Definicje i typologie organizacji miêdzynarodowych

Ze wzglêdu na ró¿norodnoœæ zadañ, jakie spe³niaj¹ w stosunkach miêdzynaro-dowych i polityce œwiatowej, a tak¿e ze wzglêdu na bardzo ró¿ne miejsce w struktu-rze systemów administracyjno-gospodarczych, jasne i precyzyjne zdefiniowanie pojêcia organizacji miêdzynarodowych nie jest ³atwe. Najczêœciej s¹ one postrze-gane jako forum aktywnoœci dyplomatycznej pañstw, miejsce spotkañ, konsultacji i negocjacji polityków i dyplomatów oraz instrument organizowania wp³ywu ró¿-nych ugrupowañ na politykê zagraniczn¹ pañstw cz³onkowskich¹⁹⁹.

Wskazane wy¿ej aspekty powstawania i dzia³alnoœci organizacji miêdzynaro-dowych stanowi¹ zawsze rdzeñ, wokó³ którego tworzy siê ich definicje. Na przyk³ad wed³ug W. Morawieckiego, „organizacja miêdzynarodowa to system wspó³pracy pañstw cz³onkowskich, którego podstawow¹ cech¹ jest istnienie sta³ych organów wyra¿aj¹cych w swych decyzjach wolê ca³ej organizacji i powo³anych do realizacji wspólnych zadañ, odpowiadaj¹cych zgodnym interesom tych pañstw”²⁰⁰.

Wydaje siê jednak, ¿e zawê¿enie terminu organizacje miêdzynarodowe do in-stytucji spe³niaj¹cych wymienione kryteria obecnie jest ju¿ niewystarczaj¹ce. De-finicje tworzone w ten sposób opisuj¹ bowiem organizacje miêdzynarodowe jako instytucje ³¹cz¹ce pañstwa (rz¹dy), które dzia³aj¹ g³ównie w sferze polityki miê-dzynarodowej. Praktyka jednak pokazuje, ¿e cz³onkami organizacji mog¹ byæ za-równo pañstwa, jak i inne podmioty. Przyjmuj¹c takie zastrze¿enie, mo¿na uznaæ,

¿e organizacja miêdzynarodowa to zrzeszenie pañstw b¹dŸ te¿ innych osób

197Bankowicz M., Prawo miêdzynarodowe i stosunki miêdzynarodowe, [w:] Wiedza o spo³eczeñstwie, red. Woœ T., Stelmach J., Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 234.

198Jako przyk³ad mo¿e pos³u¿yæ wspomniana ju¿ kwestia standaryzacji, z której nie zawsze zdajemy sobie sprawê, a z któr¹ spotykamy siê w bardzo wielu obszarach naszego codziennego ¿ycia (np.

takie samo natê¿enie pr¹du p³yn¹cego w gniazdkach elektrycznych to tak¿e efekt standaryzacji).

199Por. Stosunki miêdzynarodowe, red. Malendowski W., Mojsiewicz Cz., Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Alta”, Wroc³aw 1998 oraz Bieleñ S., Proces instytucjonalizacji miêdzynarodowych stosunków politycznych, [w:] Zmiennoœæ i instytucjonalizacja stosunków miêdzynarodowych, op. cit., s. 326.

200Morawiecki W., Zagadnienie optymalizacji decyzji organizacji miêdzynarodowej, [w:] Stosunki miêdzynarodowe. Problemy badañ i teorii, red. Bodnar A., Szczepañski W., PWN, Warszawa 1983, s. 114.

prawnych (najczêœciej krajowych zwi¹zków i stowarzyszeñ) lub osób fizycz-nych z ró¿fizycz-nych krajów, powo³ane w celu realizacji zadañ okreœlofizycz-nych w statucie.

W podobny sposób organizacjê miêdzynarodow¹ definiuj¹ P. Czubik i B. KuŸniak, wed³ug których – stosuj¹c pewne uproszczenie – jest ni¹ „zrzeszenie co najmniej trzech podmiotów utworzone dla realizacji wspólnego celu, który ma charakter miê-dzynarodowy b¹dŸ jest realizowany poprzez dzia³alnoœæ miêdzynarodow¹”²⁰¹.

Dzia³alnoœæ organizacji miêdzynarodowych – podobnie jak ca³okszta³t stosun-ków miêdzynarodowych – opiera siê na podstawie ustalonych zasad i regu³ postê-powania, które wyznaczane s¹ normami prawa miêdzynarodowego. Przez d³ugi czas pod pojêciem prawa miêdzynarodowego rozumiano wy³¹cznie normy regulu-j¹ce stosunki miêdzy pañstwami. Jednak wielu autorów uwa¿a, ¿e obecnie takie w¹skie rozumienie prawa miêdzynarodowego nie wydaje siê w³aœciwe. Wed³ug M. Bankiewicza, „stosunki miêdzy pañstwami, co prawda stanowi¹ nadal trzon sto-sunków miêdzynarodowych, lecz we wspó³czesnym œwiecie na arenie miêdzynaro-dowej spor¹ aktywnoœæ przejawiaj¹ tak¿e niepañstwowe podmioty. Powszechnym zjawiskiem s¹ stosunki miêdzy pañstwami, z jednej strony, a organizacjami miêdzy-narodowymi z drugiej, a tak¿e stosunki pomiêdzy samymi organizacjami miêdzyna-rodowymi”²⁰².

Problematyka zawierania umów miêdzynarodowych i ich stosowania stano-wi przedmiot specjalnego dzia³u prawa miêdzynarodowego publicznego – tzw.

prawa traktatów. Normy prawa traktatów maj¹ zarówno charakter zwyczajowy, jak i skodyfikowany. Wiêkszoœæ z nich zosta³a zawarta w dwóch konwencjach:

§ Konwencji Wiedeñskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 roku, która ma zastosowanie do umów miêdzynarodowych zawieranych pomiêdzy pañstwa-mi²⁰³;

§ tzw. II Konwencji Wiedeñskiej o prawie traktatów z 21 marca 1986 roku, która ma zastosowanie do umów miêdzynarodowych zawieranych pomiê-dzy pañstwami a organizacjami miêpomiê-dzynarodowymi oraz miêpomiê-dzy organiza-cjami miêdzynarodowymi²⁰⁴.

Trzeba jednak wyraŸnie podkreœliæ, ¿e w praktyce – w ramach szeroko rozu-mianego prawa miêdzynarodowego – dzia³alnoœæ miêdzynarodowych organizacji reguluj¹ trzy podstawowe kategorie aktów prawnych:

§ akty za³o¿ycielskie – podstawowa umowa za³o¿ycielska wraz z za³¹cznika-mi, a tak¿e uzupe³niaj¹ce umowy za³o¿ycielskie;

201Czubik P., KuŸniak B., Organizacje miêdzynarodowe, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2002, s. 3.

202Bankowicz M., Prawo miêdzynarodowe i stosunki miêdzynarodowe, op. cit., s. 235.

203Konwencja ta wesz³a w ¿ycie 21 stycznia 1980 roku, a Polska przyst¹pi³a do niej 1 sierpnia 1990 r.

DzU z 1990 r., nr 74, poz. 439.

204Konwencja ta nie wesz³a jeszcze w ¿ycie. Zawiera jednak szereg zapisów przeniesionych niemal wprost z KWPT’69 (Konwencji Wiedeñskiej). Zachowuje jej terminologiê, a nawet numeracjê artyku³ów. W preambule do KWPT’86 znajduje siê sformu³owanie, ¿e strony uzgodni³y tekst tej konwencji, maj¹c na wzglêdzie postanowienia Konwencji Wiedeñskiej o prawie traktatów z 1969 r.

Postanowieniami art. 73 zdecydowano natomiast, ¿e w razie, gdyby obydwie konwencje mog³y znaleŸæ zastosowanie do tego samego traktatu, pierwszeñstwo ma Konwencja o prawie traktatów z 1969 roku. Por. Czubik P., KuŸniak B., op. cit., s. 18.

§ akty pochodne – statuty, regulaminy, przepisy wewnêtrzne, urzêdnicze itd., na podstawie których organizacje miêdzynarodowe funkcjonuj¹. S¹ one okreœlane mianem prawa wewnêtrznego organizacji;

§ inne akty prawne – do których odsy³a umowa za³o¿ycielska.

Akty za³o¿ycielskie zwykle okreœla siê mianem prawa pierwotnego, natomiast pozosta³e nazywa siê prawem wtórnym. Prawn¹ podstawê dzia³alnoœci organizacji miêdzynarodowych stanowi¹ przede wszystkim ich statuty, choæ w niektórych or-ganizacjach ten rodzaj wielostronnych konwencji mo¿e przybieraæ inne nazwy²⁰⁵. Przewa¿nie jest to umowa miêdzynarodowa, zawarta przez pañstwa zak³adaj¹ce dan¹ organizacjê. Niekiedy jednak statut organizacji miêdzynarodowej mo¿e byæ ujêty w formie uchwa³y lub kilku uchwa³ konferencji miêdzynarodowych lub or-ganu innej organizacji miêdzynarodowej, które jednak zostaj¹ „wyraŸnie lub mil-cz¹co uznane za prawnie obowi¹zuj¹ce przez pañstwa staj¹ce siê cz³onkami za³o¿onej organizacji miêdzynarodowej”²⁰⁶.

Organizacje miêdzynarodowe cechuj¹ siê niezwyk³ym zró¿nicowaniem we-wnêtrznym, co – jak ju¿ wspomniano – wynika z ró¿norodnoœci celów, dla których zosta³y powo³ane oraz funkcji, jakie pe³ni¹ na arenie miêdzynarodowej. W ca³ym dorobku teoretycznym oraz w badaniach nad organizacjami miêdzynarodowymi mo¿na wyró¿niæ dwa dominuj¹ce nurty: strukturalny i funkcjonalny²⁰⁷.

Podejœcie strukturalne okreœla organizacjê miêdzynarodow¹ jako formê wie-lostronnej wspó³pracy miêdzynarodowej, obejmuj¹c¹ wzglêdnie sta³y zakres cz³on-kostwa oraz sta³e organy o zdefiniowanych kompetencjach zawartych w statucie.

Zgodnie z t¹ koncepcj¹, istotn¹ przes³ank¹ istnienia i skutecznego dzia³ania orga-nizacji miêdzynarodowej jest precyzyjne okreœlenie w statucie zakresu i warun-ków cz³onkostwa, systemów organów o okreœlonych kompetencjach czy wreszcie sposobu funkcjonowania. £¹cznie stanowi to przes³anki i niezbêdne elementy pro-cesu kreacji organizacji miêdzynarodowej.

Podejœcie funkcjonalne opisuje natomiast organizacjê miêdzynarodow¹ jako pochodn¹ zadañ i funkcji, które ona spe³nia. Oznacza to, ¿e elementem o zasadni-czym znaczeniu s¹ funkcje, a nie budowa organizacji. W ostatecznoœci, to w³aœnie funkcje okreœlaj¹ przecie¿ strukturê i instytucjonalne ramy funkcjonowania ka¿dej organizacji. Wed³ug tego podejœcia struktura organizacji jest p³ynna, podporz¹d-kowana funkcjom, które w pewnym zakresie mog¹ ulegaæ zmianom.

Wzrastaj¹ca liczba oraz coraz wiêksza ró¿norodnoœæ organizacji miêdzynaro-dowych powoduj¹, ¿e ich analiza rozpoczyna siê zwykle od przeprowadzenia kla-syfikacji, co wcale nie jest zadaniem ³atwym, gdy¿ poszczególni badacze stosuj¹ bardzo ró¿ne kryteria podzia³u.

205Na przyk³ad karta – w przypadku ONZ, uk³ad – w przypadku Organizacji Uk³adu Warszawskiego, konstytucja – w przypadku Miêdzynarodowej Organizacji Pracy czy traktat – w przypadku Wspólnot Europejskich.

206Morawiecki W., Organizacje miêdzynarodowe, [w:] Encyklopedia prawa miêdzynarodowego i stosunków miêdzynarodowych, red. Klafkowski A., Symonides J., Wiedza Powszechna, Warszawa 1976, s. 246.

207Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych, op. cit., s. 15.

I. Najbardziej podstawowym kryterium klasyfikacji organizacji miêdzynarodo-wych jest status prawnomiêdzynarodowy ich cz³onków. Zgodnie z tym wyró¿ni-kiem mo¿na wydzieliæ dwie podstawowe grupy organizacji miêdzynarodowych²⁰⁸:

§ miêdzynarodowe organizacje rz¹dowe – IGOs (International Government Organizations), czasami funkcjonuj¹ce w literaturze pod skrótem GO (Governmental Organizations);

§ miêdzynarodowe organizacje pozarz¹dowe – INGOs (International Non-Government Organizations), wystêpuj¹ce te¿ pod skrótem NGO (Non Governmental Organizations).

Miêdzynarodowe organizacje rz¹dowe (zwane te¿ miêdzypañstwowymi lub miêdzyrz¹dowymi) to „zrzeszenia co najmniej trzech pañstw, których podstaw¹ jest umowa miêdzynarodowa, okreœlaj¹ca cele i zasady dzia³ania organizacji, a tak¿e powo³uj¹ca jej sta³e organy”²⁰⁹. W niektórych opracowaniach przyjmuje siê, ¿e organizacjê miêdzynarodow¹ mog¹ tworzyæ tak¿e podmioty reprezentuj¹ce dwa pañstwa. Zwraca na to uwagê miêdzy innymi W. Morawiecki, kiedy pisze: „Roz-powszechnione jest mniemanie, ¿e organizacja miêdzynarodowa powinna liczyæ przynajmniej trzech cz³onków. Wydaje siê jednak, ¿e równie¿ sta³e instytucje wspó³pracy dwustronnej spe³niaj¹ podstawowe cechy organizacji miêdzynarodo-wych, chocia¿ ró¿ni¹ siê one od instytucji sta³ej wspó³pracy wielostronnej pod wzglêdem typu przebiegaj¹cego w nich procesu decyzyjnego”²¹⁰. Jednak w zwi¹z-ku z tym, ¿e Sekretariat ONZ (wspólnie z Uni¹ Stowarzyszeñ Miêdzynarodo-wych) ustali³²¹¹, ¿e za organizacje miêdzyrz¹dowe nale¿y uwa¿aæ wy³¹cznie organizacje grupuj¹ce co najmniej trzy pañstwa, za obowi¹zuj¹cy przyjmuje siê wymóg, aby do miêdzynarodowej organizacji rz¹dowej nale¿a³y minimum trzy podmioty. Organizacje powo³ane umowami dwustronnymi nie s¹ rejestrowane przez ONZ. Aktem prawnym, który okreœla cele, zadania oraz strukturê we-wnêtrzn¹ organizacji miêdzyrz¹dowych, jest umowa miêdzynarodowa. Klasycz-nym przyk³adem takiej umowy jest Karta Narodów Zjednoczonych, na podstawie której funkcjonuje ONZ. Jako przyk³ady organizacji rz¹dowych mo¿na podaæ:

Radê Europy, Organizacjê Jednoœci Afrykañskiej (OJA) i Organizacjê Pañstw Amerykañskich (OPA). Status organizacji rz¹dowej posiada równie¿ Œwiatowa Organizacja Turystyki, a tak¿e kilka innych organizacji, które maj¹ du¿y wp³yw na funkcjonowanie rynku turystycznego, w tym: Organizacja Wspó³pracy Gospo-darczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development – OECD), Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oœwiaty, Nauki i Kultu-ry (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO)

208W literaturze spotkaæ mo¿na tak¿e trzyelementowy podzia³ organizacji miêdzynarodowych, w którym

– oprócz organizacji rz¹dowych i pozarz¹dowych – wyró¿nia siê tak¿e organizacje mieszane (o mieszanym sk³adzie cz³onkowskim), zrzeszaj¹ce osoby fizyczne lub/i osoby prawne, lub/i zwi¹zki tych osób oraz obok tych podmiotów równie¿ pañstwa lub ich organy. Por. Czubik P., KuŸniak B., op. cit., s. 4.

209Prawo miêdzynarodowe i stosunki miêdzynarodowe, op. cit., s. 239.

210Morawiecki W., Organizacje miêdzynarodowe, op. cit., s. 246.

211 Zgodnie z Rezolucj¹ Nr 334/ECOSOC z 20 lipca 1950 roku.

czy Miêdzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (International Civil Avia-tion OrganizaAvia-tion – ICAO).

Wed³ug P. Czubika i B KuŸniak, w sposób wzglêdnie ca³oœciowy, miêdzyna-rodow¹ organizacjê rz¹dow¹ mo¿na scharakteryzowaæ nastêpuj¹co:

§ ma ona trwa³y charakter, czym w szczególnoœci ró¿ni siê od konferencji miêdzynarodowej;

§ jej cz³onkami s¹ pañstwa, choæ wyj¹tkowo – obok pañstw – mog¹ do niej nale¿eæ równie¿ organizacje miêdzyrz¹dowe (np. cz³onkiem Miêdzynaro-dowej Organizacji Handlu jest Wspólnota Europejska);

§ podstaw¹ funkcjonowania organizacji jest jej statut, bêd¹cy wielostronn¹ umow¹ miêdzynarodow¹;

§ posiada sta³e organy wyposa¿one w kompetencje okreœlone w statucie;

§ cz³onkowie organizacji dzia³aj¹ dla realizacji wspólnych celów²¹².

Miêdzynarodowe organizacje pozarz¹dowe to instytucje (struktury), w któ-rych cz³onkostwo jest ze swej istoty pozarz¹dowe (dlatego te¿ czasami nazywa-ne s¹ organizacjami prywatnymi lub niepañstwowymi). Bez w¹tpienia s¹ onazywa-ne obecnie najpowszechniejszym typem organizacji miêdzynarodowych, zaœ w dzie-dzinach takich jak turystyka, ich znaczenie jest najwiêksze. Wed³ug M. Klepac-kiego, pod pojêciem miêdzynarodowej organizacji pozarz¹dowej nale¿y rozumieæ

„zorganizowane stowarzyszenie o wzglêdnie trwa³ym charakterze, powsta³e za-zwyczaj na mocy aktu o charakterze porozumienia prywatnego (rzadko umowy miêdzynarodowej), którego cz³onkami s¹ wy³¹cznie lub przede wszystkim oso-by fizyczne, zwi¹zki osób lub osooso-by prawne (czasami te dwa lub trzy elementy

³¹cznie) z co najmniej trzech pañstw (sporadycznie tak¿e rz¹dy lub inne organy pañstw, wystêpuj¹ce w charakterze podmiotów prawa cywilnego), posiadaj¹ce w³a-sne, sta³e organy, którego dzia³alnoœæ ma miêdzynarodowy charakter”²¹³. Z kolei wed³ug definicji ONZ, termin miêdzynarodowe organizacje pozarz¹dowe odnosi siê do „jakichkolwiek organizacji miêdzynarodowych powo³anych do ¿ycia nie przez uk³ad miêdzyrz¹dowy”²¹⁴. Wed³ug tej definicji, Unia Organizacji Miêdzyna-rodowych prowadzi rejestr takich organizacji, który publikowany jest w Yearbook of International Organizations.

Organizacje pozarz¹dowe nie powstaj¹ w wyniku umów miêdzynarodowych.

Ich narodziny oraz dzia³alnoœæ oparte s¹ przede wszystkim na aktach wewnêtrz-nych (takich jak: statuty czy regulaminy), dobrowolnie przestrzegawewnêtrz-nych przez cz³on-ków. Organizacje te – podobnie jak organizacje rz¹dowe – musz¹ posiadaæ sta³e organy wyposa¿one w okreœlone kompetencje dotycz¹ce dzia³añ o charakterze miêdzynarodowym. W zestawieniu z IGOs organizacje pozarz¹dowe s¹ z formal-nego punktu widzenia ograniczone w swej aktywnoœci miêdzynarodowej.

Jednak-¿e patrz¹c na to z szerszej perspektywy, teza mówi¹ca o tym, Jednak-¿e organizacje pozarz¹dowe wpisa³y siê na trwa³e w œwiatow¹ strukturê organizacji

miêdzynaro-212Czubik P., KuŸniak B., op. cit., s. 4.

213Klepacki M., Encyklopedia organizacji miêdzynarodowych, PAN, Warszawa 1970, s. 29.

214Osmañczyk E. J., op. cit., s. 369.

dowych nie powinna budziæ ¿adnych w¹tpliwoœci. Jako przyk³ady mog¹ tu

pos³u-¿yæ: Miêdzynarodowy Czerwony Krzy¿, Amnesty International, Green Peace oraz wiele innych zas³u¿onych organizacji.

W grupie INGOs szczególne miejsce zajmuj¹ organizacje transnarodowe (TNOs). Od powy¿szych wyró¿nia je odmienna orientacja, cele i sposoby

dzia-³ania. Nie s¹ one zorientowane na bezpoœrednie kszta³towanie polityki pañstw.

Dysponuj¹ jednak poœrednimi instrumentami wp³ywania na pañstwa (np. ekono-micznymi, finansowymi, technicznymi). Do tej grupy zaliczyæ mo¿na na przy-k³ad Huntington World Bank.

Z uwagi na specyfikê dzia³alnoœci organizacji miêdzynarodowych umieszczo-nych na ni¿szych szczeblach przedstawionego schematu pominiêto je w dalszych rozwa¿aniach. W ksi¹¿ce tej interesowano siê bowiem g³ównie organizacjami „nie-komercyjnymi” oraz takimi, w których kryterium maksymalizacji zysku nie jest g³ównym celem dzia³alnoœci. Ze wzglêdu na fakt, ¿e wiele spoœród korporacji trans-narodowych kryterium tego nie spe³nia³o, w wiêkszoœci nie zosta³y one w tym opracowaniu uwzglêdnione. Dok³adne zestawienie wy¿ej opisanych struktur i po-dzia³ów organizacji miêdzynarodowych przedstawia poni¿szy schemat.

Rys. 4. Schemat klasyfikacyjny organizacji miêdzynarodowych

ród³o: Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych, red. £oœ-Nowak T., Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1997, s. 22.

Wed³ug P. Czubika i B KuŸniak, w sposób wzglêdnie ca³oœciowy miêdzynaro-dow¹ organizacjê pozarz¹miêdzynaro-dow¹ mo¿na scharakteryzowaæ w nastêpuj¹cy sposób:

§ organizacja ma trwa³y charakter, czym ró¿ni siê od konferencji miêdzyna-rodowej;

§ zrzesza osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub/i zwi¹zki tych osób, cz³on-kowie powinni przy tym posiadaæ obywatelstwo ró¿nych pañstw lub siedzi-by w ró¿nych pañstwach;

§ tworz¹ j¹ co najmniej trzy podmioty z ró¿nych pañstw;

0LÀG]\QDURGRZH2UJDQL]DFMH5]»GRZH,*2V ,1*2V

0LÀG]\QDURGRZH2UJDQL]DFMH3R]DU]»GRZH

2UJDQL]DFMH7UDQVQDURGRZH712V

.RUSRUDFMHWUDQVQDURGRZH

7&2 2UJDQL]DFMHWUDQVU]»GRZH

7*2 7UDQVQDURGRZHQLH]U]HV]RQH NRUSRUDFMH71&2

§ podstaw¹ jej funkcjonowania jest statut, bêd¹cy aktem prawnym o charak-terze porozumienia prywatnego;

§ organizacja posiada sta³e organy wyposa¿one w kompetencje okreœlone w statucie;

§ cz³onkowie organizacji dzia³aj¹ dla realizacji wspólnych celów, a cele te powinny mieæ charakter miêdzynarodowy lub byæ realizowane przez

dzia-³alnoœæ miêdzynarodow¹²¹⁵.

Przegl¹d klasyfikacji organizacji miêdzynarodowych zaprezentowano miêdzy innymi w najnowszym wydaniu Encyklopedii organizacji miêdzynarodowych²¹⁶. Jednym z najczêœciej stosowanych kryteriów podzia³u organizacji miêdzynarodo-wych jest zakres podmiotowy, wed³ug którego wydzieliæ mo¿na dwie grupy or-ganizacji:

§ miêdzynarodowe organizacje powszechne (globalne),

§ miêdzynarodowe organizacje partykularne (a wœród nich miêdzynarodowe organizacje regionalne).

Do grupy pierwszej (organizacje powszechne) wchodz¹ te organizacje, które swym zasiêgiem obejmuj¹ wszystkie lub prawie wszystkie pañstwa œwiata (a przy-najmniej do tego d¹¿¹). W chwili obecnej na œwiecie jest stosunkowo niewiele po-wszechnych organizacji miêdzynarodowych. Wed³ug UIA, sanowi¹ one nieca³e 7% ogó³u miêdzynarodowych organizacji rz¹dowych i prawie wszystkie z nich nale¿¹ do tzw. systemu Narodów Zjednoczonych (zwanego tak¿e rodzin¹ NZ), który tworzy ONZ oraz jej organizacje wyspecjalizowane.

Natomiast organizacje partykularne (grupowe) obejmuj¹ swym zasiêgiem niektóre tylko pañstwa i z regu³y ró¿ni¹ siê od organizacji powszechnych

wy-¿szym stopniem spoistoœci i zgodnoœci swoich cz³onków. Kiedy podstaw¹ dobo-ru cz³onków w danej organizacji jest przynale¿noœæ pañstw do danego regionu geograficznego, organizacje takie okreœla siê zazwyczaj mianem regionalnych.

Za przyk³ad takich stowarzyszeñ mog¹ pos³u¿yæ zarówno wspomniane ju¿ OJA oraz OPA, jak te¿ – z bran¿y turystycznej – Europejska Komisja Turystyki (ETC).

U podstaw tworzenia organizacji partykularnych le¿y wystêpowanie zbie¿noœci interesów, szczególnie miêdzy pañstwami s¹siaduj¹cymi ze sob¹ lub maj¹cymi zbli¿one systemy spo³eczno-polityczne. Du¿e znaczenie maj¹ zw³aszcza organi-zacje regionalne. Powinny one regulowaæ stosunki miêdzy pañstwami danego regionu, rozwi¹zywaæ problemy o znaczeniu regionalnym i lokalnym, reprezen-towaæ interesy swojego regionu na arenie miêdzynarodowej.

Stosuj¹c dodatkowe kryterium celów i skutków dzia³alnoœci, organizacje re-gionalne mo¿na jeszcze podzieliæ na organizacje koordynacyjne i organizacje integracyjne. Pierwsze z nich maj¹ na celu intensywn¹ wspó³pracê w danej dzie-dzinie. Drugie zaœ opieraj¹ siê na tradycyjnej wspó³pracy, która jednak prowadzi

215Czubik P., KuŸniak B., op. cit., s. 4-5.

216Doliwa-Klepacki Z. M., op. cit., s. 20-29.

do przemian strukturalnych w systemie prawnym i ekonomice pañstw cz³onkow-skich w ten sposób, ¿e wprowadzaj¹c zunifikowane rozwi¹zania, organizacje inte-gracyjne buduj¹ wspóln¹ przestrzeñ prawn¹ i wspólny organizm gospodarczy, obejmuj¹cy zrzeszone pañstwa²¹⁷. Wydaje siê, ¿e kryterium to oraz wyodrêbnione na jego podstawie typy organizacji mo¿na stosowaæ nie tylko do organizacji regio-nalnych, ale w zasadzie do wiêkszoœci organizacji miêdzynarodowych.

W przypadku miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych powy¿sza kla-syfikacja mo¿e byæ stosowana jedynie w formie zmodyfikowanej. Mo¿na je bo-wiem podzieliæ na powszechne i partykularne jedynie w tym znaczeniu, ¿e stwarzaj¹ one mo¿liwoœæ skupienia osób fizycznych lub prawnych z niektórych pañstw lub z ca³ego œwiata. Dotyczy to jednak tylko takich osób, które s¹ zaintere-sowane lub zajmuj¹ siê dziedzinami, bêd¹cymi przedmiotem dzia³alnoœci danej organizacji. W praktyce nie istnieje bowiem ¿adna miêdzynarodowa organizacja pozarz¹dowa, która skupia³aby osoby fizyczne lub prawne z ca³ego œwiata.

II. Kolejne czêsto stosowane kryterium to zakres przedmiotowy

dzia³alno-œci organizacji. Stosuj¹c je zarówno w odniesieniu do organizacji rz¹dowych, jak i pozarz¹dowych, wyró¿niæ mo¿na dwie podstawowe kategorie:

§ organizacje o kompetencjach ogólnych (uniwersalnych),

§ organizacje o kompetencjach wyspecjalizowanych.

Do pierwszej grupy (organizacje o kompetencjach ogólnych) nale¿¹ stowa-rzyszenia, których zakres kompetencji jest bardzo szeroki i obejmuj¹ one prak-tycznie ca³okszta³t stosunków miêdzy cz³onkami organizacji. Choæ wœród nich wiêcej jest organizacji rz¹dowych ni¿ pozarz¹dowych, to i tak stanowi¹ zaledwie kilka procent ogó³u wszystkich miêdzynarodowych instytucji. Do tej grupy zali-czyæ mo¿na: ONZ i OPA, a wœród organizacji pozarz¹dowych: Organizacjê Soli-darnoœci Narodów Afryki i Azji.

Do organizacji o kompetencjach wyspecjalizowanych nale¿¹ natomiast ta-kie organizacje, których przedmiotem dzia³ania jest pewien wycinek stosunków miêdzynarodowych. I w³aœnie ze wzglêdu na rodzaj dzia³alnoœci mo¿na je podzie-liæ na wiele podgrup: polityczne i polityczno-wojskowe, gospodarcze, spo³eczne, naukowe i badawcze, kulturalne i oœwiatowe, turystyczne, rolnicze, transportowe, medyczne, sportowe, m³odzie¿owe i wiele innych. Ten typ organizacji miêdzyna-rodowych jest bliski opisywanym w dalszej czêœci organizacjom wyodrêbnionym na podstawie profilu dzia³alnoœci.

III. Mo¿liwoœæ przyst¹pienia do organizacji to nastêpne kryterium podzia³u.

Stosuj¹c je mo¿na wydzieliæ trzy rodzaje organizacji: otwarte, pó³otwarte oraz za-mkniête. Do grupy organizacji otwartych zalicza siê te, które przewiduj¹ mo¿li-woœæ przyst¹pienia do nich – w przypadku organizacji miêdzyrz¹dowych – wszystkich pañstw z ca³ego œwiata – w przypadku zaœ organizacji niepañstwowych – osób

fi-217Czubik P., KuŸniak B., op. cit., s. 7.

zycznych lub prawnych z wszystkich pañstw œwiata. Organizacjami otwartymi (przy-najmniej z formalnego punktu widzenia) s¹ wszystkie organizacje powszechne. Na-tomiast organizacjami pó³otwartymi, które stanowi¹ najliczniejsz¹ grupê organizacji miêdzynarodowych, s¹ instytucje, które przewiduj¹ mo¿liwoœæ przyst¹pienia do nich jedynie pañstw lub osób fizycznych i prawnych, odpowiadaj¹cych okreœlonemu warunkowi selekcji. Do najczêœciej wystêpuj¹cych kryteriów przynale¿noœci zali-czyæ nale¿y takie czynniki, jak: po³o¿enie geograficzne, ustrój, produkcja okreœlo-nych surowców czy towarów, œwiadczenie okreœlookreœlo-nych us³ug itd. Najwiêksz¹ grupê organizacji tego typu stanowi¹ organizacje regionalne. Z kolei organizacje zamkniête to takie, do których nie mog¹ przyst¹piæ inne pañstwa lub osoby fizyczne i prawne.

Bêd¹ to wiêc z jednej strony organizacje, które w swym za³o¿eniu nie przewiduj¹ mo¿liwoœci zwiêkszenia liczby cz³onków (np. Nordycka Rada Ministrów, Unia Eko-nomiczna Beneluksu) lub nie chc¹ zwiêkszyæ liczebnoœci swych cz³onków (np. Po³u-dniowoafrykañska Unia Celna). Organizacjami zamkniêtymi stan¹ siê równie¿

organizacje pó³otwarte, kiedy skupi¹ w swych ramach wszystkie pañstwa lub osoby fizyczne i prawne, odpowiadaj¹ce okreœlonemu kryterium selekcji (np. organizacje regionalne, gdy skupi¹ wszystkie pañstwa z danego regionu).

Charakteryzuj¹c organizacje miêdzynarodowe przy zastosowaniu takiego

Charakteryzuj¹c organizacje miêdzynarodowe przy zastosowaniu takiego

W dokumencie MIÊDZYNARODOWEORGANIZACJE TURYSTYCZNE (Stron 75-86)