Tomasz Marciniec
MIÊDZYNARODOWE
ORGANIZACJE TURYSTYCZNE
Kraków 2003
AL BIS
Zak³ad Zarz¹dzania w Turystyce Instytut Spraw Publicznych
Uniwersytet Jagielloñski Prof. dr hab. Milan Duricek Instytut Turystyki i Zarz¹dzania Hotelarstwem
Uniwersytet Preszowski (S³owacja) Uniwersytet Rzeszowski (Polska)
Dr Artur Kurek Instytut Turystyki i Rekreacji Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Copyright © F.H-U. Albis
Kraków 2003
ISBN 83-906452-3-8
Projekt ok³adki:
Mariusz Skrzyniarz Korekta i sk³ad:
Agata Mocicka
Druk:
Drukarnia BAAD, 33-300 Nowy S¹cz, ul. Gwardyjska 37 Wydawca i g³ówny dystrybutor:
F.H-U. Albis, 30-376 Kraków, ul. Sodowa 42e, tel./fax (012) 267 28 63 e-mail: wtalejzb@cyf-kr.edu.pl
www.albis.prv.pl
^
WSTÊP ... 7
Rozdzia³ 1. TURYSTYKA JAKO ELEMENT WSPÓ£CZESNYCH STOSUNKÓW MIÊDZYNARODOWYCH... 13
1.1. Istota, zakres i uczestnicy stosunków miêdzynarodowych ...14
1.2. Turystyka w miêdzynarodowych systemach klasyfikacji dzia³alnoci gospodarczej ... 18
1.3. Pojêcie, zakres i znaczenie przemys³u turystycznego ...27
Rozdzia³ 2. WSPÓ£PRACA MIÊDZYNARODOWA W DZIEDZINIE TURYSTYKI ... 35
2.1. Geneza i rozwój organizacji miêdzynarodowych...36
2.2. Geneza i rozwój miêdzynarodowych organizacji turystycznych ...40
2.2.1. Organizacje pozarz¹dowe ...41
2.2.2. Organizacje miêdzyrz¹dowe ...47
2.3. Podstawowe formy i zakres wspó³pracy miêdzynarodowej w dziedzinie turystyki ...54
2.4. Wspó³praca miêdzynarodowa Polski w dziedzinie turystyki ...66
Rozdzia³ 3. RODZAJE I FUNKCJE WSPÓ£CZESNYCH ORGANIZACJI MIÊDZYNARODOWYCH ... 73
3.1. Definicje i typologie organizacji miêdzynarodowych ...74
3.2. Funkcje organizacji miêdzynarodowych ...85
3.3. Cz³onkostwo i finansowanie organizacji miêdzynarodowych ...89
3.4. Rola Unii Stowarzyszeñ Miêdzynarodowych w dokumentowaniu informacji na temat organizacji miêdzynarodowych ...92
3.5. Kryteria selekcji i doboru miêdzynarodowych organizacji turystycznych poddanych analizie w dalszej czêci ksi¹¿ki ...96
Rozdzia³ 4. ORGANIZACJE OGÓLNOWIATOWE O KOMPETENCJACH OGÓLNYCH, MAJ¥CE DU¯Y WP£YW NA FUNKCJONOWANIE TURYSTYKI ... 101
4.1. Organizacja Narodów Zjednoczonych (United Nations Organization ONZ/UN) ...102
4.2. Organizacja Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development OECD) ...106
4.3. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Owiaty, Nauki i Kultury (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNESCO) ... 112
4.4. Inne organizacje o zasiêgu wiatowym, maj¹ce wp³yw na funkcjonowanie turystyki ... 118
5.1. wiatowa Organizacja Turystyki
(World Tourism Organization WTO) ... 125 5.2. wiatowa Rada Podró¿y i Turystyki
(World Travel and Tourism Council WT&TC) ...133 5.3. Miêdzynarodowy Zwi¹zek Turystyki
(International Touring Alliance ITA) ...137 5.4. wiatowe Stowarzyszenie Wolnego Czasu i Rekreacji
(World Leisure and Recreation Association WLRA) ...140 Rozdzia³ 6. MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE
TURYSTYCZNE O ZASIÊGU REGIONALNYM ... 143 6.1. Europejska Komisja Turystyki
(European Travel Commission ETC) ... 143 6.2. Stowarzyszenie Turystyczne Azji Pacyficznej
(Pacific Asia Travel Association PATA) ...148 6.3. Karaibska Organizacja Turystyczna
(Caribbean Tourism Organization CTO) ...152 6.4. Afrykañskie Stowarzyszenie Turystyki
(African Travel Association ATA) ... 156 Rozdzia³ 7. MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE DZIA£AJ¥CE W SEKTORZE TOUROPERATORÓW I AGENCJI PODRÓ¯Y ... 159
7.1. wiatowa Federacja Narodowych Zwi¹zków Biur Podró¿y
(Universal Federation of Travel Agents Associations UFTAA) ...159 7.2. wiatowe Stowarzyszenie Agencji Podró¿y
(World Association of Travel Agencies WATA) ... 164 7.3. Amerykañskie Stowarzyszenie Agentów Podró¿y
(American Society of Travel Agents ASTA)... 166 7.4. Towarzystwo Polsko-Amerykañskich Agentów Podró¿y
(Society of Polish American Travel Agents SPATA) ... 170 7.5. Stowarzyszenie Europejskich Touroperatorów
(European Tour Operators Association ETOA) ... 173 7.6. Ugrupowanie Krajowych Stowarzyszeñ Agentów Podró¿y
i Touroperatorów w Ramach Unii Europejskiej
(Group of National Travel Agents and Tour Operators
Associations within the EU ECTAA) ... 174 Rozdzia³ 8. MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE
DZIA£AJ¥CE W SEKTORZE HOTELARSTWA I GASTRONOMII ... 179 8.1. Miêdzynarodowe Stowarzyszenie Hoteli i Restauracji
(International Hotel & Restaurant Association IH&RA) ... 179 8.2. Miêdzynarodowa Federacja Schronisk M³odzie¿owych
(International Youth Hostel Federation IYHF) ...182 8.3. Miêdzynarodowa Federacja Kempingu i Karawaningu
(International Federation of Camping and Caravannig IFCC) ...184
and Restaurant Associations in European Community HOTREC) ....186 Rozdzia³ 9. MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE TURYSTYCZNE DZIA£AJ¥CE W SEKTORZE TRANSPORTOWYM ... 189
9.1. Miêdzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego
(International Civil Aviation Organization ICAO) ...189 9.2. Stowarzyszenie Miêdzynarodowego Transportu Lotniczego
(International Air Transport Association IATA) ...193 9.3. Stowarzyszenie Europejskich Regionalnych Linii Lotniczych
(European Region Airlines Association ERA) ...200 9.4. Miêdzynarodowy Zwi¹zek Transportu Drogowego
(International Road Transport Union IRU) ...202 9.5. Miêdzynarodowy Zwi¹zek Kolei
(International Union of Railways IUR) ...205 9.6. Miêdzynarodowa Rada Linii Wycieczkowych
(International Council of Cruise Lines ICCL) ...208 Rozdzia³ 10. MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE TURYSTYCZNE DZIA£AJ¥CE W SEKTORZE EDUKACJI I NAUKI... 211
10.1. Miêdzynarodowe Stowarzyszenie Naukowych Ekspertów Turystyki (International Association of Scientific Experts in Tourism IASET) .... 211 10.2. Miêdzynarodowa Akademia Studiów nad Turystyk¹
(International Academy for the Study of Tourism IAST) ...214 10.3. Stowarzyszenie Badañ nad Podró¿ami i Turystyk¹
(Travel and Tourism Research Association TTRA) ...217 10.4. Europejskie Stowarzyszenie na Rzecz Edukacji Turystyki
i Rekreacji (The European Association for Tourism
and Leisure Education ATLAS) ...219 10.5. Europejskie Stowarzyszenie Szkó³ Hotelarskich i Turystycznych
(European Association of Hotel and Tourism Schools AEHT) ...222 Rozdzia³ 11. MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE
MAJ¥CE NA CELU OCHRONÊ PRZYRODY
I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ... 225 11.1. Miêdzynarodowi Przyjaciele Przyrody
(International Friends of Nature IFN) ...225 11.2. Miêdzynarodowa Rada Muzeów
(International Council of Museums ICOM) ...230 11.3. Europa Nostra Miêdzynarodowa Federacja Pozarz¹dowych
Stowarzyszeñ na Rzecz Ochrony Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego (Europa Nostra International Federation of Non-Governmental Associations
for the Protection of Europes Cultural and Natural Heritage) ...235
12.1. Miêdzynarodowe Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek
(International Association of Tour Managers IATM) ... 239
12.2. Stowarzyszenie Organizatorów Turystyki Motywacyjnej (The Society of Incentive & Travel Executives SITE) ... 241
12.3. Europejski Zwi¹zek Pracowników Turystyki (European Union of Tourist Officers EUTO) ...244
Rozdzia³ 13. INNE MIÊDZYNARODOWE ORGANIZACJE TURYSTYCZNE... 247
13.1. Grupa Dzia³ania na Rzecz Turystyki Europejskiej (European Tourism Action Group ETAG) ... 247
13.2. Zgromadzenie Regionów Europy (Assembly of European Regions AER) ... 249
13.3. Europejska Federacja Miast Konferencyjnych (European Federation of Conference Towns EFCT) ... 252
13.4. Miêdzynarodowe Biuro Turystki Socjalnej (International Bureau of Social Tourism IBST) ... 254
Rozdzia³ 14. POLITYKA TURYSTYCZNA UNII EUROPEJSKIEJ .... 257
14.1. Ogólna charakterystyka Unii Europejskiej ... 259
14.1.1. Geneza i rozwój integracji europejskiej ... 260
14.1.2. Cz³onkostwo i cele Unii Europejskiej ... 266
14.1.3. Instytucje Wspólnot Europejskich ... 271
14.2. Geneza i rozwój polityki turystycznej Wspólnot Europejskich ...284
14.2.1. Organizacja i zarz¹dzanie turystyk¹ w Unii Europejskiej ... 285
14.2.2. Rola Dyrekcji Generalnej ds. Przedsiêbiorczoci w kreowaniu i realizacji polityki turystycznej Unii Europejskiej ... 292
14.2.3. Zakres przedmiotowy oraz realizacja wspólnej polityki turystycznej w Unii Europejskiej ...295
14.3. Podsumowanie ...326
Rozdzia³ 15. ROLA I ZNACZENIE MIÊDZYNARODOWYCH ORGANIZACJI TURYSTYCZNYCH DLA FUNKCJONOWANIA WSPÓ£CZESNEGO RYNKU TURYSTYCZNEGO ... 329
ZAKOÑCZENIE ... 343
WYKAZ TABEL I RYSUNKÓW ... 346
WYKAZ SKRÓTÓW... 347
LITERATURA ... 359
ZA£¥CZNIK 1. Baza adresowa badanych organizacji ... 373
ZA£¥CZNIK 2. wiatowy Kodeks Etyki dla Turystyki WTO ... 385
ZA£¥CZNIK 3. Kodeks UFTAA i IH&RA ... 401
SUMMARY AND CONTENTS ... 415
Wiek dwudziesty to najbardziej dynamiczne stulecie w dotychczasowej histo- rii rozwoju ludzkoci. Dokona³a siê w nim ogromna liczba przemian, które objê³y praktycznie wszystkie sfery wspó³czesnego wiata. Jednym z wyznaczników tych zmian jest rozwój turystyki, która w bardzo krótkim historycznie rzecz bior¹c czasie, przekszta³ci³a siê ze zjawiska o marginalnym znaczeniu, w jedn¹ z naj- wiêkszych i najnowoczeniejszych dziedzin gospodarki wiatowej. Znaczenie tu- rystyki jest tym wiêksze, ¿e cechuj¹ j¹ wyj¹tkowo liczne powi¹zania z wieloma dziedzinami ¿ycia spo³ecznego i gospodarczego. Du¿y wp³yw, jaki wywiera na zatrudnienie, rozwój regionalny, rodowisko naturalne oraz jej zwi¹zki z: edu- kacj¹, kultur¹, zdrowiem, transportem oraz wieloma innymi dziedzinami to tylko niektóre z czynników decyduj¹cych o tym, ¿e dzia³alnoci turystycznej powiêca siê coraz wiêcej uwagi. Na wiecie coraz trudniej znaleæ osoby, które nie zetknê³y siê z turystyk¹ czy to jako konsumenci produktów wytwarzanych przez szeroko pojêt¹ bran¿ê turystyczn¹, czy jako pracownicy z ni¹ zwi¹zani, czy te¿ jako mieszkañcy miast lub regionów turystycznych.
Wszystko to sprawia, ¿e turystyka jest tak¿e wa¿nym elementem polityki pañstw oraz wspó³pracy miêdzynarodowej. Rola i znaczenie turystyki w dziedzinie kszta³- towania wspó³czesnych stosunków miêdzynarodowych wynika nie tylko z faktu,
¿e niejako ju¿ ze swej istoty wpisuje siê ona w ogólnowiatow¹ tendencjê do internacjonalizacji ¿ycia spo³ecznego i politycznego, ale tak¿e z ogromnego po- tencja³u gospodarczego. W ci¹gu ostatnich czterdziestu lat sektor podró¿y i tury- styki rós³ gwa³towniej, ni¿ jakikolwiek inny sektor us³ugowy w gospodarce
wiatowej. wiadcz¹ o tym przede wszystkim dane na temat wielkoci miêdzyna- rodowego ruchu turystycznego oraz towarzysz¹cych mu skutków ekonomicznych.
Warto jednak podkreliæ, ¿e jako dziedzina typowo us³ugowa, a przy tym wyj¹t- kowo interdyscyplinarna turystyka jest wa¿nym i bardzo perspektywicznym ryn- kiem pracy. Jej znaczenie potêguje fakt, ¿e oprócz tworzenia miejsc pracy w swojej bran¿y, jest ona równie¿ ród³em koniunktury dla wielu innych dziedzin gospodaro- wania (np. rolnictwa, budownictwa, handlu) oraz aktywnym czynnikiem rozwoju spo³ecznego i gospodarczego regionów s³abiej rozwiniêtych. Z wymienionych po- wodów turystyka uwa¿ana jest za wa¿ny element stosunków miêdzynarodowych.
Co wiêcej, wydaje siê, ¿e jej znaczenie bêdzie ros³o. Wskazuj¹ na to praktycznie wszystkie raporty, wed³ug których przynajmniej w ci¹gu najbli¿szych dwóch de- kad nast¹pi dalszy jej rozwój oraz wzrost znaczenia w gospodarce wiatowej.
Interdyscyplinarnoæ turystyki sprawia, i¿ zespo³em zagadnieñ z ni¹ zwi¹- zanych zajmuje siê ogromna liczba ró¿nego rodzaju instytucji. S¹ wród nich tak¿e organizacje, które staraj¹ siê stworzyæ dogodne warunki do rozwoju miê- dzynarodowej wspó³pracy w dziedzinie turystyki. Najwa¿niejsze z nich, to
miêdzynarodowe organizacje turystyczne, skupiaj¹ce zarówno pañstwa, jak i inne podmioty zainteresowane rozwojem turystyki. Chocia¿ niektóre z nich istnia³y ju¿
w XIX wieku, to zdecydowana wiêkszoæ powsta³a po drugiej wojnie wiatowej.
Organizacje miêdzynarodowe mimo doæ skromnego instrumentarium
oddzia³ywania (np. wiêkszoæ organizacji nie ma mo¿liwoci stanowienia prze- pisów prawa miêdzynarodowego) zyskuj¹ coraz wiêksze znaczenie na scenie miêdzynarodowej. Wspó³czesny w coraz wiêkszym stopniu globalny rynek turystyczny wymaga w miarê przejrzystych regu³ postêpowania oraz usuwania ró¿nego rodzaju barier ograniczaj¹cych rozwój turystyki. Aby prawa i obowi¹z- ki a w konsekwencji tak¿e interesy tak producentów, jak i konsumentów dóbr i us³ug turystycznych by³y przestrzegane i egzekwowane, musz¹ istnieæ pewne zasady dzia³alnoci oraz odpowiadaj¹ce im standardy miêdzynarodowe. Wa¿nym narzêdziem opracowania i egzekwowania takich standardów s¹ w³anie organizacje miêdzynaro- dowe. I mimo, ¿e ich prawne umocowanie oraz mo¿liwoci dzia³ania w du¿ym stop- niu zale¿¹ od suwerennych pañstw, to jednak ich wp³yw na funkcjonowanie miêdzynarodowego rynku turystycznego jest bardzo du¿y, a w przysz³oci jak siê wydaje powinien jeszcze wzrastaæ.
W polskiej literaturze turystycznej brak by³o dot¹d opracowañ, które w sposób kompleksowy podejmowa³yby problematykê dzia³alnoci miêdzynarodowych orga- nizacji turystycznych. Jedn¹ z niewielu pozycji monograficznych na ten temat jest ksi¹¿ka H. Handszucha Miêdzynarodowa wspó³praca w dziedzinie turystyki1. Jed- nak z uwagi na fakt, ¿e zosta³a ona wydana prawie trzydzieci lat temu, jej przydat- noæ obecnie jest doæ ograniczona. Niewielki nak³ad, w jakim ksi¹¿ka ta zosta³a wydana, ju¿ dawno siê wyczerpa³, a na miêdzynarodowym rynku turystycznym do- kona³y siê tak du¿e zmiany, ¿e wiele informacji w niej zawartych uleg³o dezaktuali- zacji. Dlatego te¿ autorzy niniejszej publikacji postanowili podj¹æ próbê wszechstronnej prezentacji aktualnych uwarunkowañ i form wspó³pracy miêdzy- narodowej w dziedzinie turystyki oraz dokonaæ analizy dzia³alnoci wybranych miêdzynarodowych organizacji turystycznych.
G³ównym celem tej ksi¹¿ki jest identyfikacja najwa¿niejszych organizacji miê- dzynarodowych maj¹cych wp³ywna funkcjonowanie rynku turystycznego, analiza celów i zakresu ich dzia³alnoci, struktur organizacyjnych oraz najwiêkszych sukce- sów. Na podstawie uzyskanych w toku badañ informacji starano siê okreliæ rolê i znacznie miêdzynarodowych organizacji turystycznych w rozwoju turystyki. Z jed- nej strony chodzi³o o wskazanie roli tego typu instytucji jako pewnej wyodrêbnio- nej grupy organizacji miêdzynarodowych, z drugiej za o okrelenie wp³ywu ka¿dej z nich na funkcjonowanie poszczególnych sektorów rynku turystycznego. Hipo- teza wyjciowa zak³ada³a, ¿e w dobie postêpuj¹cej liberalizacji i globalizacji bran-
¿y turystycznej, miêdzynarodowe organizacje turystyczne maj¹ istotny wp³yw na funkcjonowanie wspó³czesnego rynku turystycznego. Wydaje siê równie¿, ¿e
1Handszuch H., Miêdzynarodowa wspó³praca w dziedzinie turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa 1975.
bior¹c pod uwagê aktualne tendencje oraz spodziewane kierunki rozwoju turystyki nie tylko w dalszym ci¹gu bêd¹ one odgrywaæ wa¿n¹ rolê, ale w daj¹cej siê prze- widzieæ przysz³oci ich rola powinna jeszcze wzrosn¹æ.
Oddawana do r¹k czytelników publikacja sk³ada siê z piêtnastu rozdzia³ów, jed- nak wyró¿niæ w niej nale¿y dwie podstawowe czêci. Pierwsza powiêcona jest ogólnym rozwa¿aniom na temat przemys³u turystycznego oraz roli, jak¹ turystyka pe³ni we wspó³czesnych stosunkach miêdzynarodowych (zw³aszcza gospodarczych), a tak¿e ogólnie pojêtej teorii organizacji miêdzynarodowych. W rozdziale pierw- szym scharakteryzowano turystykê na tle miêdzynarodowych systemów klasyfika- cji dzia³alnoci gospodarczej. W rozdziale drugim przedstawiono genezê i rozwój organizacji miêdzynarodowych, wskazano na najwa¿niejsze kryteria ich podzia³u, typologie oraz pe³nione funkcje. W rozdziale trzecim scharakteryzowano proces po- wstania pierwszych miêdzynarodowych organizacji turystycznych oraz opisano pod- stawowe przejawy ich dzia³alnoci. Przedstawiono tak¿e zakres i formy wspó³czenie realizowanej wspó³pracy miêdzynarodowej w dziedzinie turystyki.
W tym ostatnim przypadku pos³u¿ono siê przyk³adem Polski, wskazuj¹c na naj- wa¿niejsze umowy miêdzyrz¹dowe i miêdzyresortowe podpisane przez nasz kraj.
Czêæ druga to dwanacie rozdzia³ów, w których dokonano szczegó³owej analizy najwa¿niejszych miêdzynarodowych organizacji, maj¹cych wp³yw na funkcjonowanie wspó³czesnego rynku turystycznego. Zdecydowana wiêkszoæ z nich, to tzw. miêdzynarodowe organizacje turystyczne, w ksi¹¿ce uwzglêdnio- no jednak równie¿ dzia³alnoæ turystyczn¹ najwa¿niejszych organizacji o bar- dziej ogólnym charakterze i znacznie szerszych celach (takich jak ONZ czy OECD), które mimo nieturystycznego charakteru, maj¹ du¿e znaczenie dla funkcjonowania rynku turystycznego oraz dalszego rozwoju turystyki. Szcze- gólnie wnikliwej analizie poddano Uniê Europejsk¹, która wprawdzie nie jest klasyczn¹ organizacj¹ miêdzynarodow¹, jednak jej poszczególne organy i ró¿- nego rodzaju organizacje turystyczne dzia³aj¹ce na jej terenie, wywieraj¹ ogromny wp³yw na funkcjonowanie miêdzynarodowego rynku turystycznego. Decyzja o uwzglêdnieniu w niniejszej publikacji Unii Europejskiej oraz opisaniu realizo- wanej przez ni¹ polityki turystycznej wynika tak¿e z faktu, ¿e ju¿ niebawem Polska stanie siê jej cz³onkiem, za prawa i mechanizmy funkcjonowania jedno- litego rynku turystycznego UE zaczn¹ obowi¹zywaæ tak¿e w naszym kraju.
W sumie oprócz Unii Europejskiej scharakteryzowano 44 organizacje, których dzia³alnoæ bezporednio lub porednio zwi¹zana jest z szeroko pojêt¹ bran¿¹ turystyczn¹. Poddane analizie organizacje dobrano na podstawie za³o¿o- nego wczeniej klucza. Przemys³ turystyczny podzielono na kilka podstawowych sektorów, w ramach których wyodrêbniono 10 g³ównych grup organizacji, re- prezentuj¹cych w miarê pe³ne spektrum wspó³czesnej turystyki. S¹ wród nich zarówno wielkie, ogólnowiatowe organizacje o kompetencjach ogólnych, które anga¿uj¹ siê w sprawy szeroko pojêtej turystyki (np. UNESCO), jak i ogólno-
wiatowe organizacje turystyczne, zarówno miêdzyrz¹dowe (wiatowa Organi-
zacja Turystyki WTO), jak i pozarz¹dowe (wiatowa Rada Podró¿y i Turysty- ki WT&TC)). Jednak najwiêksz¹ grupê stanowi¹ organizacje reprezentuj¹ce interesy ró¿nych sektorów i ró¿nych podmiotów rynku turystycznego, takich jak:
touroperatorzy i agencje podró¿y, hotele, przewonicy, atrakcje turystyczne, in- stytucje chroni¹ce rodowisko przyrodnicze i kulturowe, nauka i edukacja tury- styczna, oraz wiele innych.
Zarówno na etapie badañ, jak i w opisie poszczególnych organizacji, starano siê zachowaæ jednolity uk³ad analiz Uwa¿ny czytelnik zwróci jednak zapewne uwagê na niewielkie odstêpstwa od tej regu³y. Dotyczy to zw³aszcza rozdzia³u 14, który dotyczy polityki turystycznej Unii Europejskiej. Szczególny charakter ma równie¿ rozdzia³ 15, który zawiera rozwa¿ania na temat roli i znaczenia miêdzyna- rodowych organizacji w kszta³towaniu dalszego rozwoju turystyki. Jego zasadnicz¹ czêæ stanowi analiza porównawcza opisanych organizacji, ze szczególnym uwzglêd- nieniem statusu, cz³onkostwa oraz najwa¿niejszych osi¹gniêæ w dziedzinie rozwo- ju turystyki. Wa¿n¹ czêæ tego rozdzia³u stanowi rozbudowana tabela, w której dokonano próby podsumowania wyników badañ. Jej konstrukcja decyduje o tym,
¿e z jednej strony stanowi ona dope³nienie ca³oci pracy, z drugiej za mo¿e byæ
ród³em uzyskania szybkich informacji na temat konkretnej organizacji.
Ksi¹¿ka zawiera te¿ aneks, w którym zamieszczono trzy za³¹czniki. Pierwszy zawiera dane adresowe (adres pocztowy, e-mail oraz strony www) wszystkich bada- nych organizacji. W za³¹czniku drugim zamieszczono pe³ny tekst wiatowego Ko- deksu Etyki dla Turystyki, opracowanego przez wiatow¹ Organizacjê Turystyki.
Kodeks ten, przyjety w formie specjalnej Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, powsta³ w wyniku wieloletnich konsultacji WTO z najwa¿niejszymi organizacjami miêdzynarodowymi. Stanowi on swoist¹ konstytucjê dla bran¿y turystycznej na ca³ym wiecie, nad przestrzeganiem której czuwa specjalnie powo³ana wiatowa Komisja Etyki w Turystyce. Trzeci za³¹cznik to Praktyczny Kodeks Postêpowania dotycz¹cy stosunków pomiêdzy hotelami i biurami podró¿y, opracowany wspólnie przez wiatow¹ Federacjê Narodowych Zwi¹zków Biur Podró¿y (Universal Federa- tion of Travel Agents Associations UFTAA) oraz Miêdzynarodowe Stowarzysze- nie Hoteli i Restauracji (International Hotel & Restaurant Association IH&RA).
Kodeks ten powsta³ z myl¹ o promowaniu harmonijnej wspó³pracy pomiêdzy biu- rami podró¿y i hotelami oraz unikaniu potencjalnych nieporozumieñ i sporów, które mog¹ wynikaæ z rozbie¿noci pomiêdzy zwyczajowymi, handlowymi a umownymi ustaleniami. Oba zamieszczone w tej ksi¹¿ce kodeksy stanowi¹ dobry przyk³ad dzia-
³añ podejmowanych przez miêdzynarodowe organizacje turystyczne oraz roli, jak¹ odgrywaj¹ one na wspó³czesnym rynku turystycznym.
Praca oparta jest oprócz ksi¹¿ek i innych opracowañ o charakterze mono- graficznym na analizie ró¿nego rodzaju materia³ów ród³owych. Do najwa¿- niejszych róde³ informacji zaliczyæ nale¿y: statuty opisywanych organizacji, sprawozdania z ich dzia³alnoci, kompleksowe raporty niektórych organizacji miêdzynarodowych na temat bran¿y turystycznej, broszury informacyjne, notat- ki prasowe itp. Korzystano tak¿e ze stosunkowo nielicznych artyku³ów na temat
miêdzynarodowych organizacji turystycznych, publikowanych w polskich i za- granicznych czasopismach naukowych i popularno-naukowych. Informacje na temat niektórych organizacji s¹ efektem bezporednich kontaktów (pocztowych i telefonicznych) z ich w³adzami lub cz³onkami. Pewna czêæ danych pochodzi od polskich organizacji nale¿¹cych do poszczególnych stowarzyszeñ miêdzynarodo- wych. Cennym ród³em informacji okaza³y siê tak¿e strony internetowe badanych organizacji. Choæ ka¿de z wymienionych róde³ mia³o istotny wk³ad w powstanie ksi¹¿ki, to trzeba podkreliæ, ¿e bez najszybszego i najnowoczeniejszego z po- wszechnie dostêpnych mediów Internetu jej napisanie by³oby chyba niemo¿- liwe. Wynika to nie tylko z niewielkiej liczby aktualnych publikacji na ten temat, ale tak¿e z uwagi na dynamikê, jaka cechuje dzia³alnoæ wiêkszoci miêdzyna- rodowych organizacji turystycznych. Dosyæ czêsto zachodzi³a tak¿e koniecznoæ bezporedniego kontaktu z w³adzami lub cz³onkami poszczególnych stowarzy- szeñ, w czym Internet okaza³ siê szczególnie przydatny.
Autorzy pragn¹ zaznaczyæ, ¿e treæ niniejszej publikacji ilustruje jedynie nie- wielki zakres bardzo szerokiej problematyki, jak¹ jest wspó³praca miêdzynarodowa w dziedzinie turystyki. Opisano w niej (i to doæ pobie¿nie) tylko wybrane organi- zacje, ograniczaj¹c siê przy tym w zasadzie wy³¹cznie do tych, które dzia³aj¹ na zasadach non profit. Pominiêto na przyk³ad dzia³alnoæ miêdzynarodowych or- ganizacji finansowych, pomimo ¿e niektóre z nich maj¹ du¿e znaczenie dla funk- cjonowania rynku turystycznego. Dotyczy to zw³aszcza organizacji, które tworz¹ specjaln¹ grupê w systemie ONZ, takich jak: Miêdzynarodowey Fundusz Waluto- wy (International Monetary Found) czy Miêdzynarodowy Bank Odbudowy i Roz- woju (Internationalbank of Restructuction and Development IBRD). Podobnie na wspó³czesny rynek turystyczny oddzia³uj¹ tak¿e wielkie komercyjne organiza- cje o charakterze ponadnarodowym: touroperatorzy, sieci agencji turystycznych,
³añcuchy i ugrupowania hotelarskie, firmy emituj¹ce karty p³atnicze itd. Miêdzyna- rodowe koncerny (takie jak: TUI, Airtours, Holiday Inn, Accov czy American Express) dzia³aj¹ obecnie we wszystkich sektorach przemys³u turystycznego, a ich wp³yw na funkcjonowanie rynku turystycznego jest coraz wiêkszy.
Podkrelaj¹c fakt, ¿e niniejsza publikacja nie wyczerpuje przedmiotowej problematyki, Autorzy musz¹ przyznaæ siê do jeszcze jednego, ukrytego celu tej ksi¹¿ki. Jest nim próba stworzenia namiastki czego w rodzaju leksykonu miê- dzynarodowych organizacji turystycznych, który stopniowo udoskonalany i rozszerzany (niekoniecznie przez nich samych) o charakterystyki kolejnych organizacji, po pewnym czasie móg³by przekszta³ciæ siê w Encyklopediê miê- dzynarodowych organizacji turystycznych, na wzór encyklopedii opracowanej przez Z. M. Doliwê-Klepackiego2, z której zreszt¹ przy pisaniu tej ksi¹¿ki obfi- cie czerpano. Niezale¿nie od tych zamierzeñ wydaje siê, ¿e ju¿ teraz ksi¹¿ka Miêdzynarodowe organizacje turystyczne mo¿e byæ cennym ród³em informacji,
2Doliwa-Klepacki Z. M., Encyklopedia organizacji miêdzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1997.
które s¹ poszukiwane przez przedstawicieli ró¿nych instytucji dzia³aj¹cych na rynku turystycznym. Ksi¹¿ka adresowana jest nie tylko do pracowników biur turystycz- nych, hotelarzy i przewoników, ale tak¿e do osób, które dopiero przygotowuj¹ siê do pracy w turystyce, w tym zw³aszcza do studentów ró¿nych szkó³ i uczelni kszta³c¹cych kadry dla szeroko pojêtego przemys³u turystycznego.
Wies³aw Alejziak Tomasz Marciniec
PS. Treæ tej ksi¹¿ki by³a konsultowana z wieloma osobami, które przyczyni³y siê do jej udoskonalenia, za co im w imieniu swoim oraz wspó³autora serdecz- nie dziêkujê. Pragnê jednak z³o¿yæ szczególne podziêkowania mojej córce Madzi Alejziak, studentce Wydzia³u Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagielloñskie- go, która by³a jej pierwszym krytycznym recenzentem.
Wiesiek Alejziak
TURYSTYKA JAKO ELEMENT WSPÓ£CZESNYCH STOSUNKÓW MIÊDZYNARODOWYCH
Wed³ug A. Ca³usa, problematyka miêdzynarodowego ruchu osobowego by³a jednym z podstawowych zagadnieñ, którym zajmowali siê pierwsi teoretycy pra- wa miêdzynarodowego. Jego zdaniem, mimo zajmowania siê równie¿ w spo- sób wyodrêbniony towarem, do prze³omu XVIII i XIX wieku, w ramach szerokiej koncepcji stosunków miêdzynarodowych, prawie wy³¹cznie poruszano kwestie zwi¹zane z obrotem osobowym3. Obecne znaczenie turystyki jako elementu stosunków miêdzynarodowych, wynika nie tylko z koniecznoci re- gulacji miêdzynarodowego ruchu osobowego (przepisy paszportowe, wizowe, celne, dewizowe itp.). Ju¿ dawno zauwa¿ono, ¿e funkcje turystyki miêdzyna- rodowej daleko wykraczaj¹ poza te kwestie. Jest ona bowiem wa¿nym rod- kiem realizacji wielu innych celów politycznych, takich jak: kszta³towanie wizerunku danego kraju za granic¹, charakter i zakres stosunków z innymi krajami, procesy integracyjne itp.
Jednak podstawowe znaczenie ma rola turystyki jako elementu miêdzyna- rodowych stosunków gospodarczych. Dynamiczny rozwój turystyki w XX wie- ku spowodowa³, ¿e sta³a siê ona przedmiotem badañ nowej dziedziny wiedzy.
Miêdzynarodowe stosunki gospodarcze to jedna z najbardziej dynamicznie roz- wijaj¹cych siê dyscyplin wspó³czesnej teorii ekonomii. Najogólniej rzecz uj- muj¹c, przedmiotem zainteresowania tej stosunkowo nowej dyscypliny naukowej s¹ problemy wywo³ane specyfik¹ interakcji ekonomicznych zacho- dz¹cych miêdzy suwerennymi pañstwami oraz ró¿nymi ugrupowaniami go- spodarczymi, w tym zw³aszcza zagadnienia, takie jak: miêdzynarodowy podzia³ pracy, wielkoæ i struktura obrotów handlowych, bilans p³atniczy, protekcjo- nizm, przep³ywy kapita³owe, integracja gospodarcza itp. Z uwagi na fakt, ¿e turystyce nieod³¹cznie towarzysz¹ takie zjawiska i pojêcia, jak: migracja osób, transfer pieniêdzy i kapita³u, wymiana towarów i us³ug, kursy walutowe, bilans p³atniczy czy wspó³praca miêdzynarodowa, problematyka turystyki zagranicz- nej zajmuje wa¿ne miejsce w zakresie przedmiotowym miêdzynarodowych sto- sunków gospodarczych.
3Ca³us A., Prawa i obowi¹zki pañstwa w dziedzinie miêdzynarodowego obrotu osobowego, Ruch Turystyczny Monografie, nr 9, 1970, s, 52.
1.1. Istota, zakres i uczestnicy stosunków miêdzynarodowych
Termin stosunki miêdzynarodowe mo¿e wystêpowaæ w podwójnym znacze- niu. Z jednej strony mo¿e siê bowiem odnosiæ do wielop³aszczyznowego i wie- loaspektowego uk³adu stosunków miêdzy ró¿nymi podmiotami pochodz¹cymi z ró¿nych krajów, z drugiej za do nauki zajmuj¹cej siê badaniem tej dziedziny4. W niniejszym opracowaniu z uwagi na przedmiot zaprezentowanych w nim ana- liz interesowaæ nas bêdzie przede wszystkim pierwsze znaczenie tego terminu.
Wed³ug R. Bierzanka, stosunki miêdzynarodowe przedstawiaj¹ obszern¹ dziedzinê wzajemnych relacji i kontaktów miêdzy ró¿nymi organizacjami: poli- tycznymi, gospodarczymi i spo³ecznymi, o z³o¿onych powi¹zaniach, wykracza- j¹cych poza zakres dzia³alnoci mieszcz¹cej siê w obrêbie poszczególnych pañstw5. Jak widaæ, obecnie stosunki miêdzynarodowe obejmuj¹ nie tylko stosunki miêdzy narodami, lecz równie¿ miêdzy innymi podmiotami6. W ich kszta³towaniu bior¹ udzia³ zarówno strony bêd¹ce podmiotami prawa miêdzy- narodowego, jak i strony, które podmiotowoci takiej nie posiadaj¹. Zdecydowa- nie wiêksz¹ rolê odgrywaj¹ oczywicie uczestnicy obdarzeni podmiotowoci¹ prawn¹, czyli posiadaj¹cy:
§ zdolnoæ prawn¹, co oznacza, ¿e mog¹ byæ podmiotem praw i obowi¹zków;
§ zdolnoæ do dzia³ania prawnego, co oznacza zdolnoæ do samodzielnego wykonywania czynnoci ze skutkiem prawnym.
Uczestnikami stosunków miêdzynarodowych posiadaj¹cymi osobowoæ prawn¹ s¹ przede wszystkim pañstwa oraz niektóre organizacje miêdzynarodo- we7. Obecnie bardzo wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ jednak równie¿ inni uczestnicy sto- sunków miêdzynarodowych, w tym: narody, miêdzynarodowe organizacje pozarz¹dowe, ruchy miêdzynarodowe, uczestnicy transnarodowi (przedsiêbior- stwa, fundacje, kocio³y) oraz prywatne i terytorialne podmioty krajowe (np.
partie polityczne, organizacje spo³eczne, osoby fizyczne)8. Wielu autorów uwa-
4Leksykon wspó³czesnych miêdzynarodowych stosunków politycznych, red. Mojsiewicz Cz., Atla 2, Wroc³aw 1996, s. 297.
5Bierzanek R., Stosunki miêdzynarodowe, [w:] Encyklopedia prawa miêdzynarodowego i stosunków miêdzynarodowych, red. Klafkowski A. i Symonides J., Wiedza Powszechna, Warszawa 1976, s. 246.
6W literaturze mo¿emy spotkaæ tak¿e inne okrelenia uczestników stosunków miêdzynarodowych.
W ostatnim okresie czêsto u¿ywa siê na przyk³ad okrelenia aktor. Por. Taylor Ph., Nostate Actors in International Politics. From Transregional to Substate Organizations, Bulder 1984 oraz Young O. R., The Actors in World Politics, [w:] The Analysis of International Politics, red. Rosenau J. N., Davis V., East M. A., New York 1972.
7Specjalny status ma Stolica Apostolska. Pomimo w³¹czenia pañstwa kocielnego do W³och (w 1870 r.), zdolnoæ do czynnoci prawnych Stolicy Apostolskiej zosta³a utrzymana. Na podstawie Traktatu Laterañskiego z 11 lutego 1929 roku, zawartego z W³ochami, powsta³o Pañstwo-Miasto Watykan.
Por. Leksykon wspó³czesnych miêdzynarodowych stosunków politycznych, op. cit., s. 301.
8Stosunki miêdzynarodowe geneza, struktura, dynamika, red. Hali¿ak E. i Kuniar R., Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 88.
¿a, ¿e odrêbn¹ grupê stron stosunków miêdzynarodowych stanowi¹ tak¿e nie- które organizacje gospodarcze, obejmuj¹ce ró¿ne dziedziny przemys³u, handlu, finansów, surowców, energetyki itd. Nale¿¹ do nich korporacje miêdzynarodo- we, które mimo ¿e nie s¹ podmiotami prawa miêdzynarodowego aktywnie uczestnicz¹ w kszta³towaniu stosunków miêdzynarodowych9. Pañstwa oraz nie- pañstwowi uczestnicy stosunków miêdzynarodowych tworz¹ doæ luno zespo- lon¹ ca³oæ, zwan¹ spo³ecznoci¹ miêdzynarodow¹, w ramach której istniej¹ okrelone struktury, instytucje oraz zorganizowane wed³ug ró¿nych kryteriów
systemy miêdzynarodowe. Stosunki miêdzynarodowe nie s¹ bowiem sum¹ dzia-
³añ podejmowanych przez wszystkich uczestników. Ich istota polega na wza- jemnym oddzia³ywaniu wszystkich sk³adników rzeczywistoci miêdzynarodowej, zarówno aktywnych (w tym zw³aszcza uczestników), jak i tych, które oddzia³y- wania te warunkuj¹, w zale¿noci od sytuacji wzmacniaj¹c je, os³abiaj¹c lub te¿
zniekszta³caj¹c ich charakter.
Do najwa¿niejszych dziedzin stosunków miêdzynarodowych nale¿¹: miê- dzynarodowe stosunki polityczne, bezpieczeñstwo miêdzynarodowe, miêdzy- narodowe stosunki gospodarcze oraz stosunki miêdzyspo³eczne10. Warto przy tym podkreliæ, ¿e jedn¹ z wa¿nych cech wspó³czesnych stosunków miêdzynarodo- wych jest wzrastaj¹ca interpenetracja (czyli wzajemne przenikanie siê) wszystkich dziedzin tych stosunków. Chodzi nie tylko o rozszerzanie siê ich zakresu przed- miotowego, lecz tak¿e o coraz wiêksz¹ obecnoæ i wp³yw niepolitycznych dzie- dzin tych stosunków na miêdzynarodowe stosunki polityczne.
Wspó³czesne stosunki miêdzynarodowe daleko wykraczaj¹ poza zakres ofi- cjalnych stosunków politycznych pomiêdzy pañstwami oraz innymi uczestnika- mi, obejmuj¹c tak¿e kontakty gospodarcze, finansowe, kulturalne, naukowe itd.
Wed³ug K. ¯ukrowskiej, sfera realna stosunków miêdzynarodowych to zespó³ podmiotów tych stosunków i relacje miêdzy nimi, organizacje miêdzynarodowe i stosunki miêdzy nimi a pañstwami, wreszcie to miêdzynarodowe finanse, prze- p³yw kapita³u itp.11. Autorka zwraca tak¿e uwagê na przeobra¿enia, jakie za- chodz¹ we wspó³czesnych stosunkach miêdzynarodowych oraz na szczególn¹ rolê zmian na poziomie gospodarki narodowej, która w ich efekcie przestaje mieæ cechy gospodarki narodowej w tradycyjnym tego s³owa znaczeniu. Wzrost zna- czenia uczestników niepañstwowych jest jedn¹ z najwa¿niejszych cech charak- teryzuj¹cych wspó³czesne stosunki miêdzynarodowe. Coraz silniej oddzia³uj¹
9Wed³ug danych ONZ na wiecie funkcjonuje obecnie ponad 11 tysiêcy korporacji ponadnarodowych, które maj¹ ponad 80 tysiêcy filii poza granicami krajów pochodzenia. Por. Leksykon wspó³czesnych miêdzynarodowych stosunków politycznych, op. cit., s. 301.
10Por. Stosunki miêdzynarodowe..., op. cit.
11 ¯ukrowska K., Prze³om w stosunkach miêdzynarodowych. Konsekwencje dla badañ i nauczania, referat na konferencjê Stosunki miêdzynarodowe jako przedmiot badañ i metod nauczania w Polsce, PISM, 4-5grudnia 2000, maszynopis powielony, s. 1.
oni na politykê pañstw. Wed³ug niektórych autorów korporacje oraz organizacje miêdzynarodowe maj¹ obecnie cechy przypisywane wczeniej jedynie pañstwom12. Ich wyj¹tkowo du¿a aktywnoæ prowadzi do rozszerzania siê stosunków miêdzy- narodowych, które obejmuj¹ nowe dziedziny, a tak¿e do ich decentralizacji, gdy¿
s¹ one w coraz mniejszym stopniu kontrolowane przez rz¹dy pañstw. O. Young uwa¿a, ¿e proces ten bêdzie siê pog³êbia³, a pañstwa w coraz wiêkszym stopniu stawaæ siê bêd¹ wa¿nymi, lecz nie dominuj¹cymi aktorami polityki wiatowej13. Zmieniaj¹cy siê uk³ad si³ w strukturze uczestników powoduje, ¿e wed³ug niektórych autorów ju¿ teraz nale¿y redefiniowaæ pojêcie i zakres wspó³czesnych stosunków miêdzynarodowych14. Pogl¹dy takie reprezentuj¹ zwolennicy neoli- beralnego nurtu w teorii stosunków miêdzynarodowych. W przeciwieñstwie do zwolenników teorii neorealistycznych15, dostrzegaj¹ oni zmiany, które maj¹ miej- sce w instytucjach oraz wzajemnych relacjach zachodz¹cych w sferze gospodar- czej, now¹ rolê instytucji, a tak¿e wp³yw, jaki wywieraj¹ one na ca³y system stosunków miêdzynarodowych. W ich koncepcjach instytucje traktowane s¹ in- strumentalnie, jako rodek do uzyskania oczekiwanego celu, czemu towarzyszy ograniczenie ich suwerennoci, uznawane jako koszt osi¹gniêcia celu. Wed³ug K. ¯ukrowskiej, wzrost znaczenia teorii neoliberalnych wynika z redefiniowania interesów przez pañstwa, co jest nastêpstwem wzrostu udzia³u pozarz¹dowych uczestników stosunków miêdzynarodowych16.
Zasygnalizowane wczeniej procesy rozszerzania siê oraz interpenetracji
wiadcz¹ o tym, ¿e stosunki miêdzynarodowe ulegaj¹ ci¹g³ej intensyfikacji. We- d³ug R. Kuniara, obecnie s¹ one jedn¹ z podstawowych sfer aktywnoci jedno- stek i zbiorowoci oraz ich instytucji we wspó³czesnej cywilizacji17. Wród wielu dziedzin sk³adaj¹cych siê na stosunki miêdzynarodowe jest tak¿e turystyka, któ- ra odgrywa wcale niema³¹ rolê. Tendencje unifikacyjne oraz liberalizacja wia- towej gospodarki sprzyjaj¹ nawi¹zywaniu wspó³pracy miêdzynarodowej.
12Roskin M. G., Berry N. O., The New World of International Relations, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 1999, s. 18-20; cyt. za: ¯ukrowska K., Prze³om w stosunkach miêdzynarodowych..., op. cit., s. 2.
13Young O. R., The Actors in World Politics, op. cit., s. 137; cyt. za: Stosunki miêdzynarodowe..., op. cit., s. 53.
14Na przyk³ad J. H. Leurdijk twierdzi, ¿e wspó³czesne stosunki miêdzynarodowe obejmuj¹ wszystkie oddzia³ywania, które wychodz¹ poza granice pañstw, ze szczególnym uwzglêdnieniem aktorów nieterytorialnych. Leurdijk J. H., From International to Transnational Politics: A change of Paradigms? [w:] International Social Science Journal, nr 1, 1974, s. 64-65; cyt. za: Stosunki miêdzynarodowe..., op. cit., s. 53.
15Teorie neorealistyczne pomimo ¿e osadzone s¹ w realiach sprzed koñca zimnej wojny w dalszym ci¹gu maj¹ wielu zwolenników. Zak³adaj¹ one, ¿e w stosunkach miêdzynarodowych dalej dominowaæ bêd¹ pañstwa narodowe, a uwaga badaczy powinna byæ skoncentrowana na analizie struktur instytucjonalnych oraz roli pañstwa.
16¯ukrowska K., Prze³om w stosunkach miêdzynarodowych..., op. cit., s. 7.
17Stosunki miêdzynarodowe..., op. cit., s. 15.
Turystyka, jak ma³o która dziedzina ¿ycia spo³eczno-gospodarczego, sprzyja ta- kim kontaktom. O ile bowiem w przypadku wielu innych dziedzin gospodarki idee liberalizmu, integracji, dostosowañ wzajemnych, harmonizacji wewnêtrz- nych i zewnêtrznych poczynañ, mog¹ rodziæ liczne kontrowersje w przypadku turystyki nie ma tego typu w¹tpliwoci. U³atwiaj¹c kontakt miêdzy ró¿nymi kra- jami, w szczególny sposób rozwi¹zuje ona konflikt na styku wspó³praca miê- dzynarodowa poczucie odrêbnoci narodowej.
Wa¿n¹ rolê w tej dziedzinie odgrywaj¹ miêdzynarodowe organizacje turystycz- ne. Ich podstawowym zadanie jest szeroko pojêta promocja turystyki oraz wypra- cowywanie miêdzynarodowych standardów w zakresie funkcjonowania rynku.
Jednak wed³ug H. Handszucha odgrywaj¹ one równie¿ okrelon¹, pozytywn¹ rolê polityczn¹, poszerzaj¹c i umacniaj¹c formy pokojowej wspó³pracy miêdzynaro- dowej18. Turystyka mo¿e bowiem byæ istotnym czynnikiem umacniania pokoju.
W 1987 roku w Shannon odby³a siê konferencja ONZ pod has³em Tourism Passport to Peace, w czasie której dyskutowano nad rol¹ turystyki w kreowaniu i utrzymywaniu pokoju na wiecie. Turystyka uwa¿ana jest za taki rodzaj zjawiska spo³ecznego, który mo¿e wnieæ du¿y wk³ad w politykê pokojow¹ i propagowanie wspó³pracy miêdzy narodami.
O znaczeniu turystyki w kszta³towaniu stosunków miêdzynarodowych
wiadczyæ mo¿e tak¿e tzw. Deklaracja Haska, przyjêta w 1989 roku, w czasie wspólnego posiedzenia wiatowej Organizacji Turystyki oraz Unii Miêdzy- parlamentarnej19, w której napisano: Turystyka jest pozytywnym i wszech- obecnym czynnikiem promocji wzajemnego zrozumienia, a tym samym pokoju i odprê¿enia. [ ] Wszystkie rz¹dy powinny wiêc podejmowaæ dzia³ania na rzecz zapewnienia miêdzynarodowego pokoju i bezpieczeñstwa, które s¹ niezbêdne dla rozwoju krajowej i miêdzynarodowej turystyki20. Deklaracja ta wyranie wskazuje na fakt, ¿e turystyka miêdzynarodowa przyczyniaj¹c siê do prze³a- mywania barier i zacieniania wspó³pracy miêdzynarodowej stanowiæ powin- na istotny czynnik polityki zagranicznej poszczególnych pañstw oraz dzia³alnoci organizacji miêdzynarodowych. Warto przy tym jednak podkreliæ, ¿e o ile tury- styka zawsze korzystnie stymuluje rozwój stosunków miêdzynarodowych, to sto- sunki miêdzynarodowe mog¹ wp³ywaæ na rozwój turystyki zarówno korzystnie, jak i niekorzystnie. Przyk³adem wp³ywu sytuacji politycznej na wielkoæ i struk- turê ruchu turystycznego mog¹ byæ regiony, w których mia³y miejsce konflikty zbrojne. Wed³ug J. Grella, konflikt na terenie nowej Jugos³awii (Kosowo) w spo- sób zasadniczy przyczyni³ siê do znacznego spadku i reorientacji przestrzennej ru-
18Handszuch H., Miêdzynarodowa wspó³praca..., op. cit., s. 7.
19wiatowa Organizacja Parlamentów, w której reprezentowanych jest 112 parlamentów narodowych oraz Parlament Europejski.
20The Hague Declaration on Tourism, World Tourism Organization, Hague 1989; cyt. za: Gaworecki W. W., Turystyka, wyd. drugie zmienione, PWE, Warszawa 1998, s. 335.
chu turystycznego w Europie i przyjazdowego do Europy. [...] Z drugiej jednak stro- ny konflikt przyczyni³ siê zapewne do aktywniejszej penetracji turystycznej innych rynków europejskich, w tym równie¿ polskiego21.
Doceniaj¹c mo¿liwoci turystyki w dziedzinie kszta³towania pokojowego wspó³- istnienia miêdzy narodami, trzeba jednak podkreliæ, ¿e du¿e znaczenie turystyki we wspó³czesnych stosunkach miêdzynarodowych wynika przede wszystkim z faktu,
¿e obroty towarzysz¹ce zagranicznym podró¿om stanowi¹ istotny element miêdzy- narodowych stosunków gospodarczych22. Globalizacja i procesy koncentracji kapi- ta³u23, w po³¹czeniu ze wzrastaj¹c¹ swobod¹ podró¿owania spowodowa³y ¿e rynek turystyczny przybra³ w jeszcze wiêkszym stopniu globalny charakter. Powoduje to,
¿e wymaga on globalnych uregulowañ w zakresie ogólnych zasad funkcjonowania, w miarê przejrzystych regu³ postêpowania w kontaktach producentkonsument oraz likwidacji barier ograniczaj¹cych rozwój turystyki. Aby prawa i obowi¹zki wszyst- kich podmiotów by³y na tym rynku przestrzegane, musz¹ równie¿ istnieæ odpo- wiednie standardy miêdzynarodowe. Opracowanie i uzgodnienie takich standardów to w du¿ym stopniu domena organizacji miêdzynarodowych.
1.2. Turystyka w miêdzynarodowych systemach klasyfikacji dzia³alnoci gospodarczej
W ci¹gu ostatnich kilkudziesiêciu lat zapotrzebowanie na rzetelne dane staty- styczne dotycz¹ce turystyki znacznie wzros³o. Dotyczy to nie tylko w³adz admini- stracyjnych, ale tak¿e wielu innych instytucji zwi¹zanych z turystyk¹: przedsiêbiorstw i stowarzyszeñ gospodarczych, spo³ecznoci lokalnych, instytucji naukowych itp.
Dane statystyczne na temat ró¿nych aspektów turystyki (w tym zw³aszcza wielkoci i struktury ruchu turystycznego) s¹ bowiem podstaw¹ wszelkich analiz rynku tury- stycznego, a wiêc w du¿ym stopniu decyduj¹ o skutecznoci dzia³añ marketingo- wych, decyzji inwestycyjnych itp. Maj¹ tak¿e du¿e znaczenie przy ustalaniu celów, zakresu i form wspó³pracy miêdzynarodowej w dziedzinie turystyki.
Turystyka jest wyj¹tkowo z³o¿onym i bardzo ró¿nie definiowanym zjawiskiem, co utrudnia wszelkie jej analizy. Sytuacjê dodatkowo komplikuje fakt, ¿e systemy
21Grell J., Polityczne determinanty rozwoju gospodarki turystycznej zarys problematyki, [w:]
Gospodarka Turystyczna u progu XXI wieku, red. Bosiacki S., AWF, Poznañ 2000, s. 43.
22Alejziak W., Turystyka jako element miêdzynarodowych stosunków gospodarczych, [w:] Turystyka w rodowisku spo³ecznym i gospodarczym, Zeszyty Naukowe AWF, nr 75, Kraków 1998, s. 41-67.
23W turystyce procesy te zachodz¹ ju¿ od lat 60., przybieraj¹c postaæ integracji poziomej, która ma miejsce wtedy, gdy ³¹cz¹ siê firmy o podobnym albo identycznym zakresie dzia³alnoci (np. dwa ³añcuchy hotelowe) oraz integracji pionowej, która wystêpuje wtedy, gdy ³¹cz¹ siê firmy zajmuj¹ce ró¿ne miejsce w tzw. ³añcuchu wartoci dodanej (np. touroperator i agencja podró¿y). Jednak nigdy dot¹d nie by³o ugrupowañ, które zdominowa³yby rynek w tak du¿ym stopniu, jak: Star Alliance i Oneworld w zakresie przewozu pasa¿erów lotniczych, Preussag, C&N Touristic oraz Airtours w bran¿y touroperatorów czy Cendant, Bass, Marriott i Accor
w bran¿y hotelowej.
statystyczne, w tym zw³aszcza definicje i kryteria klasyfikacji, stosowane w tury- styce miêdzynarodowej ulegaj¹ dosyæ czêstym zmianom. W statystyce turystycz- nej najczêciej stosowana jest definicja turystyki opracowana przez wiatow¹ Organizacjê Turystyki (World Tourism Organization WTO). Wed³ug niej, tury- styka to ogó³ czynnoci osób, które podró¿uj¹ i przebywaj¹ w celach wypoczyn- kowych, s³u¿bowych lub innych, nie d³u¿ej ni¿ przez rok bez przerwy, poza swoim codziennym otoczeniem24. W praktycznej dzia³alnoci podstawowe znaczenie ma jednak pojêcie odwiedzaj¹cych (visitors), które odnosi siê do osób spe³niaj¹cych nie tylko kryteria podane w cytowanej definicji turystyki, ale tak¿e jeszcze jeden warunek to, aby podstawowym celem podró¿y nie by³o podjêcie pracy zarobko- wej, wynagradzanej w odwiedzanej miejscowoci. Takie definicje i kryteria zosta-
³y zaakceptowane przez wiêkszoæ krajowych i miêdzynarodowych agencji zaanga¿owanych w tworzenie statystyki turystycznej.
Warto jednak podkreliæ du¿¹ ogólnikowoæ przytoczonych definicji turysty- ki, co znacznie ogranicza jej przydatnoæ do innych (ni¿ statystyczne) analiz. De- finicja ta nakazuje bowiem analizowaæ turystykê przede wszystkim od strony popytu, z pominiêciem wielu konsekwencji, jakie wyjazd turystyczny wywo³uje zarówno w obszarach emisji, jak i recepcji ruchu turystycznego. Dotyczy to miê- dzy innymi ca³ej sfery poda¿y turystycznej (np. dzia³alnoci organizatorów i us³u- godawców turystycznych). Tymczasem jak ju¿ wspomniano turystyka jest bardzo z³o¿onym zjawiskiem. wiadczy o tym przedstawiony ni¿ej schemat za- kresu turystyki. Widaæ na nim mnogoæ i ró¿norodnoæ zale¿noci i powi¹zañ, które nale¿y uwzglêdniæ przy analizach rynku turystycznego.
Na schemacie wyodrêbniono piêæ czêci, które pokazuj¹ wiêkszoæ (choæ z pewnoci¹ nie wszystkie) elementów decyduj¹cych o funkcjonowaniu wspó³- czesnego rynku turystycznego:
§ czêæ 1 g³ówne czynniki zewnêtrzne wp³ywaj¹ce na popyt turystyczny;
§ czêæ 2 podzia³ rynku turystycznego ze wzglêdu na ró¿nych nabywców, przeprowadzony zgodnie z istniej¹c¹ statystyk¹, z rozró¿nieniem na pod- ró¿e beznoclegowe i turystyczne;
§ czêæ 3 wp³yw popytu turystycznego (ró¿nych segmentów rynku) na go- spodarkê, wyra¿ony za pomoc¹ wskaników ekonomicznych i wskaników odzwierciedlaj¹cych spo³eczne i rodowiskowe skutki rozwoju turystyki;
§ czêæ 4 polityka turystyczna organizacji rz¹dowych w ró¿nych dziedzi- nach, maj¹cych wp³yw zarówno na stronê poda¿ow¹, jak i popytow¹;
§ czêæ 5 wzajemne zwi¹zki popytu i poda¿y na ró¿nych rynkach, w ra- mach przedsiêwziêæ marketingowych (strategia, produkty, cena, kana³y dystrybucji, promocja)25.
24Terminologia turystyczna Zalecenia WTO, Organizacja Narodów Zjednoczonych, wiatowa Organizacja Turystyki, Warszawa 1995, s. 5.
25Metodologia Unii Europejskiej w dziedzinie statystyki turystyki, GUS, Departament Warunków
¯ycia, Warszawa 1998, s. 11.
3RGUoÞH EH]QRFOHJRZH
3RGUoÞH REHMPXM»FH
QRFOHJL
&HOHZDNDF\MQH ,QQHFHOH
&]¿Ñ²
&]¿Ñ²
&]¿Ñ²
&]¿Ñ²
&]¿Ñ²
6HJPHQWDFMD
U\QNX :S¦\Z
WXU\VW\NL
3R]LRP PDNUR
UHJLRQDOQ\
']LD¦DOQRÒ³ RUJDQL]DFML NRPHUF\MQ\FK LQLHNRPHUF\MQ\FK
%LODQV S¦DWQLF]\
8V¦XJL WXU\VW\F]QH LPSRUWHNVSRUW
*RVSRGDUND
Z\GDWNL
]DWUXGQLHQLH
FHQ\
ÒURGRZLVNR
VNXWNL VSR¦HF]QH
REUoW
NRV]W\
SURGXNW\
LQZHVW\FMH
3ROLW\ND WXU\VW\F]QD
6WURQD SRGDÞRZD
0DUNHWLQJ SU]HGVLÀELRUVWZ 3ROLW\NDWXU\VW\F]QD RGVWURQ\SRS\WRZHM :S¦\ZQDWXU\VW\NÀ
F]\QQLNLG]LD¦DM»FH QD]DFKRZDQLH NRQVXPHQWoZ
GRFKoGUR]SRU]»G]DOQ\
F]DVZROQ\
WHFKQRORJLD
GHPRJUDILD
&HO]DFKRZDÈ NRQVXPHQWoZ
DJURWXU\VW\ND
WXU\VW\NDNXOWXUDOQD
WXU\VW\ND X]GURZLVNRZD
WXU\VW\NDVSRUWRZD LWS
RFKURQDNRQVXPHQWD
WXU\VW\NDVRFMDOQD
ZVSDUFLHSURPRF\MQH
LQQH
ED]DQRFOHJRZD
UHVWDXUDFMH
ELXUDSRGUoÞ\
VLH³VSU]HGDÞ\
WUDQVSRUW
LQQH
LQIUDVWUXNWXUD
GRWDFMH
EDGDQLD
V]NROHQLD
&HOH V¦XÞERZH
'¦XÞV]\
RNUHV .UoWV]\
RNUHV
7XU\VW\ND RULHQWDFMD SRS\WRZD
*¦oZQHVHJPHQW\U\QNX WXU\VW\F]QHJR Rys.1. Zakres turystyki
ród³o: Metodologia Unii Europejskiej w dziedzinie statystyki turystyki, GUS, Departa- ment Warunków ¯ycia, Warszawa 1998, s. 12.
Analiza schematu potwierdza, ¿e turystyka ze wzglêdu na jej wyj¹tkowo liczne powi¹zania z wieloma dziedzinami ¿ycia spo³ecznego i gospodarczego jest bardzo z³o¿onym systemem. Generuje liczne transfery rzeczowe i finanso- we, które wywieraj¹ istotne skutki w gospodarce, kulturze, rodowisku przyrod- niczym oraz codziennym bytowaniu milionów ludzi na ca³ym wiecie. Jest okrelana g³ównie przez charakter popytu i poddana oddzia³ywaniu wielu czyn- ników wewnêtrznych i zewnêtrznych. Definicja WTO podobnie zreszt¹ jak wiêkszoæ definicji wielu z tych czynników nie uwzglêdnia, przez co jej u¿y- tecznoæ, zw³aszcza przy analizach na temat niektórych aspektów turystyki, jest dosyæ ograniczona. Dlatego te¿ w niniejszej ksi¹¿ce pojêcie turystyka bêdzie siê odnosi³o do ogó³u zjawisk zwi¹zanych z podró¿¹ i pobytem osób przebywa- j¹cych czasowo i dobrowolnie poza swoim codziennym rodowiskiem, w tym zw³aszcza ekonomicznych i spo³ecznych interakcji zachodz¹cych pomiêdzy or- ganizatorami turystyki, bezporednimi us³ugodawcami, miejscow¹ ludnoci¹ oraz samymi turystami, o ile g³ównym celem ich wyjazdów nie jest dzia³alnoæ za- robkowa, wynagradzana w odwiedzanej miejscowoci26.
Definicja ta podkrela, ¿e turystyka jest takim zjawiskiem, które z jednej strony jest okrelon¹ form¹ konsumpcji, z drugiej za obejmuje ca³¹ sferê wy- twarzania i obrotu dobrami i us³ugami sk³adaj¹cymi siê na tê konsumpcjê. Wska- zuje tak¿e na spo³eczne i ekonomiczne skutki turystyki, zarówno w obszarach emisyjnych, jak i recepcyjnych. Wydaje siê, ¿e tylko takie rozumienie turystyki pozwoli na przeprowadzenie analizy na temat roli i znaczenia, jak¹ odgrywa ona we wspó³czesnych stosunkach miêdzynarodowych. Aby jednak tak¹ analizê prze- prowadziæ, nale¿y zdefiniowaæ pojêcie turystyki miêdzynarodowej oraz okreliæ kryteria klasyfikacji zjawisk jej towarzysz¹cych.
Wed³ug WTO, s¹ trzy podstawowe formy turystyki: turystyka krajowa (obej- muj¹ca podró¿e mieszkañców po w³asnym kraju), turystyka przyjazdowa (obej- muj¹ca przyjazdy do danego kraju osób stale zamieszkuj¹cych za granic¹) oraz turystyka wyjazdowa (obejmuj¹ca wyjazdy mieszkañców danego kraju za gra- nicê). Zaleca siê jednoczenie, aby przy analizach ruchu turystycznego oraz to- warzysz¹cych mu efektów finansowych uzupe³niaæ ten podzia³ o kolejne trzy formy turystyki, które powstaj¹ w wyniku odpowiedniego po³¹czenia opisanych wy¿ej form podstawowych. Zabieg ten pozwala na wyodrêbnienie: turystyki wewn¹trzkrajowej (turystyka krajowa oraz turystyka przyjazdowa), turystyki narodowej (turystyka krajowa oraz turystyka wyjazdowa) oraz turystyki miê- dzynarodowej (turystyka przyjazdowa oraz turystyka wyjazdowa)27. Mo¿na to przedstawiæ w postaci schematu.
26Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwañ XXI wieku, Albis, Kraków 1999, s. 29.
27Terminologia turystyczna..., op. cit., s. 5-7.
Rys. 2. Podstawowe formy turystyki wed³ug wiatowej Organizacji Turystyki
28Wodejko S., Ekonomiczne zagadnienia turystyki, Wy¿sza Szko³a Handlowa, Warszawa 1997, s. 99.
ZHZQ»WU]NUDMRZD
QDURGRZD
PLÀG]\QDURGRZD
SU]\MD]GRZD Z\MD]GRZD
NUDMRZD
ród³o: Podstawowe definicje i klasyfikacje w statystyce turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa 1992, s. 13.
W wielu opracowaniach, charakteryzuj¹c miêdzynarodowy ruch turystyczny oraz wywo³ywane przez niego ekonomiczne skutki, czêsto zamiennie u¿ywa siê pojêcia turystyka zagraniczna i turystyka miêdzynarodowa. Trzeba wyranie podkreliæ, ¿e s¹ to dwa odmienne terminy, które charakteryzuj¹ inny zakres zagadnieñ. Zwraca na to uwagê S. Wodejko, wskazuj¹c jednoczenie, ¿e pod- stawowym kryterium pozwalaj¹cym rozró¿niæ te dwa okrelenia jest obszar terytorialny, bêd¹cy przedmiotem zainteresowania. Wed³ug niego, okrelenie zagraniczny powinno u¿ywaæ siê tylko w odniesieniu do jednego pañstwa. Dla- tego te¿ prawid³owe bêd¹, przyk³adowo, nastêpuj¹ce stwierdzenia: zagranicz- ny ruch turystyczny Polski, Hiszpanii itd. Pojêcie miêdzynarodowy dotyczy za
grupy pañstw, która mo¿e byæ ró¿norodnie pojmowana: jako kontynent, jako subregion, jako ugrupowanie gospodarcze czy polityczne. St¹d powinno siê u¿y- waæ takich okreleñ, jak miêdzynarodowy ruch turystyczny w Europie, w pañ- stwach OECD czy w subregionie zachodnim Europy28.
Dla cis³oci dalszych rozwa¿añ nale¿y równie¿ podkreliæ koniecznoæ wyranego rozró¿nienia dwóch innych pojêæ: ruchu turystycznego oraz tury- styki. Pierwsze z nich jest pojêciem wê¿szym, poniewa¿ obejmuje wy³¹cznie popyt. Natomiast turystyka oprócz popytu zawiera w sobie tak¿e ca³¹ sferê obs³ugi ruchu turystycznego (a wiêc poda¿), w zwi¹zku z czym jest pojêciem znacznie szerszym. Bior¹c pod uwagê powy¿sze zastrze¿enia, w niniejszej publikacji, pisz¹c o turystce miêdzynarodowej, mamy na myli ogó³ stosun-
ków i zjawisk zwi¹zanych z wyjazdem i pobytem osób w krajach niebêd¹cych ich sta³ym miejscem zamieszkania, w celach prawnie dopuszczalnych, z wy- j¹tkiem osiedlenia siê i podjêcia pracy zarobkowej.
Prawid³owe okrelenie celów, a zw³aszcza realizacja polityki turystycznej wobec krajowego i miêdzynarodowego ruchu turystycznego, nie jest mo¿liwe bez dysponowania wiarygodnymi danymi statystycznymi. Ró¿norodne podmioty dzia-
³aj¹ce na rynku turystycznym musz¹ bowiem wiedzieæ, jaka jest wielkoæ, struktura i charakter popytu turystycznego, a tak¿e jaka jego czêæ znajduje odzwierciedlenie w ruchu turystycznym, w tym zw³aszcza: ilu turystów musz¹ obs³u¿yæ ró¿ne sektory oraz poszczególne firmy turystyczne, jakich dochodów mog¹ siê z tego tytu³u spodziewaæ, ile nale¿y przygotowaæ miejsc noclegowych i gastronomicznych, jak zorganizowaæ transport itp. Bardzo istotna jest tak¿e kwestia porównywalnoci danych statystycznych. Zebranie wszystkich tych informacji oraz przedstawienie ich w postaci porównywalnych danych statystycznych wymaga okrelenia zakre- su przemys³u turystycznego, co jak siê okazuje, wcale nie jest proste.
W jednym z podstawowych materia³ów wiatowej Organizacji Turystyki zawieraj¹cym jej zalecenia dotycz¹ce stosowania podstawowych pojêæ, definicji oraz klasyfikacji w turystyce napisano, ¿e turystyka rozpatrywana jako ga³¹
przemys³u, rzadko przyci¹ga uwagê opinii publicznej w stopniu odpowiadaj¹cym jej znaczeniu w gospodarce. Co najmniej jedna z przyczyn takiego stanu rzeczy jest natury statystycznej; wiêkszoæ istniej¹cych systemów statystycznych nie po- zwala na adekwatny opis ca³ej skali i zakresu dzia³alnoci gospodarczej zwi¹zanej z turystyk¹29. Turystyka jest bowiem specyficzn¹ dziedzin¹ gospodarki, co zwi¹- zane jest miêdzy innymi z trudnociami, jakie napotykamy przy próbach okrele- nia wielkoci obrotów turystycznych. Trudnoci te wynikaj¹ z braku wyranych granic oddzielaj¹cych turystykê od pozosta³ej dzia³alnoci gospodarczej30. Sytu- acja taka powoduje, ¿e pe³ny opis skali dzia³alnoci gospodarczej zwi¹zanej z turystyk¹ jest praktycznie niemo¿liwy. Tym samym trudny do okrelenia jest za- kres tzw. przemys³u turystycznego oraz oddzia³ywanie turystyki na gospodarkê.
Jak ju¿ wspomniano, wiêkszoæ istniej¹cych definicji ujmuje turystykê od strony popytu, kojarz¹c j¹ zazwyczaj z ca³okszta³tem produktów (dóbr i us³ug) kupowa- nych przez turystów, niezale¿nie od przyjêtej w danym momencie definicji tury- sty. Oznacza to, ¿e dane dobro (lub ta sama us³uga) w zale¿noci od rodzaju konsumenta w pewnych sytuacjach bêdzie zaliczone do konsumpcji turystycznej i zwiêkszy wartoæ obrotów turystycznych, w innych za nie. Charakterystyczne przy tym jest to, i¿ cecha danego dobra lub us³ugi nie ma w tym przypadku prak- tycznie ¿adnego znaczenia. Zosta³o to wyranie stwierdzone w jednym z doku-
29Recommendation on Tourism Statistics, ONZ, WTO, Madrid 1994; t³umaczenie polskie w: Terminologia turystyczna..., op. cit., s. 27.
30We wprowadzeniu do ksi¹¿ki powiêconej organizacji europejskiego rynku turystycznego J-P.
Pasqualini nazywa turystykê sektorem o nieokrelonych granicach. Por. Pasqualini J-P., Jacquot B., Tourismes en Europe. Action touristique, DUNOD, Paris 1992, s. 2.
mentów WTO, gdzie napisano, ¿e zgodnie z obecn¹ klasyfikacj¹, rodzaj dzia³al- noci gospodarczej zale¿y od typu produktów wytwarzanych przez podmioty go- spodarcze, podczas gdy turystyczna dzia³alnoæ gospodarcza wci¹¿ klasyfikowana jest przede wszystkim na podstawie konsumpcji towarów i us³ug przez odwiedza- j¹cych, turystów i odwiedzaj¹cych jednodniowych31. Przy takim ujêciu z uwagi na to, ¿e turyci mog¹ dokonywaæ zakupów dowolnych produktów zdecydowa- na wiêkszoæ dzia³ów gospodarki (w mniejszym lub wiêkszym stopniu) uczestni- czy w obrotach turystycznych32. Z drugiej strony wiele produktów, które zwi¹zane s¹ z turystyk¹ (np. us³ugi transportowe, gastronomiczne, zwiedzanie muzeów itp.) nie s¹ jednoznacznie przypisane do tego zjawiska.
Wydaje siê, ¿e lepsze zrozumienie wzajemnych relacji miêdzy turystyk¹ a innymi dzia³ami gospodarki oraz ewentualne zdefiniowanie i okrelenie zakresu przemys³u turystycznego, wymaga wyodrêbniania dzia³alnoci turystycznej ze wzglêdu na strukturê poda¿y, a nie jak do tej pory klasyfikowanie jej wy³¹cznie ze wzglêdu na strukturê popytu. Osi¹gniêciu tego celu maj¹ s³u¿yæ opracowane w ostatnich latach metodologie badañ i klasyfikacje dzia³alnoci turystycznej, w tym zw³aszcza: SICTA (Standard International Classification of Tourism Activities Miêdzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Dzia³alnoci Turystycznej), zalecana przez wiatow¹ Organizacjê Turystyki oraz metoda czêsto okrelana jako WT&TC/
WEFA (World Travel & Toursim Council/Wharton Econometric Forecastig Asso- ciates), zalecana przez wiatow¹ Radê Podró¿y i Turystyki (szerzej metoda ta zo- sta³a opisana na stronach 31-32).
Najbardziej rozpowszechniona jest pierwsza z wymienionych metod SICTA, wed³ug której dzia³alnoæ gospodarcza zwi¹zana z turystyk¹ wystêpuje w 10 spo-
ród 17 dzia³ów gospodarki narodowej. Klasyfikacja wyró¿nia trzy podstawowe kategorie podzia³u (zgodne z Miêdzynarodow¹ Standardow¹ Klasyfikacj¹ Prze- mys³u International Standard Industrial Classification ISIC): dzia³, grupê i klasê.
Z uwagi na potrzeby dok³adnego sklasyfikowania dzia³alnoci turystycznej, do- datkowo wyodrêbniono tak¿e podklasy, w ramach których wyró¿niono dwa ich typy: podklasy ca³kowicie zwi¹zane z turystyk¹ oraz podklasy czêciowo zwi¹za- ne z turystyk¹. Turystyka zosta³a uwzglêdniona w dzia³ach:
1. Budownictwo 4 podklasy ca³kowicie zwi¹zane z turystyk¹;
2. Handel hurtowy i detaliczny 26 podklas czêciowo zwi¹zanych z tu- rystyk¹;
3. Hotele i restauracje 6 podklas ca³kowicie zwi¹zanych z turystyk¹ (hotele, motele, pensjonaty, schroniska, campingi itd. wraz z restauracjami i innymi
31Integration of Tourism in the ISIC and the CPT, WTO, October 1987; cyt. za: Terminologia turystyczna..., op. cit., s. 27.
32W jednym z oficjalnych dokumentów WTO napisano: Tylko jedna ga³¹ gospodarki nie odczuwa w jakim stopniu porednich skutków wydatków turystycznych, a mianowicie obrona narodowa
(Determination of the importance of tourism as an economic activity within the framework of the national accounting system); cyt. za: Terminologia turystyczna..., op. cit., s. 35.
obiektami gastronomicznymi) oraz 6 podklas czêciowo zwi¹zanych z tury- styk¹ (bary szybkiej obs³ugi, puby, sto³ówki zak³adowe itd.);
4. Transport, gospodarka magazynowa i ³¹cznoæ 22 podklasy ca³kowicie oraz 4 podklasy czêciowo zwi¹zane z turystyk¹;
5. Porednictwo finansowe 1 podklasa ca³kowicie zwi¹zana z turystyk¹ (ubez- pieczenia podró¿nych) oraz 4 podklasy czêciowo zwi¹zane z turystyk¹;
6. Obs³uga nieruchomoci, wynajem i dzia³alnoæ zwi¹zana z prowadzeniem interesów 17 podklas ca³kowicie oraz 16 podklas czêciowo zwi¹zanych z turystyk¹;
7. Administracja publiczna 5 podklas ca³kowicie oraz 12 podklas czêcio- wo zwi¹zanych z turystyk¹;
8. Edukacja po 6 podklas ca³kowicie oraz czêciowo zwi¹zanych z turystyk¹;
9. Pozosta³a dzia³alnoæ us³ugowa: komunalna, socjalna i indywidualna 5 podklas ca³kowicie oraz 31 podklas czêciowo zwi¹zanych z turystyk¹;
10. Organizacje i instytucje miêdzynarodowe, gdzie za ca³kowicie zwi¹- zane z turystyk¹ uznano wszystkie miêdzynarodowe organizacje tury- styczne, za za czêciowo zwi¹zane z turystyk¹ uznano wszystkie pozosta³e organizacje i instytucje miêdzynarodowe33.
W ostatnim okresie podjêto dzia³ania maj¹ce doprowadziæ do unifikacji metod klasyfikacji dzia³alnoci turystycznej34. Ka¿da z nich ma przecie¿ na celu rozsze- rzenie wiedzy na temat zakresu i skali takiej dzia³alnoci, zarówno w gospodar- kach poszczególnych krajów, jak i w skali miêdzynarodowej. Metody te mog¹ mieæ tak¿e podstawowe znaczenie dla zdefiniowania i okrelenia zakresu miêdzynarodo- wego przemys³u turystycznego oraz oszacowania jego globalnych obrotów. Jednak
jak na razie nie zosta³y one jeszcze ca³kowicie wdro¿one do oficjalnych syste- mów statystycznych. Dlatego te¿ podstawê analiz stanowiæ musi Miêdzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Przemys³u (International Standard Industrial Classifica- tion ISIC). Obejmuje ona jedynie niektóre bran¿e zajmuj¹ce siê obs³ug¹ ruchu turystycznego, w tym zw³aszcza tzw. sektory zwi¹zane z turystyk¹ (tourism-related industries), do których nale¿¹: us³ugi transportowe, hotelarsko-gastronomiczne, sprze- da¿ detaliczna, us³ugi rekreacyjne i kulturalne. W du¿ym stopniu bran¿e te odpowia- daj¹ g³ównym rodzajom wydatków turystycznych, jednak¿e zgodnoæ ta nie jest precyzyjna35. Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e ISIC nie uwzglêdnia (a raczej nie wy- odrêbnia) dzia³alnoci touroperatorów oraz agencji turystycznych, stanowi¹cych prze- cie¿ jeden z najwa¿niejszych sektorów gospodarki turystycznej.
33Terminologia turystyczna..., op. cit., s. 65-73.
34Oprócz SICTA oraz WT&TC/WEFA, istniej¹ jeszcze dwie inne metodologie, maj¹ce na celu klasyfikacjê i szacowanie obrotów zwi¹zanych z turystyk¹: metoda proponowana przez OECD (Organizacjê Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju); a tak¿e metoda opracowana przez Kanadyjsk¹ Komisjê Turystyczn¹.
35Na przyk³ad czêæ dotycz¹ca hotelarstwa obejmuje dzia³alnoæ internatów i burs szkolnych, domów studenckich oraz hoteli asystenckich. Por. Europejska Klasyfikacja Dzia³alnoci, GUS, Warszawa 1994, s. 95.
Z tego powodu, dla okrelenia zakresu oraz wielkoci obrotów zwi¹zanych z dzia³alnoci¹ turystyczn¹, bardziej przydatny jest system przyjêty w Europejskiej Klasyfikacji Dzia³alnoci oraz cile z ni¹ zwi¹zanej Klasyfikacji Wyrobów i Us³ug (KWiU)36. Opiera siê on na klasyfikacji przedmiotowej, co oznacza, ¿e jedynym kryterium podzia³u i klasyfikacji jest rodzaj dzia³alnoci gospodarczej, a nie instytu- cja, jak to mia³o miejsce w przypadku stosowanej jeszcze do niedawna w Polsce Klasyfikacji Gospodarki Narodowej. Europejska Klasyfikacja Dzia³alnoci wyró¿- nia piêæ poziomów klasyfikacji: sekcje (17), dzia³y (60), grupy (222), klasy (512) i podklasy (obejmuj¹ce te rodzaje dzia³alnoci, które s¹ charakterystyczne dla pol- skiej gospodarki i które s¹ oznaczone specjalnym, szeciocyfrowym kodem nume- rycznym)37. Dla ka¿dej dzia³alnoci ustalono symbole, nazwy i zakres. Jedynym sektorem przemys³u turystycznego, który zosta³ wyodrêbniony w postaci sekcji s¹
Hotele i restauracje (oznaczone symbolem H). Pozosta³e rodzaje dzia³alnoci zwi¹zanej z turystyk¹ s¹ porozrzucane po wielu ró¿nych sekcjach. Jednak w prze- ciwieñstwie do wczeniejszych klasyfikacji, w EKD wyró¿niono dzia³alnoæ agen- cji turystycznych. Okrelono j¹, jako jedn¹ z klas (przedostatni szczebel klasyfikacji) w sekcji I38, gdzie figuruje pod symbolem 63.30 dzia³alnoæ agencji turystycz- nych, pilotów i przewodników wycieczek; pozosta³a dzia³alnoæ zwi¹zana z turystyk¹, gdzie indziej nie sklasyfikowana. Klasa ta obejmuje w szczególnoci:
§ dzia³alnoæ biur podró¿y;
§ organizowanie wycieczek;
§ organizowanie zakwaterowania i rodków transportu wed³ug indywidual- nych zamówieñ podró¿nych lub turystów;
§ zaopatrywanie w bilety, sprzeda¿ wycieczek gwarantuj¹cych kompleksow¹ obs³ugê turysty;
§ dzia³alnoæ pilotów wycieczek;
§ dzia³alnoæ przewodników turystycznych39.
Pomimo pewnych zalet, EKD nie rozwi¹zuje jednak wszystkich problemów, które napotykamy przy próbach okrelenia zakresu dzia³alnoci turystycznej oraz szacowania towarzysz¹cych jej obrotów. Jedn¹ z najwa¿niejszych przeszkód utrud- niaj¹cych ich oszacowanie jest bowiem to, ¿e dla wielu dostawców turystyka sta- nowi jedynie czêæ prowadzonej przez nich dzia³alnoci gospodarczej. Z us³ug
wiadczonych przez restauracje, parki rozrywki, linie lotnicze, hotele czy muzea, korzystaj¹ bowiem nie tylko turyci, ale tak¿e klienci bêd¹cy przedstawicielami innych segmentów rynku, w tym zw³aszcza ludnoæ miejscowa. Zwraca na to uwagê
36W obecnym kszta³cie EKD zosta³a wprowadzona 1 padziernika 1991 roku, jako jeden z podstawowych dokumentów Biura Statystycznego Unii Europejskiej (EUROSTAT).
37Dla niektórych sekcji przewidziano dodatkowy, poredni poziom w postaci podsekcji.
38Sekcja I obejmuje: transport, gospodarkê magazynow¹ i ³¹cznoæ. Dzia³alnoæ turystyczn¹ umieszczono w dziale 63 jako jedn¹ z kilku rodzajów Dzia³alnoci wspieraj¹cych i pomocniczych dla transportu.
39Europejska Klasyfikacja Dzia³alnoci, op. cit., s. 99.
