliczni aptekarze stykający się w co­

dziennej pracy z problemem suplementów diety posiadają rzetelną i aktualną wiedzę, którą mogą przekazywać proszącym o poradę. Konieczne jest zatem ciągłe szkolenie aptekarzy w tym zakresie, aby byli w stanie sprostać rozwiązywaniu wątpliwo­

ści pacjentów i potrafili udzielić rzeczowych i praw­

dziwych informacji. Ważne jest też propagowa­

nie wzoru rozsądnej suplementacji konsultowanej z lekarzem, zwłaszcza w politerapii, by zapobiegać nieświadomemu pogarszaniu stanu zdrowia pa­

cjentów.

Reasumując, na podstawie przeprowadzonego badania z zakresu jakości praktyki farmaceutycz­

nej należy stwierdzić, by porada farmaceuty była wysokiej jakości, tj. rzetelna, pełna i ukierunkowa­

na na bezpieczeństwo pacjentów, zgodnie z zapisem polskiego prawa, usługę tę w aptece ogólnodostęp­

nej powinien bezwarunkowo świadczyć tylko od­

powiednio wykształcony magister farmacji. Nato­

miast obowiązkiem techników farmaceutycznych powinno być odesłanie pacjenta do magistra farma­

cji bądź poproszenie magistra farmacji o udzielenie porady pacjentowi.

Otrzymano: 2016.06.28 · Zaakceptowano: 2016.07.25

Piśmiennictwo

1. Ustawa z 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne. Dz.U. 2006 nr 217, poz. 1588 z późn. zm.

1. Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia.

Dz.U. 2006 nr 171, poz. 1225 z późn. zm.

2. Dyrektywa 2002/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Z Dnia 10 Czerwca 2002 r w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Człon­

kowskich odnoszących się do suplementów żywnościowych. Dz.U. L 183 z 12.7.2002, s. 51–57, z późn. zm.

3. Access to European Union Law. Bezpieczne suplementy żywnoś­

ciowe w UE. on­line: http://eur­lex.europa.eu/legal­content/PL/

TXT/?uri=URISERV%3Al21102, dostęp; 30.04.2016.

4. Baj T.: Suplementy diety, stosowanie i bezpieczeństwo. Aptekarz Polski 80/58, 2013, online: http://www.aptekarzpolski.pl/index.

php?option=com_content&task=view&id=1424&Itemid=86, do­

stęp: 24.02.2014.

5. Lamer­Zarawska E., Kowal­Gierczak B., Niedworok J.: Fitotera­

pia i leki roślinne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012:

133–136, 437–441.

6. Kohlmünzer S.: Farmakognozja: podręcznik dla studentów farmacji.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.

7. Lee H.J., Ok H.M., Kwon O.:Protective Effects of Korean Red Ginseng against Alcohol­Induced Fatty Liver in Rats. Molecules. 2015, 20(6):

11604–11616.

8. Jarosz M.: Uważaj co jesz, gdy zażywasz leki. Wydawnictwo Lekar­

skie PZWL, Warszawa 2007: 114–125.

9. Wang Ch., Moss J., Yuan Ch.: Commonly used dietary supplements on coagulation function during surgery. Medicines (Basel), 2015, 2(3):

157–185.

10. Bojarowicz H., Dźwigulska P.: Suplementy diety. Część III. Interak­

cje suplementów diety z lekami. Hygeia Public Health 2012, 47 (4):

442–447.

11. Izzo A.A., Hoon­Kim S., Radhakirshnan R., Williamson E.M.: A criti­

cal approach to evaluating clinical efficacy, adverse events, and drug interactions of herbal remedies. Phytother. Res. 2016, 30: 691–700.

12. Jarosz M.: Suplementy diety a zdrowie: porady lekarzy i dietetyków.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008: 12–14, 17–24, 150–151.

13. Różański M.: Bezpieczeństwo stosowania produktów pochodzenia naturalnego w Europie i Ameryce Północnej. Katedra i Zakład Far­

makologii Doświadczalnej i Klinicznej Warszawskiego Uniwersyte­

tu Medycznego, Warszawa 2012.

14. Bułaś L., Skowron A., Olczyk P., Jurczyk A., Ulz Z., Jankowski A.:

Ocena doradztwa farmaceutycznego w samoleczeniu w wybranych aptekach województwa śląskiego. Farmacja Polska 2011, 67(2):

73–77.

15. Drozd M., Kijewska A., Kudła­Jaremek J., Skowron A.: Ocena po­

rady farmaceuty w procesie samoleczenia. Farm. Pol. 2011, 67(10):

650–655.

16. Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczpospolitej Polskiej. Załącznik do Uchwały nr VI/25/2012 VI Krajowego Zjazdu Aptekarzy z 22 stycz­

nia 2012 r.

FA R M A C J A S P O Ł E C Z N A

Wstęp

Trwający obecnie kryzys gospodarczy w Euro­

pie i na świecie zmusza wiele sektorów gospodar­

ki do znacznych oszczędności finansowych, a co za tym idzie – do spowolnienia wzrostu czy nawet zli­

kwidowania części działalności. Mimo powyższego, światowy rynek farmaceutyczny odnotowuje sta­

ły wzrost. To samo dotyczy polskiego sektora far­

maceutycznego. Według raportów firm badających rynek ochrony zdrowia wartość sektora farmaceu­

tycznego stale rośnie, a prognozy obejmujące kolej­

ne lata, mimo spadku dynamiki wzrostu, również wskazują na jego ciągły rozwój [1–3].

Rynek apteczny w 2014 r. osiągnął wartość 28,5 mld zł (ceny detaliczne), co stanowi 2,7%

wzrost względem 2013 r. Wzrost odnotowały wszystkie segmenty leków: leki na recepty refun­

dowane – 3,2% (10,5 mld zł), leki na recepty peł­

nopłatne – 1,7% (6,3 mld zł), sprzedaż odręcz­

na – 2,5% (11,5 mld zł) [4]. Wprawdzie w kilku miesiącach 2014 r. i 2015 r. odnotowano niewiel­

kie spadki sprzedaży niektórych segmentów le­

ków, jednak w opiniach ekspertów nie wpłynie to negatywnie na całoroczny wzrost wartości sekto­

ra farmaceutycznego. Przyczyną takiego stanu rze­

czy jest specyfika produktu leczniczego. Nie jest on przez nabywcę (pacjenta) traktowany jak nor­

malny produkt, z którego można zrezygnować,

Behaviors of student as medicinal products consumers · Background:

Medicinal products are purchased by customers regardless of the financial situation, and often the price of the product. Furthemore, for most of them drugs are so important that their purchase has become a priority in the household budget.

Aim: The aim of this study was to present the behavior of students as medicinal products customers.

Results: The results of the study show that the largest number of students make drugs purchases every month. In the pharmacies students buy prescription drugs and nonprescription drugs most often, less frequently vitamins and dietary supplements. A group of top-selling medicines are medicines for colds and flu (32%) and for memory and concentration (25%). For almost half of the students a major determinant of drug’s choice is the price. Professional service is the most important for students when choosing a place to purchase drugs. The main sources of information about medicines for students are television commercials and the information contained in the journals.

Conclusions: Nowadays, patients are aware of their health status and its determinants.The doctors increasingly ceases to be an authority on decisions regarding the medicines purchase.

Taking into account above mentioned situation, a significant increase in OTC drugs and dietary supplements sale is predicted in the coming years.

Keywords: health-related behaviours, pharmaceutical market, medicinal product.

© Farm Pol, 2016, 72(9): 577–582

Zachowania studentów

jako konsumentów produktów leczniczych

Urszula Religioni

, Bożena Walewska-Zielecka

, Grzegorz Juszczyk

, Anna Staniszewska

, Dominik Olejniczak

, Magdalena Mińko

, Agnieszka Barańska

1 Kolegium Ekonomiczno­Społeczne, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

2 Zakład Zdrowia Publicznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny

3 Katedra i Zakład Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny

4 Zakład Opieki Zdrowotnej, Warszawski Uniwersytet Medyczny

5 Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

6 Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Autor do korespondencji: Urszula Religioni, Kolegium Ekonomiczno­Społeczne, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, ul. Wiśniowa 41, 02­520 Warszawa, e­mail: urszula.religioni@gmail.com

kupować rzadziej lub szukać tańszych odpowiedni­

ków. Oczywiście substytuty istnieją, ale w ograni­

czonej liczbie oraz tylko dla niektórych grup leków.

Farmaceutyki są kupowane niezależnie od sytuacji finansowej, często także ceny produktu czy wie­

lu innych czynników. Dla większości nabywców są dobrem tak ważnym, że ich zakup staje się priory­

tetem w domowym budżecie.

Relacje pomiędzy ceną produktu a decyzjami nabywców nazywane są przez ekonomistów ela­

stycznością cenową produktu. Wzrost cen obni­

ża popyt, natomiast ich spadek powoduje wzrost sprzedaży, jednak w przypadku leków tego rodza­

ju sytuacja zwykle się nie zdarza. Większość pa­

cjentów jest zdania, że wyższa cena oznacza lep­

szą jakość. Jeśli więc chodzi o utrzymanie zdrowia, ludzie skłonni są zapłacić znacznie więcej niż mo­

gliby sobie pozwolić przy zakupie innych produk­

tów. Tak więc przy zakupie leków dominuje kry­

terium jakości kosztem ceny. Potwierdzeniem tej tezy może raport Głównego Urzędu Statystycznego, w którym wskazano, że leki i suplementy diety ku­

puje 98,5% gospodarstw domowych, a dla 55,1%

z nich wiąże się to z dużym obciążeniem finanso­

wym [5]. Mimo powyższych faktów, sprzedaż le­

ków w kolejnych latach rośnie, a trend ten utrzy­

muje się do chwili obecnej.

Innym elementem przyczyniającym się do utrzy­

mania wysokiej sprzedaży na rynku farmaceutycz­

nym są strategie marketingowe aptek. Coraz czę­

ściej, obok sprzedaży leków, pojawiają się liczne usługi czy produkty dotąd niespotykane w apte­

kach. Działania te mają na celu dodatkowe zwróce­

nie uwagi klienta, skłonienie go do pozostania dłu­

żej wewnątrz lokalu oraz zachęcenie do ponownych zakupów. Jednym ze sposobów zwiększenia sprze­

daży w aptece jest opracowanie tak zwanej ścieżki zakupów. Często stosowaną metodą jest stworzenie dłuższej „drogi” do kasy. Mowa tutaj o odpowied­

nio zaprojektowanym wejściu do apteki, gablotach reklamowych, dodatkowych wystawach czy ban­

nerach, odpowiednim układzie regałów. Tego ro­

dzaju działania nazywane są „zwiększaniem gorącej strefy ekspozycyjnej” [6]. Gorąca sfera ekspozycyj­

na zmusza pacjenta do dostrzeżenia większej liczby produktów, co może w znaczny sposób przyczynić się do zmian w decyzjach zakupowych. Ważna jest także kolejność zauważanych przez pacjenta pro­

duktów, na przykład przy kasie powinny znajdo­

wać się produkty najwyższej potrzeby lub produk­

ty promocyjne. Wszystkie opisane wyżej elementy przyczyniają się do wzrostu sprzedaży leków, nie­

zależnie od sytuacji ekonomicznej gospodarstw do­

mowych.

Stosowanie produktów leczniczych ma jed­

nak bardzo duży wpływ na stan zdrowia pacjenta, nie tylko w kontekście możliwości poprawy stanu

zdrowia, ale również jego pogorszenia, związanego często z nieracjonalnym użyciem leku, bez konsul­

tacji z lekarzem lub farmaceutą. Biorąc pod uwagę fakt, iż stosowanie leków warunkuje poziom zdro­

wia pacjenta, uważać je można za jedno z kluczo­

wych zachowań zdrowotnych.

Cel pracy

Celem badania było zaprezentowanie zachowań studentów jako nabywców produktów leczniczych.

Do celów szczegółowych zaliczyć należy wskazanie najczęściej kupowanych przez studentów produk­

tów leczniczych, częstotliwość i wielkość dokony­

wanych zakupów, determinantów zakupów, a tak­

że źródeł informacji o lekach, z których najczęściej korzystają studenci.

Materiał i metoda

Badanie dotyczące zachowań studentów w apte­

ce oraz czynników wpływających na wybory kon­

kretnego leku, przeprowadzone zostało w okresie marzec–czerwiec 2015 r. za pomocą autorskiego kwestionariusza, z zastosowaniem techniki PAPI (Paper and Pencil Interview). Konstrukcja ankie­

ty zapewniała jednoznaczność i powtarzalność wy­

ników.

W badaniu wzięło udział 1522 respondentów, w tym 65% kobiet i około 35% mężczyzn. Dobór grupy był celowy, a kryterium celowości stanowił status studenta uczelni wyższej. Ponad połowa re­

spondentów pochodziła z dużych miast (powyżej 500 tys. mieszkańców), najmniej osób mieszka­

ło w małych miastach. Niemal 70% respondentów było studentami uczelni medycznych, pozostali ba­

dani to studenci uczelni niemedycznych.

Wyniki badań poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu Chi2 Pearsona oraz współ­

czynnika korelacji rang Spearmana. Za istotne staty­

stycznie różnice we wszystkich przeprowadzonych testach uznano te, dla których prawdopodobień­

stwo p<0,05. Analiza statystyczna uzyskanych wy­

ników przeprowadzona została z wykorzystaniem programu STATISTICA v.10.

Wyniki

Respondenci zapytani zostali o częstość dokony­

wania zakupów leków, suplementów diety, mate­

riałów opatrunkowych i kosmetyków. Największa liczba studentów (ponad 35%) dokonuje zakupów leków co miesiąc, najrzadziej wskazywaną odpo­

wiedzią było „co pół roku lub rzadziej” – 13% ba­

danych. Choć istnieją istotne statystycznie różnice pomiędzy częstością dokonywania zakupów leko­

wych a płcią respondenta (Chi2=41,339, p=0,0000)