• Nie Znaleziono Wyników

Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 17. Jg. 1929, 1. November, Heft 44.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 17. Jg. 1929, 1. November, Heft 44."

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

DIE NATURWISSENSCHAFTEN

17. Jahrgang 1. November 1929 Heft 44

D ie B ild u n g des Gletscherkorns.

V o n G . Ta m m a n n, G ö ttin g en . D a s F lie ß e n d er G letsch e r zu T a l w u rd e frü h er

a u f die E rn ie d rig u n g des S c h m e lz p u n k te s des E ises d u rch D r u c k zu rü c k g e fü h rt. D u rc h S ch m elzen an S telle n h ö h eren D ru c k e s u n d W ie d erk rista llisie re n an S telle n gerin geren D ru c k e s so llten die E ism assen d u rch „ R e g e la tio n “ ins F lie ß e n ge ra ten . D ie V e r ­ su ch e v o n O. Mü g g e h a b en a b e r g e ze ig t, d a ß E is- k r y s ta lle a u ch d u rch G le itu n g d e fo rm iert w erd en kön nen . E s is t also n ic h t n o tw en d ig, d as F lie ß e n d er G letsch e r in a llen F ä lle n a u f R e g e la tio n z u rü c k ­ zu fü h ren . E in e E issä u le v o n 500 m w ü rd e an ih rer B a sis b e i T e m p e ra tu re n u n te r — 0 ,4 ° n ic h t m eh r ab sch m elzen , u n d d o ch fin d e t G letsch e rb e w e g u n g n och b e i v ie l tiefe ren T e m p e ra tu re n s ta tt.

D a s G letsch ereis is t ein K r y s ta llite n k o n g lo - m era t, b e ste h en d au s p o ly e d risch en K ö rn ern , w elch e zu ein a n d er regello s k r y sta llo g ra p h is c h o rien ­ t ie r t sind . D ie F lä c h e n d er ein zeln en K ö rn e r sind n ic h tK ry s ta lle b e n e n , sond ern z u fä llig e B eg re n zu n g s- fläch en . Im G e g e n sa tz zu m G letsch ereis is t das See- od er F lu ß e is ein E in k r y s ta ll, dessen op tisch e A ch se se n k re c h t zu r O b erflä ch e des W a ssers steh t, a u f dem d as E is sch w im m t.

D e m e n tsp rech en d v o llz ie h t sich a u ch das S ch m elzen des G letsch er- u n d F lu ß e ises in gan z ve rsch ied e n e r W e is e 1.

E in F lu ß e is s tü c k sc h m ilz t in w a rm e r L u f t in S ch ich ten re g e lm ä ß ig ab . D e r R e s t b le ib t d u rc h ­ sich tig , ohne d a ß in ih m S p a lte n e n tsteh en . D a s F lu ß e is stü c k is t ein E in k r y s ta ll. B e im A b sc h m e l­

zen eines u rsp rü n glich v o llk o m m en h o m o g en e r­

sch ein en d en G letsch e re isstü ck es b ild e n sich im E ise zah lreich e dünne, m it W a sser g e fü llte S p alten , aus denen d as W a sser m it d er Z e it a b flie ß t und L u ft ein d rin g t. D a s S tü c k z e r fä llt b eim A u fta u e n in u n re g e lm ä ß ig g e fo rm te B ro c k en . Jed er B ro c k e n s c h m ilz t n ach h er fü r sich w ie ein S tü c k hom ogen en F lu ß eises. D a s G letsch ereis is t also im G eg en satz zu m F lu ß - od er Seeeis ein K ry s ta llite n k o n g lo m e ra t, dessen E isk ö rn e r eine u n reg elm äß ig e p o lyed risch e G e s ta lt h ab en , b e g re n z t v o n m eisten s g e k rü m m ­ ten F läch en , die m itein a n d e r im u rsp rü n glich en G letsch ereise so zu sa m m en g e fü g t sind, d a ß m an sie n ic h t a u sein an d erreiß en kan n .

Z w isch en den K ö rn e rn b e fin d e t sich b ei sehr tiefen T em p e ra tu re n eine k ry sta llisie rte e u tek tisch e S ch ich t, die b ei T e m p e ra tu re rh ö h u n g sch m ilzt u n d bei w eiterer T e m p e ra tu re rh ö h u n g sich d u rch S ch m elzen v e rd ü n n t. D a s S ch m elzen eines S tü ck es G letsch ereises w ird also im m er an den G ren zen der G letsch e rk ö rn e r ein tre ten u n d v o n diesen aus fo r t­

sch reiten m üssen, w eil h ier die tie fste n Sch m elz-

1 A . He i m, Gletscherkunde 1885.

Nw. 1929

te m p e ra tu re n b esteh en . In fo lged essen w ird sch lie ß ­ lich d as S tü c k G letsch ereis in K ö rn e r zerfa llen . D ie se r V o rg a n g b e im S ch m elzen is t also ein B ew eis d a fü r, d a ß zw isch en d en K ö rn e rn S ch ich ten tiefe rer S c h m e lz p u n k te als d er des E ises vo rh a n d en sind.

D ie b e treffen d e n e u te k tisc h e n L ö su n g en b esteh en a u s W asser, S a lze n u n d g elö sten G asen (N aCl, N H 4N03, N H 4N02, C02, 02, N 2 u n d H 202).

D e r H o ch sch n ee b e ste h t au s lo ck e re n h e x a ­ gon alen S tern ch en , d er F irn sch n ee is t ein K o n g lo ­ m e ra t au s ru n d lich en K ö rn e rn v o n E rb sen g ro ß e, zw isch en denen je n a ch d er T e m p e ra tu r m eh r oder w en iger W a sser vo rh a n d e n ist. D a s G letsch e rk o rn h a t da, w o es u n ter d em F irn sch n ee h e rv o rtritt, die m ittle re G rö ß e v o n H aseln ü ssen u n d w ä c h stjin d er R ic h tu n g zu m u n teren E n d e des G letsch ers bis zu r G rö ß e eines H ü h n ereies an. D o c h k om m en au ch K ö rn e r b is zu ein em D u rch m esser v o n 10 cm vo r.

E in Ü b e rg a n g v o m F irn sch n ee k o rn zu m G le tsc h e r­

k o rn is t n ic h t b e o b a c h te t w ord en . D ie K o r n ­ ve rg rö ß e ru n g fin d e t in tiefe ren S ch ich ten s ta tt, u n d d as F ließ e n des G letsch ers is t n o tw en d ig fü r diese U m w a n d lu n g .

A u f G ru n d fo lgen d en sch ön en V ersu ch e s is t A . He i m z u fo lgen d er E rk lä r u n g d er B ild u n g des G letsch e rk o rn s ge lan g t. Z w ei E is k r y s ta lle b a ck e n , w en n sie sich m it gleich w ertig en k ry sta llo g ra p h i- schen E b e n e n berü h ren , sch n ell u n d v o lls tä n d ig zu sam m en , w äh ren d so n st n u r ein lo ck ereres Z u sa m m e n b a ck e n s ta ttfin d e t u n d b eim A u sein ­ an d erb rech en d er b eid en S tü c k e a u f der B e rü h ­ ru n g seb en e sich V e rtie fu n g e n u n d H ö c k e r g e b ild et h ab en .

A u f G ru n d dieses V ersu ch e s d a ch te er sic h die G le tsch e rk o rn v erg rö ß eru n g d a d u rch z u sta n d e g e ­ kom m en , d a ß b eim F lie ß e n des G letsch ers zu T a l D reh u n g en d er ein zeln en K r y s t a llit e g eg en ein an d er s ta ttfin d e n , w o d u rch es h ier u n d d a zu g leich er O rie n tieru n g b eid er K r y s t a llit e ko m m en kan n , w elch e d an n zu r V ere in ig u n g b e id er K ö rn e r zu ein em fü h rt.

He i m h a t die V e rsch ie b u n g der G re n ze zw isch en zw ei sich b erü h rend en, v e rsch ied e n o rie n tie rten K r y s ta lls tü c k e n fü r n ic h t m ö g lich g eh a lten . E r s t die E rfa h ru n g en an an d eren K r y s ta llite n k o n g lo - m era ten h ab en d as S ta ttfin d e n jen es V o rg an g es erw iesen, und d a m it die U m g ru p p ie ru n g der M ole­

kü le des einen der b eid en K r y s ta llite .

E in ig e B e o b a c h tu n g e n ü b er die R e k r y s ta lli- satio n des E ises w u rd en im vo rig e n h a rte n W in te r au sgefü h rt, d eren R e s u lta te im folgen d en w ied e r­

gegeb en s in d 1.

1 G. Ta m m a n n und K . L. Dr e y e r, Z. anorg. u.

allg. Chem. 182, 305 (1929).

64

(2)

8 5 2 Ta m m a n n: D ie Bildung des Gletscherkorns. r Die Natur­

wissenschaften

1. D ie Korngrenzenverschiebung.

S ch n ee is t zw isch en o ° u n d — 6 ° so p lastisch , d a ß er sich zu d u rch sich tig en P a s tille n pressen und zu seh r dü n n en E is p lä ttc h e n (bis 0,1 m m ) w alzen lä ß t. B e i tiefe ren T e m p e ra tu re n b a c k t b e k a n n tlic h d er S ch nee u n te r d em D r u c k d er H a n d n ic h t m eh r u n d lä ß t sich a u c h n ic h t m eh r zu d u rc h sic h tig en u n d zu sam m en h ä n g en d en P a s tille n pressen. V e r ­ s u c h t m a n b e i — 1 0 0 solch e P a s tille n h erzu stellen , so sind d ieselb en u n d u rc h sic h tig u n d b rö c k lig . D a s W a lz e n des Sch n ees w u rd e zw isch en zw ei Z in k b le c h e n v o n 0,5 m m D ic k e vo rg en o m m en . N a c h ein em W a lz s tic h , b ei d em d ie Z in k b le ch e n och n ic h t d e fo rm ie rt w u rd en , w u rd en die B le c h e a u s­

ein an d erg erissen u n d d as E is p lä ttc h e n v o n sein er U n te rla g e a b geh o b en .

G le ic h n a c h d em W a lze n des aus S ch nee h e r­

g e stellten P lä ttc h e n s sieh t m an u n te r dem M ik ro ­ sk o p ein seh r fein es p o ly g o n a le s N e tz w e rk , w elch es die ein zeln en E is k r y s ta llite v o n ein a n d e r tre n n t.

Z w isch en g e k re u z te n N ik o ls sieh t m an b ei dü n n en P lä ttc h e n F e ld e r ve rsch ied e n e r H e llig k e it, die sc h a rf b e g re n z t n eb en ein an d erliegen , u n d d eren G re n zen m it d er p o ly g o n a len Z e ich n u n g ü b e re in ­ stim m en . I s t die D ic k e des P lä ttc h e n s e tw a 0,3 m m , so sind d ie ein zeln en K r y s t a llit e le b h a ft und v e r ­ sch ied en g e fä r b t; d o ch is t d an n die B e g re n zu n g zw e ier F e ld e r v e rsch ied e n e r F a r b e n ic h t m eh r so d e u tlich , w eil m eh rere K r y s ta llite n s c h ic h te n e in ­ a n d er ü b e rla g e rn . N a c h O . Mü g g e1 is t d ie G le it­

eb en e des E ises die h e x a g o n a le B a sis ; die G le it­

ric h tu n g is t n ic h t b e k a n n t. M an so llte d a h e r e r­

w a rte n , d a ß d ie E is p lä ttc h e n gle ich n a c h dem W a lze n k ein e D o p p e lb re c h u n g zeigen . D a s is t aber, w ie g e sa g t, n ic h t d er F a ll. Z w isch e n dem le tz te n W a lz s tic h u n d d er W a h rn e h m u n g des m ik r o ­ sk o p isch en B ild e s v e rlie f ru n d je eine M in u te. In d ieser Z e it w a r b e i T e m p e ra tu re n b is e tw a — 5 0 die R e k r y s ta llis a tio n so w e it fo rtg e s c h ritte n , d a ß sich ein n eu es K o r n v o n a n d erer O rie n tie ru n g als w äh ren d des W a lze n s g e b ild e t h a tte . In den ersten M in u ten n a c h d em W a lze n sind die F e ld e r v e r ­ sch ied en er H e llig k e it u n ter g e k re u z te n N ik o ls n och n ic h t g e ra d lin ig b e g re n zt. D ie G ren zen sind v ie l­

m eh r z a c k ig u n d w erd en e rs t a llm ä h lic h zu fa s t gerad en L in ie n .

E s w u rd en fü r m eh rere L u ftte m p e ra tu r e n , die w äh ren d zw e i S tu n d en u m n ic h t m eh r als 1 0 sch w an k te n , a u f g e w a lz te n S c h n e e p lä ttc h e n v o n 0,2 m m D ic k e die Z a h l n der K r y s t a llit e fü r je 4 q m m in A b h ä n g ig k e it v o n d er Z e it z b e stim m t.

F ü r zw ei n ic h t zu seh r ve rsch ied e n e Z e ite n zx u n d z 2 kön nen aus den ih n en zu g eh ö rig en K o r n ­ zah len n x und n2 die m ittleren lin earen G esch w in d ig ­ k e ite n a d er K o rn g ren zen v e rsc h ie b u n g b e rec h n et w erd en n a c h d er F o rm e l:

] / —---

a = r n2 n x _

_ Z2 Z1

1O. Mü g g e, N . Jb. f . Min. 2, 211 (1895).

D ie b e treffen d e n W e rte sind in d er fo lgen d en T a b e lle a n g eg eb en .

t ° 0 mm/Min.

2— 10 Min. 10— 20 Min. 20— 30 Min.

- 2 + 0 , 5 1 0 ,0 1 4 0 0 ,0 1 3 6

0 ,0 1 1 6 0 ,0 x 0 8

0 ,0 0 8 5 0 ,0 0 8 2 - 3 ± 0 , 5 | 0 ,0 1 0 4

0 ,0 X 1 1

0 ,0 0 8 0 0 ,0 0 8 6

0 ,0 0 7 7 0 ,0 0 8 0

— 4 + °>5

— 6 + 0 ,5

0 ,0 1 0 0 0 ,0 0 8 0

0 ,0 0 7 5 0 ,0 0 6 7

0 ,0 0 7 0 0 ,0 0 5 5 D ie G e sc h w in d ig k e it d er K o rn g re n z e n v e rsc h ie ­ b u n g n im m t m it d er Z e it s ta r k a b ; d o ch sind au ch n a c h 2 S tu n d en n och , w en n a u c h seh r gerin ge, V e r ­ sch ieb u n gen zu b em erk en . D ie sch n elle A b n a h m e der G esch w in d ig k e it, m it der sich die K o rn g ren zen v e rsch ieb e n , is t zu rü c k z u fü h re n a u f die B ild u n g flü ssiger Z w isch e n sch ich ten , b esteh en d au s ge­

s ä ttig te n L ö su n g en d er B e im en g u n g e n des E ises.

B e i ein er T em p e ra tu re rn ie d rig u n g u m 4 0 s in k t die G e sc h w in d ig k e it a u f e tw a ih ren h a lb en W e rt.

2. D ie Zw ischensubstanz des E ises.

L ä ß t m an eine o, 1 m m dün n e P la t t e au s g e w a lz ­ te m S ch nee re k ry sta llisie re n , u n d u n te r o 0 v e rd u n ­ sten , so b le ib t a u f dem O b je k tg la s ein R ü c k s ta n d v o n w a b e n a rtig e r S tr u k tu r z u rü c k . F ig . 1 g ib t in

Fig. 1.

R ü ckstand nach dem Verdam pfen der E iskrystallite.

100 fach er V erg rö ß e ru n g die Z e ich n u n g eines solchen R ü c k s ta n d e s w ied er. D ie u n re g e lm ä ß ig b e g re n zten S tre ifen b esteh en au s ein er M u tterla u g e , aus der sich h a u p tsä c h lic h k u b isc h e u n d a u ß e rd e m au ch rh o m b isch e od er m o n o k lin e K r y s tä llc h e n au sge­

sch ied en h ab en . D ie d u n k le n F le c k e sind S ta u b ­ teilch en . T ro c k n e t m an v o r s ic h tig d iese R ü c k ­ stän d e, so b leib en an den S telle n d er M u tterla u g e v ie le seh r k lein e K r y s tä llc h e n zu rü c k , die e rst bei 300 fa ch er V e rg rö ß e ru n g in ü b erw ieg en d er A n z a h l a ls k u b isc h e zu erken n en sind. Im R ü c k s ta n d v o n 1 k g S ch nee k o n n te n d e u tlic h n ach gew iesen w e r d e n : N a, N H 4, CI, S04, w äh ren d N O s u n d N O a sich n u r in S p u ren fan d en . E r h itz t m an den R ü c k s ta n d a u f dem O b je k tg la s a u f 100 °, so is t eine A b n a h m e d es­

selb en n ic h t d e u tlic h fe stzu ste lle n . N H 4N02 w ü rd e sich b ei d ieser T e m p e ra tu r zerse tze n . E r h itz t m an d en R ü c k s ta n d a u f 250 °, so h a tte seine M enge m erk-

(3)

Heft 44- 1

I . i i . 1929J Ta m m a n n: Die Bildung des Gletscherkorns. 853

lieh ab gen om m en, u n d d o p p elb rech en d e K r y s ta lle , also N H 4N03 u n d (N H 4)2S04, w aren n ic h t m eh r vo rh a n d e n . N ach dem E rh itz e n a u f 400 0 w a r au ch d as N H 4C1 fo rtg e g a n g en und eine w eitere d e u tlich e A b n a h m e des R ü c k s ta n d e s zu b em erken . D e r R e s t b e sta n d au s k lein en W ü rfe ln v o n N aC l.

3. D ie Abhängigkeit der Korngrenzenverschiebung beim E ise von der O rientierung der K rysta llite.

D a s E is k r y s ta llis ie r t h e x a g o n a l, is t o p tisch p o s itiv u n d se n k re c h t zu r o p tisch en A ch se s ta r k d o p p elb rech en d . D a h e r k a n n m an zw isch en g e ­ k re u zte n N ik o ls b e i p a ra lle l p o la risie rtem L ic h t d ie a u f d er O b erflä ch e lieg en d en K r y s ta llite n - eb en en n a c h ih rer ve rsch ied e n e n A u fh e llu n g u n te r­

sch eid en :

a) D ie K r y s t a llit e m it B a siseb en en a u f d er O b erflä ch e b leib e n b e i d er D re h u n g d u n kel, d a d as L ic h t in d er R ic h tu n g d er o p tisch en A ch se n ic h t d o p p e lt g eb ro ch en w ird .

b) D ie K r y s t a llit e m it P rism en eb en en (1. und 2. A rt) a u f d er O b erflä ch e w erd en b eim D reh en um je 4 5 0 a b w ech seln d v ö llig d u n k e l u n d h eller als a lle a n d ers o rie n tie rten K r y s t a llit e . A u c h in diesem F a lle k a n n die L a g e d er o p tisch en A ch se in jed em ein zeln en K r y s t a llit d u rch B e stim m u n g der A u s ­ lö sch u n gssch iefe fe s tg e s te llt w erd en .

c) W e n n die K r y s ta llite n e b e n e n a u f d er O b e r­

flä ch e zu den P y ra m id en eb e n e n (1. u n d 2. A rt) geh ören , so w e c h se lt b eim D reh en u m je 4 5 0 D u n k e lh e it m it m ä ß ig e r A u fh e llu n g .

B e stim m te m an h ie rn ac h d u rch A u szä h le n die O rie n tie ru n g d er K r y s t a llit e a u f d er O b erflä ch e eines b ei — 2 0 g e w a lz te n u n d re k r y sta llisie rte n E is ­ p lä ttc h e n s, so w u rd e n g e fu n d e n :

Gefunden Ebenen Regellose Orientierung

I O % B asis I O %

2 5% Pyram iden 4 5%

6 5% Prismen 4 5%

K r y s t a llit e m it P rism en eb en en a u f d er O b er­

fläch e tre te n also h ä u fig e r au f, als die regellose O rie n tieru n g es v e rla n g t. A u ß e rd e m sind die P rism en eb en en d u rch w eg grö ß er als die anderen.

E s sch e in t also, d a ß die K o rn g ren zen v e rsch ie b u n g a u f E b e n e n se n k re c h t zu den P rism en eb en en b e ­ v o r z u g t ist. D a s k o n n te in ein igen F ä lle n au ch d ir e k t b e o b a c h te t w erd en . E s v e rsch o b sich n ä m lich b isw eilen die G re n ze eines m it seiner P r is ­ m eneben e a u f d er O b erflä ch e lieg en d en K r y s ta llits s e n k re c h t z u r o p tisch en A c h se gegen den b e n a ch ­ b a rte n K r y s t a llit , d er e n tw ed e r m it ein er B a s is ­ o d er m it einer P y ra m id e n e b e n e a u f d er W a lzflä c h e la g . E s ve rsch o b sich also eine B a siseb en e gegen eine P rism en - od er P y ra m id en eb e n e . E in e V e r ­ sch ieb u n g in u m g ek eh rter R ic h tu n g w u rd e n ic h t b e o b a c h te t. G re n zten a u f d er O b erflä ch e zw ei P rism en eb en en gleich er A u slö sc h u n g sric h tu n g a n ­ ein and er, so t r a t b isw eilen eine V ere in ig u n g der b eid en K r y s t a llit e ein, in d em ih re G ren zlin ie a ll­

m ä h lich ve rsch w a n d .

U m die K o rn g re n z e n V e r s c h ie b u n g d er E is- k r y s ta llite in A b h ä n g ig k e it v o n ih rer O rie n tieru n g w äh ren d ein er grö ß eren Z e itsp a n n e u n d bei einer grö ß eren Z a h l v o n K r y s ta llite n b e o b a c h te n zu können, w u rd e in fo lgen d er W eise v e rfa h r e n : M an ließ ein 0,2 m m dü n n g e w a lzte s P lä ttc h e n v o n Sch nee b ei — 3 0 re k ry sta llisie re n , z e ic h n e t e 10 M in.

n a c h B e g in n d er R e k r y s ta llis a tio n die K r y s ta llite n - g ren zen eines b e stim m te n F lä c h e n stü c k e s n a tu r ­ g e tre u ab, und n a ch 70 M in. d asselbe F lä c h e n s tü c k n och m als. D u rc h V e rg le ich e n der b eid en B ild e r ließ en s ic h die V erä n d e ru n g en der K r y s t a llit e n ­ eben en a u f d er O b erflä ch e w äh ren d einer S tu n d e festste llen . In F ig . 2 sind die n a ch 10 M in. vo r-

F ig. 2. K rystallitengrenzen. N ach 10 Min. gestrichelt, nach 70 Min. voll ausgezogen.

h an d en en K r y s ta llite n g re n z e n g e stric h e lt g e ze ich ­ n et u n d die n a c h 70 M in. vo rh a n d e n en v o ll a u s­

gezog en .

A u ß e rd e m e rm itte lte m an die O rie n tieru n g jed e r K r y s ta llite n e b e n e u n d bei den P rism en eb en en au ch m ö g lich st gen au die A u slö sch u n g sw in k e l m it einer ih rer B e g ren zu n g slin ien . E s e rg a b sich, d a ß vo n den 35 g ezeich n eten K r y s ta llite n a u f d er O b er­

flä ch e la g e n : 4 m it B asiseb en en , also 1 0 % ; 9 m it P y ra m id en eb e n e n , 2 5 % ; 22 m it P rism en eb en en , also 65 % .

a) V o n den 4 B a siseb en en a u f d er O b erflä ch e h a tte n sich zw ei a u f K o s te n v o n P y ra m id en eb e n e n v e rg rö ß e rt, d. h. sen k rech t zu r O b erflä ch e h a tte n sich P rism en - gegen P y ra m id en eb e n e n versch o b en . D ie b eid en anderen B a siseb en en a u f d er O b erflä ch e w aren d u rch P rism en eb en en v e rk le in e rt, m ith in h a tte n sich B a sis- gegen P rism en eb e n en v e r ­ sch oben.

b) V o n den 9 P y ra m id e n e b e n e n a u f d er O b er­

fläch e h a tte n sich zw e i n ic h t v e rä n d e rt, zw ei w aren w en ig gew ach sen, fü n f w aren d u rc h P rism en eb en en v e rk le in e rt w ord en. A u c h h ier h a tte n sich also B asiseb en en se n k re c h t zu r O b erflä ch e gegen P y ra m id en eb e n e n ve rsch o b en .

c) V o n den 22 P rism en eb en en a u f der O b e r­

fläch e w aren sech s u n v e rä n d e rt g eb lieb en ; n u r eine h a tte sich au f allen S eiten v e rk le in e rt; drei h a tte n sich m it P rism en eb en en v o n an n äh ern d derselb en

6 4*

(4)

§54 Wa l t e r: W interschäden an unseren immergrünen Pflanzen im Januar-M ärz 192 9 . [ Die Natui- [wissenschaften

O rie n tieru n g v e re in ig t; die re stlic h e n 12 w aren m in d esten s a u f ein er S eite gew ach sen , u n d z w a r d u rc h w e g a u f d er S eite, a u f d er ih re o p tisch e A ch se u n g e fä h r s e n k re c h t ( + 15 °) zu der sich v e rs c h ie b e n ­ den G ren ze sta n d . D ie se G re n zen v e rsch o b en sich d a b e i a u f d er O b erflä ch e so w o h l gegen B a sis- u n d P y ra m id e n e b e n e n , als a u ch g egen P rism en eb en en a n d e re r O rie n tieru n g .

% E s fo lg t h ie ra u s also, d a ß die G e s c h w in d ig k e it d er V e rs c h ie b u n g a u f d er B a sise b en e als G re n z ­ flä ch e g rö ß er is t als a u f a lle n a n d eren E b en en . O b w o h l sich die B a siseb en e, w elch e a n d e re E b en en b e rü h rt, m it g rö ß erer G e s c h w in d ig k e it ins In n ere d es an g ren zen d en K r y s t a llit s v e rs c h ie b t, fin d e t m a n b e i T e m p e ra tu re n u n te r — 1 0 im E is p lä ttc h e n k ein e la n g g e s tre c k te n K r y s ta lle , w eil d er V o rg a n g d er R e k r y s ta llis a tio n d u rch die Z w isc h e n su b sta n z ­ s c h ic h t s ta r k b e h in d ert w ird . B e i o ° is t die K o r n ­ g re n ze n v e rsc h ie b u n g ein e v ie l sch n ellere und d a h e r sin d in ein em b ei o ° re k ry sta llisie rte n P lä ttc h e n h ä u fig a u f d er O b erflä ch e P rism en eb en en zu fin d en , d ie in d er R ic h tu n g ih rer o p tisch en A c h se s ta r k v e rlä n g e r t sind.

D ie B asise b en e eines E is k r y s ta lls is t die m it A to m e n d ic h te s t b e se tzte E b e n e und is t im stan d e, b e i d er B e rü h ru n g m it an d eren E b e n e n sich diese a ls B a sisn etzeb e n e n a n zu g lied ern , u n d z w a r g lie ­ d ern sich v o n d er P rism en eb en e b ei ein er s ta r k b e h in d erte n K o rn g re n z e n v e rsc h ie b u n g b e i — 2 0 pro M in u te e tw a 4 .10 5 n eu e B a sisn etzeb e n e n an.

D ie O rie n tie ru n g d er ein zeln en K ö rn e r des G letsch ereises k a n n a u f o p tisch em W e g e , o d er au ch d u rch die L a g e d er TYN D ALLschen S ch m elzfig u ren b e stim m t w erd en . B e im D u rc h stra h le n ein er E is ­ p la tte b ild e n sich d u rc h in n eres A b sc h m e lze n um ein gesch lo ssen e B e im en g u n g e n k lein e m it W asser e rfü llte S ch eib en , die d an n zu sch n ee flo c k en a rtig e n

G eb ild en w ach sen . D iese lieg en s e n k re c h t zu r o p tisch en A ch se.

In den r e la t iv w arm en u n d d a h er ju n g e n A lp e n ­ g le tsc h ern is t d as G le tsc h e rk o rn m e ist regello s o rie n tie rt. In dem a lte n In la n d eise d er A n ta rk tis fa n d E . v . Dr y g a l s k i1 d ie E isk ö rn e r v o n S te c k ­ n ad el- b is H a seln u ß g rö ß e o p tisc h g leich o rie n tie rt.

D ie e u te k tis c h e T e m p e ra tu r d er L ö s u n g an den K o rn g re n z e n m u ß r e c h t tie f liegen , u n ter — 6 0 c.

D a h e r w erd en an ein zeln en S telle n d o ch B e rü h ru n ­ gen d er K ö rn e r ein tre ten , w elch e zu ein em la n g ­ sam en W a ch se n des ein en K o rn s ins an d ere führen , w o d u rch in lä n g ere n Z e ite n ein e U m k ry s ta llis a tio n d er K ö rn e r e in tritt, ohne Ä n d e ru n g d er L a g e der Z w isch e n su b sta n zsc h ich te n . D ie A n ta r k tis is t also v o n ein em E in k r y s t a ll b e d e c k t, in dem ab er die Z w isch e n su b sta n zsc h ich te n u m d ie u rsp rü n g ­ lich vo rh a n d e n en K ö rn e r g e la g e rt sind.

D ie V e rg rö ß e ru n g des G letsch e rk o rn s w ü rd e a u ß e ro rd en tlic h sch n ell erfo lgen , w en n n ic h t dünne S ch ich ten v o n S a lzlö su n g sie seh r s ta r k b eh in d erten . In ein er ru h en d en M asse u n v e rä n d erlich er T e m p e ­ r a tu r w ü rd e sie so g a r zu m S tills ta n d kom m en . D u rc h die b e im F lie ß e n des G letsch e rs ein treten d en D e fo rm a tio n e n k o m m t es a b er d u rc h A u sw eich en d er Z w isch e n su b sta n zsc h ich te n zu n eu en w irk lich en B e rü h ru n g e n d er E is k ö rn e r u n d d a b e i a u ch zu r V e rg rö ß e ru n g e in zeln er a u f K o s te n an d erer. D ie R ic h tu n g d er V e rs c h ie b u n g d er G re n ze zw eier K ö rn e r w ird b e stim m t d u rc h ih re gegen seitig e k ry sta llo g ra p h is c h e O rie n tieru n g , d ie B asiseb en e d rin g t in a lle an d eren vo r. D ie G esch w in d ig k e it d er K o rn g re n z e n v e rs c h ie b u n g w ird a b er in erster L in ie d u rch d ie M enge d er B e im en g u n g e n (Salze) b e stim m t, u n d d an n a u c h d u rc h die G esch w in d ig ­ k e it d er G letsch e rb e w e g u n g .

1 Deutsche Südpolexpedition 1901 — 1903, 1 (1920).

D ie W i n te rsc h ä d e n a n unseren im m e rgrü n en P flanzen w ä h re n d der Kälteperiode J a n u a r - M ä r z 1929 und ihre U rsa chen.

V o n He i n r i c h W a l t e r, H e id elb e rg . V o m 1. J a n u a r b is zu m 7. M ärz la g n a c h A n ­

g a b en d er m eteo ro lo gisch en S ta tio n in H e id elb e rg d as M in im u m d er T a g e s te m p e ra tu r n u r ein m a l im J an u a r u n d zw e im a l E n d e F e b r u a r ü b e r o ° C. D a s a b so lu te M in im u m e rre ich te a m 12. F e b r u a r eine T e m p e ra tu r v o n — 21 0 C. D ieser fü r die R h e in ­ eb en e gan z u n g e w ö h n lich e x tre m e W in te r h a tte u n sere im m ergrü n en P fla n zen , die zu m T e il schon ü b er h u n d e rt J ah re h ier in den P a r k a n la g e n und G ä rte n gezo g en w erd en , sch w er g e sch ä d ig t. E in ig e s ta rb e n vo llk o m m en a b {Aucuba japonica), and ere h a b e n m eh r od er w en iger g e litte n u n d fro ren zu m T e il bis zu m B o d e n z u rü c k (I le x a quifoliu m , H edera h elix, T a x u s baccata, P r u n u s laurocerasus, Evony- m u s japonica, Cham aecyparis Law soniana, Cedrus- A rte n , Cryptom eria japonica, Sequoia gigantea u sw .). Z u den le tz te re n geh ören a u ch ein h eim isch e A r te n m it a tla n tis c h e m V erb re itu n g s a re a l in E u ro p a . D ie S ch äd en , die diese P fla n z e n im le tz te n W in te r e rlitte n , sind d er b este d irek te B e w e is d afü r,

d a ß es d er stre n g e k o n tin e n ta le W in te r ist, d er d ie A u s b re itu n g dieser A r te n n a c h O ste n h in v e r h in ­ d e rt.

K ä lte s c h ä d e n b e i P fla n z e n kö n n en e n tw ed er eine d ire k te F ro s tw ir k u n g sein, d. h. d u rch die n iederen T e m p e ra tu re n u n d die d a d u r c h b e d in g te E is ­ b ild u n g in d er P fla n z e h e rv o rg e ru fe n w erd en , o d er a b er sie kö n n en die F o lg e v o n d er a u c h w äh ren d der K ä lte w eiterg e h e n d e n T r a n s p ira tio n sein, also a u f A u s tro c k n u n g b eru h en , d a j a ein E r s a tz des v e r ­ lo ren en W a ssers v o m W u rz e ls y s te m au s n ic h t m ö g lich ist.

D a ß diese G efa h r ta ts ä c h lic h b e ste h t, is t seit la n g em b e k a n n t, u n d d ie M aß n ah m en , die der G ä rtn e r zu m S c h u tze sein er P fla n z e n im W in te r e rg reift, w ie E in h ü lle n m it S tro h o d er B a stm a tte n , B e d e c k e n m it F ic h te n re isig u sw ., h a lte n die K ä lte n u r w en ig v o n den P fla n z e n ab, v e rh in d e rn ab er die T ra n sp ira tio n ziem lich v o lls tä n d ig .

D ie an un seren w in terg rü n en P fla n z e n im v e r ­

(5)

Heft 44. ] Wa l t e r: W interschäden an unseren immergrünen Pflanzen im Januar-M ärz 1929.

1 . 1 1 . 1929J 355

gan gen en W in te r a u sg e fü h rte n e xp erim en telle n U n tersu ch u n g en u n d B e o b a c h tu n g e n im F re ie n h a b en d enn a u c h e in d e u tig ergeben , d a ß die m eisten S ch äd en d u rch d ie W a sse rv e rlu ste d er P fla n z e n w ä h ren d d er la n g an d au ern d e n K ä lte p e rio d e , die m e ist m it k la re m so n n igem W e tte r zu sam m en fiel, v e ru rs a c h t w u rd en .

S ch äd ig u n g en d u rc h W a sser V erlu ste kö n n en b ei den P fla n z e n n u r e in tre ten , w en n die leb en d e S u b sta n z — d as P la s m a — W a sser v e rlie rt. D e r W a sse rg e h a lt des P la sm a s, d. h. sein Q u ellu n g s­

z u sta n d h ä n g t a b er d ir e k t v o n d er K o n z e n tr a tio n des Z e llsa fte s a b . J ed e E rh ö h u n g der le tz te re n b e d in g t ein e E n tq u e llu n g des P la sm a s. B e i ein em b e stim m te n fü r je d e P fla n z e n a rt ch a ra k te ristisc h e n m a x im a le n W e rte des Z e llsa fte s s tir b t d as P la s m a ab. D e sh a lb w u rd e d ie B e stim m u n g d er o sm o ti- sch e n W erte u n serer U n te rsu c h u n g zu g ru n d e g e le g t1.

E s w a r fü r die F ra g e s te llu n g im ein zeln en a u ch z iem lich g le ic h g ü ltig , o b die E rh ö h u n g d er o sm o ­ tisch en W e rte n u r a u f den W a sser V erlu sten d u rch T ra n s p ira tio n d er B lä tt e r b e ru h te , o d er ob d a ­ n eb en a u c h eine N e u b ild u n g v o n o sm o tisch w ir k ­ sam en S u b sta n ze n (Z u cker) u n ter d em E in flu ß v o n n ied eren T e m p e ra tu re n s ta ttfa n d . L e tz te r e fü r im m erg rü n e P fla n z e n im W in te r so c h a ra k te ri­

stisch e U m se tzu n g d ü r fte b is J a n u a r m eisten s b e ­ e n d e t sein, so d a ß w ir g e n e ig t sind, die w eitere S te ig e ru n g d er o sm o tisch en W e rte h a u p tsä c h lic h a u f W a sser V erlu ste z u rü ck zu fü h ren . D en n es w a r seh r b ezeich n en d , d a ß diese S teig eru n g in beson d ers s ta r k e m A u s m a ß e an sonn igen o d er w in d e x p o n ie r­

te n S ta n d o rte n e in tra t, w äh ren d sie b ei n o c h so g erin g er S ch n e eb e d eck u n g o d er an sc h a ttig e n S ta n d o rte n m eisten s a u sb lieb o d er v ie l gerin ger w ar. Z u d em fielen d ie o sm o tisch en W e rte im F r ü h ja h r n ic h t s o fo rt m it zu n eh m en d er L u f t ­ te m p e ra tu r, son d ern e rs t als d as W u rz e ls y s te m in d em a u fg e ta u te n B o d e n fü r n eu e W a sserzu fu h r sorgen k o n n te .

W ir w o llen im fo lgen d e n d as V e r h a lte n ein er R e ih e v o n ö k o lo gisch e n T y p e n n a c h zu n eh m en d er W in te r fe s tig k e it an g eo rd n e t k u rz b esp rech en :

1. Som m ergrüne P fla n zen .

E s k o m m t in d er o b errh ein isch en T iefe b en e n ic h t selte n vo r, d a ß d ie b e b lä tte r te n Sp rosse so m m ergrü n er P fla n z e n den m ild en W in te r g u t ü b erd a u ern . B e i stre n g er K ä lte a b er v e rlie re n die B lä tte r d ieser P fla n z e n im gefro ren en Z u sta n d e so ra sch W a sser, d a ß n a c h d em W ie d e ra u fta u e n der m a x im a le o sm o tisch e W e rt ü b e rs c h ritte n w ird und d as P la s m a a b stir b t. S eh r h ä u fig t r i t t a u c h schon ein v ö llig es A u s tro c k n e n im gefro ren en Z u sta n d e ein . D ie m a x im a le n o sm o tisch en W in te r w erte lieg en b e i diesen P fla n z e n m eisten s a u c h ziem lich n ied rig . Ih r P la s m a h ä lt n u r eine g erin ge E n t ­ q u e llu n g aus.

F o lg e n d e m a x im a le o sm o tisch e W7e rte sollen a ls B eisp iele d ie n e n :

1 H. Wa l t e r, Ber. dtsch. bot. Ges. 47, 243 (1929);

47. 338 (i9 29) un(l P lan ta 8, 571 (1929).

U rtica dioica: 15 ,5 A tm . am 23. X I I . W in te r­

sprosse n u r u n ter S ch nee ü b e rw in te rt.

C h elid oniu m m aiu s: 15 ,7 A tm . am 23. X I I . W in te rro se tte , n u r u n ter S ch nee ü b e r w in te r t; n ach d em A u sa p e rn am 19. I I I . w u rd en 1 1 ,4 A tm . ge­

fu n d en .

R u m ex acetosella: 15 ,1 A tm . am 3. I I ., 19,8 und 20,4 A tm . am 16. I I I . (w äh rend der g rö ß te n K ä lte u n ter Sch nee).

T eu criu m scorodonia: 20,8 A tm . am 3. I I . (nur S p ro ß te ile u n ter S ch nee leben d, alles and ere to t).

T hy m u s serpyllum : 28,2 A tm . am 3. I I . (sehr g e s c h ü tz t steh en d e P fla n zen , die anderen to t).

R osa spec. ( K u ltu r fo r m ) : 21,0 A tm . am 22. X I I . (B lä tte r n o c h leb en d , sp äterh in alle to t).

O ft w erd en ein zeln e T eile dieser P fla n zen a u f n a tü rlic h e W e ise v o r d em E rfr ie r e n g e s c h ü tz t: So sch ienen am 10. I I . an ein er S ü d m au er w ach sen d e P fla n z e n v o n P a rieta ria ram iflora u n d L in a r ia cym balaria g ä n zlic h v e rtr o c k n e t zu sein. E n t ­ fe rn te m an a b er alle tro ck en en Sprosse, so fan d m an in der M itte ga n z g e s c h ü tz t n och ein ige leben d e, die einen o sm o tisch en W e r t v o n 20,2 A tm . bei Parieta ria u n d 17,2 A tm . b ei L in a r ia erg a b en . In n orm alen W in te rn w erd en diese Sprosse die K ä lte ü b e rd a u e rn ; im v e rg an g e n en a b er w aren sie am 20. I I . t o t u n d die E rn e u eru n g d er P fla n z e n fan d , v o n den S p ro ß b a sen aus s ta tt.

2. Som m ergrüne P fla n zen , die in der Rheinebene normalerweise überwintern.

D iese G ru p p e is t schon b ed eu te n d w id ersta n d s­

fäh iger, a b er im le tz te n W in te r b lieb en d ie B lä tte r dieser P fla n z e n d o ch n u r u n ter Sch n ee am L e b e n . A n sonn igen A b h ä n g en , w o der Sch n ee u n ter der S o n n e n w irk u n g frü h ze itig a b sch m o lz, u n d w o die T ra n ssp ira tio n a u ch w äh ren d d er K ä lte p e rio d e höh ere W e rte erre ich te , tro c k n e te n die B lä tt e r g a n z ab.

R u b u s spec.: D ie B lä tte r d er B ro m b eere erg a b en am 30. X I I . einen osm o tisch en W e r t v o n 16,8 u n d 18 .1 A tm . S p ä te rh in sta rb en sie ab. A u c h die B lä tt e r ein er P ro b e v o m 3. I I . m it ein em o sm o ti­

schen W e r t v o n 4 1,6 A tm . d ü rfte n b e reits zu m T e il schon a b g esto rb e n gew esen sein. U n te r d em Sch n ee b lieb en d a g eg en d ie B lä tte r am L eb e n . A m 9. I I I . w a ren a u sg eap erte B lä tte r ga n z frisc h u n d zeig te n ein en o sm o tisch en W e r t v o n 20,7 A tm .

L u zu la silvatica b e s itz t einen o sm o tisch en S o m m e rw ert v o n 14,9 A tm . (am 16. V I I I . 1929).

D e m g e ge n ü b er w a r der o sm o tisch e WTe r t am 3. I I . 22,8 A tm . und am 13. I I . d u rch Sch n ee g e s c h ü tz t 39.2 A tm . A m gleich en T a g e z eig te ein e s ta r k g e sch ä d igte P ro b e m it zu m T e il to te n B lä tte r n 60,1 A tm . W e iterh in b lieb e n n u r P fla n zen u n ter S ch n eesch u tz am L eb e n . Sie zeigte n r e la tiv n ied ere W e rte (sch a ttig er H a n g ): am 2. I I I . 18,8 A tm .;

a u sg e ap erte P fla n z e n am 6. I I I . 2 1,6 A tm . und am 9. I I I . 22,1 A tm .

A ir a flexuosa z e ig t e b en fa lls einen S o m m e rw ert v o n 14,4 A tm . (16. V I I I . 1929), w äh ren d im W in te r der o sm o tisch e W e r t s ta r k a n s te ig t: 13. I I . frisch e

(6)

8 5 6 Wa l t e r: W interschäden an unseren immergrünen Pflanzen im Januar-M ärz 1 9 2 9 . f Die N atu r- [wissenschaften grü n e B lä tte r , die v o n S ch nee b e d e c k t w aren —

43,4 A tm .; P fla n z e n ohne S ch n eed eck e, B lä tte r z u m T e il t o t — 62,5 A tm .; 6. I I I . P fla n z e n aus- g e a p e rt (alle an d eren ohne S ch n e esch u tz tot) 24.8 A tm .

Ligustru m ovalifolium s te h t an d er G ren ze z w i­

sch en so m m ergrü n en u n d im m e rg rü n en F o rm en . N o rm alerw eise ü b e rw in te rn die B lä tt e r in H e id e l­

b e rg stets, a b er dieses J ah r s ta rb e n sie restlo s ab.

F ü r d iesen S tra u c h lie g t eine ziem lich v o lls tä n d ig e J a h re s k u rv e des o sm o tisch en W e rte s v o r :

Ende Dezem ber Ende Januar 7. Februar :4>5— !5>3 A tm . 19,5 — 21,1 A tm . 24,2 Atm . D am it w ar der M axim alw ert erreicht und weiterhin starben alle B lätter ab. Im Frühjah r trieben jedoch die Sprosse gut aus und die B lä tter besaßen folgende

osmotische W erte:

10. Mai 17. Juni 15. A ugust 10,4 A tm . 13,9 A tm . 16,4 Atm .

Junge B lätter Trockenzeit

In n orm alen Jah ren d ü rfte d er G re n z w e rt v o n 24 A tm . n ic h t ü b e rsc h ritte n w erd en . D a s M in im u m lie g t w ie b ei allen P fla n z e n zu r Z e it des A u streib e n s.

3. Im m ergrüne Zwergsträucher, die in strengen W in ­ tern Schneeschutz verlangen.

V ie le im m e rg rü n e P fla n z e n k ä lte r e r K lim a ­ g e b iete erw eisen sich w e n ig w id e rsta n d sfä h ig gegen die a u stro ck n en d e W ir k u n g d er W in te r k ä lte u n d kö n n en n u r u n te r S ch n e esch u tz ein en stre n g en W in te r ü b erd a u ern . H ie rh e r geh ö ren ve rsch ied e n e Z w e rg strä u c h e r des N o rd en s u n d d er G eb irge .

G allu na vulgaris ze ig te a m 1. I. den h ö ch sten o sm o tisch en W e r t m it 2 1,1 A tm . A n fa n g F e b r u a r w a r k e in P r e ß s a ft au s den n o c h ä u ß e rlic h leb en d au sseh end en K u r z tr ie b e n zu e rh a lten . A lle Sprosse, die w äh ren d d er K ä lte n ic h t v o m Sch n ee b e d e c k t w aren , sta rb en ab. A u s g e a p e rte P fla n z e n e rg a b en a m 20. I I I . 19,4 A tm ., a u streib e n d e a m 12. V .

12.0 A tm .

E r ica carnea: E in Z w e rg s tra u c h d er A lp e n h ie lt im B o ta n isc h e n G a rte n den W in te r oh n e S ch n e e ­ sc h u tz eb en fa lls n ic h t aus. A u s g e a p e rte P fla n z e n w a ren d a g e g e n a m 9. I I I . g a n z frisc h u n d h a tte n v ie le B lü te n k n o sp e n . D e r o sm o tisch e W e r t v o n

17.9 A tm . s tim m t gen au m it d e m W e rte v o n 18.0 A tm ., der im M ärz 1927, w äh ren d d er B lü te z e it b ei P fla n zen a m n a tü rlic h e n S ta n d o r t (L u n z am See, N ied erösterreich ) g e fu n d en w u rd e.

B lechnu m spicant z e ig te u n te r S ch n ee k a u m ein en A n s tie g des o sm o tisch en W e rte s a u c h w äh ren d d er stren g en K ä lte :

i- I - 9. II. 18. III.

14,0 Atm . 14,9 A tm . 17,1 A tm . (ausgeapert) D a g e g e n erg a b en am 9. I I . P fla n zen an sc h n ee ­ freien S telle n schon 24,1 A tm . Sie w a ren b e reits d e u tlic h g e s c h ä d ig t u n d sta rb en s p ä terh in ga n z ab.

V a ccin iu m m yrtillu s v e r lie r t z w a r im W in te r d ie B lä tte r , a b er die Sprosse d er H eid elb eere kö n n en als im m erg rü n b e tr a c h te t w erd en . Sie ü b e rw in te r­

te n je d o c h n u r u n te r S ch n e esch u tz u n d zeig te n fo lgen d e o sm o tisch e W e rte :

Z u B e g in n der K ä lte p e rio d e am 1. I. 18,5 A tm ., an ein em sonn igen H a n g ohne S ch n e esch u tz am 9. I I . 30,1 A tm . (sp äterh in a b g esto rb e n ); besser g e s c h ü tz te E x e m p la re a m 2. I I I . 27,9 A tm . (blieben a m L eb e n ). N a c h d em A u sa p e rn san k d er o sm o tisch e W e r t am 18. I I I . a u f 17 ,4 A tm . B e im A u stre ib e n w u rd en am 12. V . gefu n d en : fü r v o r jä h r ig e S p ro ß te ile 8,3 A tm ., fü r ju n g e S prosse m it B lä tte r n 11 ,4 A tm .

4. Im m ergrüne P fla n zen , die nu r im W inter 1928/29 stark geschädigt wurden.

A lle diese P fla n z e n z eig te n ein A b ste rb e n , so b ald eine gew isse m a x im a le Z e llsa ftk o n z e n tra tio n e rre ic h t w a r. D e r Z e itp u n k t fä llt zu w eilen m it der g rö ß te n K ä lte zu sam m en , in an d eren F ä lle n lieg t er sp äter. B e i T a x u s w u rd e b ei ein em d er Sonne e x p o n ie rte n B a u m e d er m a x im a le o sm o tisch e W e r t ü b e rsch ritte n , u n d die N a d eln starb en a b ; b e i einem a n d eren ein ige M eter e n tfe r n t steh en d en B a u m e im S c h a tte n w u rd e die m a x im a le K o n z e n tr a tio n n ich t e rre ic h t u n d die N a d eln b lieb e n a m L eb e n . B e i T a x u s baccata f. fastigiata s ta rb die S on nenseite d er K ro n e ab, die S c h a tte n se ite b lieb u n b esch äd ig t.

D a s sind T a ts a c h e n , die d e u tlic h zeigen , d a ß die n ied eren T em p e ra tu re n allein n ic h t fü r die S ch äd en v e ra n tw o rtlic h g e m a c h t w erd en kön nen .

Im B o ta n isc h e n G a rte n b lieb e n u n te r G las- und S tro h b e d e c k u n g s e lb st d ie B lä tt e r v o n C istu s albid us v o llk o m m e n u n b esc h ä d ig t, o b g le ich d er F ro s t im K a s te n so s ta r k w ar, d a ß die E rd b ä lle n au s den B lu m e n tö p fe n h e ra u sg e p re ß t w u rd en . D e r S c h u tz v o r W a sser V erlu sten w a r h ier w o h l a u s­

sch la g g eb e n d . Im F re ien d a g eg en w ies C istu s albidus selb st sü d lich v o n A vig n o n an w in d e x p o ­ n ierte n S telle n n och d e u tlich e F ro stsc h ä d e n auf.

W e ite r u n ten sei d as V e r h a lte n des o sm o tisch en W e rte s fü r eine R e ih e v o n P fla n z e n in T a b e lle n ­ fo rm a n g e fü h rt:

H edera h elix

S o m m e rw erte: am 18. V . ju n g e B lä tt e r 9,2 A tm ., a lte 14,2 A tm ., am 15. V I I I . 1 1 ,1 — 13,9 A tm . D a tu m : 11. X II. 17. X II. 22. X II. 7 .1 . 10. I.

Osm. W ert: x5.o 16,9 14,6 16,9 18,3

Datum : 29. I. 12. II. 18. II. 5. III.

Osm. W ert : 18,7 22,6 22,4 24,7*

* später alles tot.

N u r an seh r g e sc h ü tz te n S ta n d o rte n h a t der E fe u ü b e rw in te rt.

I le x a qu ifoliu m

S o m m e rw erte: am 2. V . 18 ,1 A tm ., am 15. V I I I . 17 ,5 A tm .

Datum : 21. X II. 29. I. 7. II. 12. II. 18. II.

Osm. W ert: 18,0 17,4 21,2 24,5 28,7*

* wohl schon tot.

A m 2 1. I I . w u rd en an ein em Z w eig e au s 3 m H ö h e n och frisch e g rü n e B lä tt e r u n d sch on d e u t­

lic h ge sch ä d ig te (sch w arzfleckig e) w ah rgen o m m en . E rs te re b esa ß en ein en osm o tisch en W e r t v o n

(7)

1929] W a l t e r : W in tersch ä d e n an unseren im m ergrü n en P fla n ze n im Jan u ar-M ärz 1929. s 57

18 ,1 A tm ., der also n o c h k a u m ü b er d em n orm alen lieg t, le tz te re v o n 26,8 A tm ., w o b ei d er m a x im a le W e r t sch on ü b e rsc h ritte n sein d ü rfte . W e ite re B eisp iele vo n ein h eim isch en P fla n zen , die sich eb en so ve rh ie lte n , sin d : d er B e se n g in ste r (Sarro- tham nus scoparius) u n d H elleborus joetidus.

Di x o n h a t d ie J a h re sk u rv e des osm o tisch en W ertes b ei H edera u n d I le x b ereits in D u b lin u n te r­

su ch t. W in tersc h ä d en sind im Jah re 19 13 v o n ih m d o rt n ic h t e rw ä h n t w ord en . B ezeich n en d erw eise ü b e rs c h r itt d er h ö ch ste v o n Di x o n gefu n d en e W e r t 18 ,7 7 A tm . b e im E fe u u n d 18,9 A tm . b ei I le x n ic h t 1.

A u cu b a ja pon ica

S o m m e rw e rt: am 15. V I I I . 18,0 A tm . D a tu m : 21. X II. 29. I. 30. I. 7. II. 12. II. 18. II.

Osm. f I. I7>5 20,4 21,4 21,1

W ert: |II. 23,9 25,5 24.7

D atum : 2 2 .II. 5. III. 9. III. 19. III. 27. III.

Osm. 1 I. 2 3.9

W ert: (II. 24.7 24.5 25.5 24,7 24.5

S tra u c h I sta n d e tw a s sc h a ttig e r, S tra u c h I I e tw a s sonn iger. B e id e erw iesen sich im F rü h ja h r als to t, d ie B lä tt e r w u rd en a llm ä h lich alle sch w arz.

D e n Z e itp u n k t des A b ste rb e n s k o n n te m an n ic h t g en au festleg en . M it 23 A tm . d ü rfte d er m a xim ale o sm o tisch e W e r t v ie lle ic h t schon e rre ic h t sein.

A m 1. III.19 2 8 w a r d er o sm o tisch e W e r t 21,0 A tm . Im W in te r 1927/28 w a ren d em en tsp rech en d n ic h t d ie g e rin gsten S ch äd en w ah rzu n eh m en .

V o n w eiteren in diese G ru p p e geh ören d en P fla n z e n seien n u r n och die W e rte v o n 3 A rte n a n g e fü h r t :

D a tu m : 30. I. 8. II. 2 3 . I I . Evonymus japonica . . . 19,6 2 1, 2 26,2 Prunus laurocerasus . . . 28,3 28,1 36,8 Rhododendron spec. . . . 2 1 , 6 22 ,4 2 4 . 7

A m 23. I I . w a r E vonym us sch on d e u tlic h g e ­ s c h ä d ig t u n d v e rlo r s p ä te r alle seine B lä tte r , b e i P r u n u s w aren b e reits a lle B lä tt e r to t, w äh ren d die G a rten fo rm en v o n Rhododendron sich seh r v e r ­ sch ied en v e rh ie lte n . E in ig e S o rten ü b e rw in te rte n g u t, an d ere w u rd e n z. T . g esch ä d ig t.

D ie S o m m erw erte b e tru g e n am 15. V I I I . 1929 b e i E vonym us 15,2 u n d b e i P r u n u s 14 ,7 A tm .

Im W in te r 1927/28 w u rd e fü r P r u n u s laurocera­

sus ein W e r t v o n 27,8 A tm . (am 2. I I I . 1928) fe s t­

g e stellt. S ch äd ig u n gen tra te n in d iesem W in te r n ic h t ein, w äh ren d im W in te r 1928/29 sow oh l E vonym us als a u c h P r u n u s b is zu m E rd b o d en a b fro ren u n d n u r v o n u n ten w ied er a u strieb en .

D ie F ro stsch ä d en an diesen P fla n z e n ließ en sich n o c h v ie l w e ite r n a c h S ü d en v e rfo lg e n . S o k o n n te z. B . in den B a h n h o fsa n la g e n v o n L y o n am 1 1 . I V . 1929 fe s tg e s te llt w erd en , d a ß A u cu b a eb en fa lls alle B lä tt e r ve rlo ren h a tte , tro tzd e m a b er d o ch frisch a u strieb . B e i P r u n u s laurocerasus h a tte n im m erh in

1 H. Di x o n and W . At k i n s, Sei. Proc. R oy. Soc.

(Dublin) 14, 445 (1915)-

ein ige B lä tte r den W in te r ü b e rd a u e rt. T a x u s h a tte w en ig ge litte n . B u x u s g a r n ich t.

A u s frü h eren Jah ren fin d e t m an eine N o tiz v o n Di e r b a c h au s H e id e lb e rg 1, n a ch d er v o r 100 Jah ren im Wrin te r 1825/26 P r u n u s laurocerasus s ta r k g e ­ litte n h a tte , w äh ren d A u cu b a japonica u n d P r u n u s lu sila n ica m erkw ü rd ig erw eise g u t a u sh ielte n .

5. Im m ergrüne P fla n zen , die nu r in sonnigen Lagen geschädigt wurden.

T a x u s baccata is t sch on b ed eu ten d w id e rsta n d s­

fä h ig e r als die A rte n d er vo rig e n G ru p p en , u n d der m a x im a le o sm o tisch e W e r t lie g t b e d eu ten d h öher.

Taxus baccata

D atum : 18. X II. 7. I. 10. I. 12. I. 29. I. 7. II. 12. II.

Osm. J I. 18,2 21,7 21,6 22,2 23,7 34,1 42.3 W ert :\II.

D atum : 18. II. 27. II. 9. III. 19. III. 27. III. 2. V.

Osm. J I. 50,4 42,7 to t to t tot 19.3

W e r t :jll. — 27,2 26,2 23,5 23.4

D a tu m : 17. V I. 15. V III.

Osm. f I. 19.1 W ert:\II. 19,6 22,2

S tra u c h I sta n d so n n ig u n d v e rlo r fa s t s ä m t­

lich e N a d e ln ; am 2. V . w u rd en ein ige v o n den ü b e r­

leb e n d en g e p rü ft, am 17 . V I . h a tte d er B a u m a u s ­ g e trie b en u n d ju n g e N a d eln g e b ild et.

S tra u c h I I s ta n d in 10 m E n tfe rn u n g , a b e r s c h a ttig e r. D e r m a x im a le W e r t w u rd e n ic h t e r ­ re ic h t, S ch äd ig u n gen w aren n ic h t festzu ste llen . A m 17 . V I . zeigte n ju n g e N a d eln einen o sm o tisch en W e rt v o n 19,6 A tm ., d ie v o rjä h rig e n d a g eg en v o n

19.4 A tm . Im W in te r 1927/28 w u rd e am 7. I I I . 1928 ein W e r t v o n 18,4 A tm . gefu n d en . S c h ä d i­

g u n gen feh lten .

V in ca m inor — ein K r ie c h s tr a u c h — diene als zw e ite s B e isp iel. F o lg e n d e W e rte w u rd en bei P fla n z e n , die in d er B o d e n sc h ic h t eines B u c h e n ­ w ald e s w u ch sen u n d n ic h t g e sc h ä d ig t w aren , g e fu n d e n :

Vinca minor

D atum : 3 0 .X II. 13 .1. 3 .II. 13.II. 9 .III. 28.IV . 15 .V III.

O sm .W ert: 18,2 23,0 26,7 32,5 20,5 18,4 1 3 , 5 *

* diesjähriger Trieb.

D a g e g e n zeig te n P fla n z e n , die in e in em G a rte n in son n iger L a g e w u ch sen , am 23. X I I . zw^ar au ch ein en W e r t v o n 18 ,1 A tm ., a b er w äh ren d d er K ä lt e ­ p eriod e stie g h ie r d ie K o n z e n tr a tio n seh r v ie l ra sch e r an u n d e rre ich te am 13. I I . b e i sch o n t e il­

w eise g esch ä d ig ten P fla n z e n 65,0 A tm . D iese sta rb en n a c h trä g lic h a u c h alle ab . D e r m a x im a le o sm o tisch e W e rt lie g t also b e i V in ca m inor zw isch en 32.5 u n d 65,0 A tm .

6. Im m ergrüne P fla n zen , die auch in sonnigen Lagen n u r geringe Schäden a u f wiesen.

H ierh er g e h ö rt B u x u s sempervirens, d er den stre n g en W in te r seh r g u t ü b e rd a u e rte. N u r ga n z

1 Siehe Flora 9, 726 (1826).

Cytaty

Powiązane dokumenty

Die bisherigen Anschauungen über W esen und W irkung der Zirbeldrüse sind durchaus widersprechende, indem meist pathologische Veränderungen dieser Drüse beobachtet waren,

Darlegung, daß die Helden Homers Übermenschen an K raft, an Ausdauer, vielleicht auch an Geist waren, auf sie aber die menschlichen Regungen und die Leiden und

Man dachte, der Mangel an Pigm entation beim weißen A xolotl könnte durch eine höhere Reizschwelle seines Gewebes bedingt sein, so daß vielleicht ein

DIE

grund für die Tatsache, daß alte, ehemals sehr scharfe Gegensätze noch heute nicht über brückt worden sind, wenn sie sich auch zweifellos schon verw ischt

A lle diese M öglichkeiten, den Motor einfach durch Schließen des Gashebels vom W agen abzuschalten, haben den Vorteil, daß sie die Zahl der Schaltgänge, die

der Mangel an ausreichenden Geldmitteln — denn derartige Arbeiten in Neuland sind selbstverständlich viel kostspieliger als in Europa, und allzugroßes Verständnis

B ei längeren Mitteilungen muß der Verfasser mit Ablehnung oder mit Veröffentlichung nach längerer Zeit rechnen.. 394 Veröffentlichungen der M