Stowarzyszenie Miêdzynarodowego Transportu Lotniczego zosta³o za³o¿one w kwietniu 1945 roku w Hawanie. Jest spadkobierc¹ istniej¹cego od 1919 roku Stowarzyszenia Miêdzynarodowego Ruchu Lotniczego (International Air Traffic Association). Stare IATA do 1939 roku jednoczy³o tylko europejskie linie lotnicze (pierwszym jego cz³onkiem spoza starego kontynentu by³ amerykañski Pan Ame-rican). G³ówne za³o¿enia i cele tej organizacji obejmowa³y promowanie
ekono-micznego i bezpiecznego pasa¿erskiego ruchu lotniczego. Gdy w 1944 roku pod-pisano konwencjê chicagowsk¹ i utworzono ICAO, zdano sobie sprawê z ko-niecznoci zreorganizowania struktur i dostosowania starej IATA do coraz szybciej rozwijaj¹cego siê przemys³u lotniczego. Pierwsze projekty zmian sygnalizowa-no ju¿ podczas spotkania przedstawicieli 35 linii lotniczych, zorganizowanego w Chicago pod koniec 1944 roku. Ostateczny projekt statutu nowej organizacji zosta³ opracowany i podpisany kilka miesiêcy póniej w Hawanie. Siedziba IATA znajduje siê w Genewie.
CELE
Nowe IATA w przeciwieñstwie do swojego poprzednika ju¿ od momentu powstania obarczone zosta³o ogólnowiatowym zakresem obowi¹zków. Wed³ug R. Milla i A. Morisona, najwa¿niejsze cele stoj¹ce przed IATA, mo¿na uj¹æ w siedem punktów374:
1. Bezpieczeñstwo i ochrona. Promowanie pewnoci, solidnoci i bezpieczeñ-stwa lotów na ca³ym wiecie.
2. Uznanie ekonomiczne. Osi¹ganie uznania znaczenia transportu lotniczego dla ogólnowiatowego spo³ecznego i ekonomicznego rozwoju.
3. Mo¿liwoci finansowe. Pomaganie przemys³owi lotniczemu w osi¹gniêciu dostatecznych poziomów op³acalnoci.
4. Produkty i obs³uga. Zapewnianie wysokiej jakoci oferowanych us³ug, spe³-niaj¹cych oczekiwania i w sposób optymalny zaspokajaj¹cych potrzeby klientów.
5. Standardy i procedury. Rozwijanie wydajnych i ekologicznych standardów oraz procedur, przyczyniaj¹cych siê do rozwoju miêdzynarodowego trans-portu lotniczego.
6. Wsparcie bran¿owe. Identyfikowanie i wyra¿anie opinii bran¿y lotniczej na temat wszelkich dzia³añ, maj¹cych znaczenie dla funkcjonowania lotnictwa cywilnego.
7. Dobry pracodawca (przyci¹ganie, zatrzymanie i rozwój pracowników prze-mys³u lotniczego).
Wed³ug IATA, prywatyzacja linii lotniczych oraz zawieranie przez nie ró¿nych porozumieñ s¹ wyrazem zmian zachodz¹cych we wspó³czesnym wiecie. Konku-rencja ustêpuje kooperacji, a wszystko po to, by móc zaoferowaæ pasa¿erom produkt o mo¿liwie najwy¿szym standardzie. Dlatego te¿ IATA w bardzo ogólny sposób formu³uje misjê swojej dzia³alnoci reprezentowanie i s³u¿enie przemys³owi lot-niczemu375. Kryje siê za tym jednak wyj¹tkowo szeroki zakres celów, które mo¿na zaklasyfikowaæ do czterech grup i przedstawiæ w postaci czterech hase³:
374Mill R. Ch., Morrison A. M., The Tourism System. An Introductory Text, wyd. trzecie, Kendall/
Hunt Publishing Company, Prentice-Hall 1998, s. 247-248.
375Final 2001 Annual Report, IATA, Madrid 2001.
§ promowaæ bezpieczny, regularny i ekonomiczny transport lotniczy na rzecz ludzi z ca³ego wiata, rozwijaæ handel lotniczy oraz rozwi¹zywaæ proble-my z tym zwi¹zane,
§ zapewniaæ forum dla dyskusji i konsultacji bran¿owych problemów zaist-nia³ych miêdzy cz³onkami IATA lub miêdzy nimi a innymi instytucjami powi¹zanymi z tym rynkiem. Dostarczaæ obszernych analiz na temat
dzia-³alnoci przemys³u lotniczego oraz wykonywaæ takie scentralizowane us³u-gi i prace badawcze, jakich cz³onkowskie linie lotnicze mog¹ potrzebowaæ,
§ wspó³pracowaæ z ICAO oraz innymi miêdzynarodowymi organizacjami i regionalnymi zwi¹zkami linii lotniczych,
§ reprezentowaæ stowarzyszenie przewoników lotniczych, którego prze-znaczeniem jest regulowanie zasad wspó³zawodnictwa i wolnego handlu w transporcie lotniczym376.
CZ£ONKOSTWO
Cz³onkostwo w IATA jest otwarte dla ka¿dego przedsiêbiorstwa, które posiada rz¹dow¹ licencjê na prowadzenie regularnych przewozów lotniczych. Cz³onkowie organizacji s¹ podzieleni na dwie grupy: czynni i stowarzyszeni. Status cz³onka czyn-nego posiadaj¹ linie lotnicze, utrzymuj¹ce regularne po³¹czenia krajowe i miêdzyna-rodowe (transport pasa¿erów, poczty i towarów), natomiast cz³onkami stowarzyszonymi mog¹ byæ przewonicy oferuj¹cy us³ugi wy³¹cznie na liniach kra-jowych. W 2002 roku Stowarzyszenie Miêdzynarodowego Transportu Lotniczego liczy³o 274 cz³onków, z czego 246 mia³o status cz³onków czynnych. W dzia³alnoci IATA wa¿n¹ role odgrywaj¹ tzw. Partnerzy IATA, którzy pomagaj¹ Stowarzysze-niu we wprowadzaStowarzysze-niu w ¿ycie wyznaczanych przez nie standardów i procedur. Do-tyczy to zw³aszcza takich dziedzin, jak: infrastruktura, rozk³ady lotów, technologie informatyczne, finanse, cargo (tj. przewóz towarów), obs³uga lotnisk, turystyka.
W zale¿noci od zaanga¿owania Partnerów, IATA dzieli ich na cztery grupy:
§ Industry Associates najszerzej zaanga¿owani w prace organizacji; mog¹ uczestniczyæ w Dorocznym Zgromadzeniu Generalnym (Annual General Meeting).
§ Registered Suppliers, którzy koncentruj¹ siê na jednym b¹d dwóch kie-runkach dzia³alnoci.
§ Specialized Category Registered Suppliers, którzy pracuj¹ w komitetach lub grupach roboczych, zajmuj¹cych siê reprezentowan¹ przez nich bran¿¹.
§ Travel Partners, którzy pomagaj¹ w poprawianiu i ulepszaniu transportu i us³ug turystycznych.
376Zaj¹c J., Rola i znaczenie International Air Transport Association w organizacji i obs³udze ruchu turystycznego, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr W. Alejziaka w Katedrze Turystyki AWF, Kraków 1994, s. 30.
W£ADZE I STRUKTURA ORGANIZACYJNA
Na dorocznym Zgromadzeniu Generalnym, w maju 2001 roku w Madrycie, Zarz¹d IATA podj¹³ decyzjê o zreformowaniu dotychczasowej struktury organi-zacyjnej. Jej g³ównym celem by³o skonsolidowanie i wzmocnienie pozycji IATA.
Nowa struktura funkcjonuje od pocz¹tku kwietnia 2002 roku. Na czele Stowarzy-szenia stoi Dyrektor Generalny i Rada Wykonawcza (Executive Office), a ca³a Organizacja podzielona jest na piêæ wydzia³ów (Divisions)377:
§ Relationship Management odpowiedzialny za kontakty z cz³onkami IATA oraz stosunki IATA z rz¹dami pañstw.
§ Operations & Infrastructure odpowiedzialny za opracowywanie strategii rozwoju infrastruktury oraz program Simplifying Passenger Travel, u³atwiaj¹cy podró¿e pasa¿erskie.
§ Marketing and Commercial Services odpowiedzialny za ca³oæ dzia³al-noci marketingowej IATA, publikacje oraz za konstruowanie taryf, opracowywa-nie zasad dotycz¹cych przewo¿enia baga¿u, przeliczania walut itp.
§ Industry Distribution & Financial Services odpowiedzialny za sieæ akre-dytowanych przy IATA agentów, sprzedaj¹cych bilety lotnicze i us³ugi cargo.
§ Corporate Services odpowiedzialny za pomoc prawn¹ dla wszystkich cz³on-ków IATA.
DZIA£ALNOÆ
IATA dba o interesy oraz organizuje bezkonfliktow¹ wspó³pracê czterech podstawowych podmiotów wystêpuj¹cych na rynku przewozów lotniczych: lini lotniczych, w³adz pañstwowych, spo³eczeñstwa i tzw. osób trzecich, czyli: to-uroperatorów, agentów podró¿y, firm spedycyjnych, dostawców ekwipunku itd.
Nadrzêdnym celem takich dzia³añ jest zagwarantowanie pasa¿erom linii lotni-czych maksymalnego komfortu poruszania siê po ca³ej kuli ziemskiej oraz mak-symalnego poziomu bezpieczeñstwa. Aby zwiêkszyæ postêpy w jego poprawianiu, Stowarzyszenie wprowadzi³o nowy program pod nazw¹ Safety Strategy 2000+
programme. Zawiera on analizy osi¹gniêæ poszczególnych linii lotniczych w dzie-dzinie obs³ugi lotów, które stanowi¹ podstawowe ród³o wiedzy dla ca³ego prze-mys³u lotniczego. Ca³oæ prac Organizacji skoncentrowana jest na czynniku ludzkim w lotnictwie, który traktowany jest jako podstawowy i najwa¿niejszy czynnik, tworz¹cy kulturê bezpieczeñstwa we wszystkich liniach lotniczych. Po-nadto IATA wprowadzi³a nowe standardy jakoci w obs³udze lotów, które s¹ obowi¹zkowe dla wszystkich nowych cz³onków, a rekomendowane dla dotych-czasowych. Zawiera je specjalny, opracowany przez IATA Podrêcznik bezpie-czeñstwa dla linii lotniczych (Standard Airline Security Template), w pe³ni zaakceptowany przez ICAO i ONZ.
377Final 2001 Annual Report, IATA, op. cit.
Oprócz wyznaczania standardów bezpieczeñstwa, Stowarzyszenie pracuje nad ustalaniem ekonomicznych i przyjaznych dla rodowiska procedur, u³atwia-j¹cych obs³ugê miêdzynarodowego transportu lotniczego. Wa¿nym efektem tej dzia³alnoci IATA jest wielostronne porozumienie dotycz¹ce ruchu lotniczego (Multilateral Interline Traffic Agreements MITA), które zosta³o podpisane przez oko³o 300 linii lotniczych. Stanowi ono podstawê do tworzenia sieci wspó³pracy pomiêdzy przewonikami, którzy zobowi¹zali siê do wzajemnego uznawania wy-stawionych przez siebie biletów lotniczych. IATA aktywnie popiera wspólne ini-cjatywy przemys³u lotniczego, które mog¹ mieæ pozytywny wp³yw na rozwój lotnictwa. Dotyczy to nie tylko infrastruktury (budowa nowych lotnisk, pasów startowych, pasów dojazdowych, tzw. taxi-ways, systemów kontroli lotów), ale równie¿ ochrony rodowiska. Celem strategicznym dla IATA w zakresie infra-struktury jest jak najszybsze wprowadzenie opracowanego przez ICAO systemu nawigacyjnego CNS/ATM. Dziêki niemu mo¿liwe bêdzie miêdzy innymi zwiêk-szenie liczby samolotów w danym korytarzu powietrznym, z zachowaniem do-tychczasowego poziomu bezpieczeñstwa. Wa¿nym problemem, przed którym stoi Stowarzyszenie, jest t³ok na lotniskach europejskich, wynikaj¹cy g³ównie ze sto-sowania przestarza³ych systemów kontroli lotów. Rozwi¹zaniem ma byæ zasto-sowanie wspomnianego ju¿ CNS/ATM. Wspó³praca pomiêdzy IATA a ICAO dotyczy te¿ rozwoju zrównowa¿onego. W obu organizacjach jest on propagowa-ny jako nadrzêdna zasada dla wszystkich przedsiêwziêæ infrastrukturalpropagowa-nych.
Scharakteryzowane powy¿ej obszary dzia³añ IATA to zaledwie niewielka czêæ prac, jakie prowadzi ta ogromna organizacja. Do lepszego ich poznania mo¿e po-s³u¿yæ poni¿sze zestawienie, zawieraj¹ce informacje o najwa¿niejszych obszarach dzia³alnoci, programach i us³ugach oferowanych przez Stowarzyszenie378:
§ Instytucja znana pod nazw¹ Clearing House specjalny system, którego pocz¹tki siêgaj¹ roku 1947; dziêki niemu IATA poredniczy w rozliczeniach po-miêdzy liniami lotniczymi. W 2000 roku Clearing House obs³u¿y³ 435 podmiotów (nie tylko linie lotnicze), a obroty siêgnê³y 33,6 mld USD.
§ IDEC (Interline Data Exchange Centre) centrum u³atwiaj¹ce liniom lotni-czym wymianê danych odnosz¹cych siê do iloci sprzedanych biletów oraz prze-wiezionych towarów. W 2000 roku 96 linii lotniczych dokona³o miêdzy sob¹ 94 mln elektronicznych transakcji.
§ APTF (Accounting Policy Task Force) specjalna formacja ds.
ksiêgowo-ci, która opracowuje wskazówki dla przemys³u lotniczego, dotycz¹ce nowych sposobów rejestrowania ekonomicznej dzia³alnoci oraz reprezentuje go pod-czas ró¿nych spotkañ z miêdzynarodowymi ekspertami, ustalaj¹cymi standardo-we zasady ksiêgowania.
§ Interline & Revenue Management Services us³uga, dziêki której indywidu-alny pasa¿er mo¿e przez telefon zarezerwowaæ bilet, zap³aciæ za niego w jednej
wa-378Opracowano je na podstawie Final 2001 Annual Report, IATA, op. cit. i informacji zawartych na stronie: www.iata.org
lucie, a nastêpnie wykorzystaæ go, podró¿uj¹c kilkoma liniami i przez kilka krajów, albo nawet zwróciæ, otrzymuj¹c refundacjê pieniê¿n¹. To, co obecnie jest norm¹, zaczyna³o siê od wielu konferencji, na których ustalano metody konstruowania taryf, zasady dotycz¹ce przewo¿enia baga¿u, przeliczania walut, refundacji itp.
Obecnie ustalenia te s¹ co pewien czas publikowane w tzw. Passenger Air Tariff.
§ Program akredytacji agentów sprzedaj¹cych bilety lotnicze na ca³ym wie-cie (Agency Programmes). IATA firmuje swoj¹ mark¹ ponad 89 tysiêcy biur na ca³ym wiecie, które udokumentowa³y swoj¹ p³ynnoæ finansow¹, profesjonalizm obs³ugi oraz inne wymagania niezbêdne do uzyskania akredytacji IATA.
§ IATA jest najwiêkszym na wiecie organizatorem szkoleñ dla kadry linii lotniczych, lotnisk, agentów podró¿y i innych instytucji dzia³aj¹cych w bran¿y turystycznej. W 2000 roku liczba uczestników ró¿nych kursów wynios³a prawie 25 tysiêcy. Natomiast liczba studentów, którzy wziêli udzia³ w korespondencyj-nych kursach przeprowadzakorespondencyj-nych przez IATA przekroczy³a 250 tysiêcy. Najbar-dziej popularne s¹ szkolenia IATA/UFTAA dla agentów sprzedaj¹cych bilety lotnicze oraz IATA/FIATA dla agentów cargo.
§ Stowarzyszenie organizuje rocznie oko³o 20 konferencji i wystaw na ca³ym
wiecie. Ich tematyka obejmuje: finansowanie zakupów samolotów, prognozy roz-woju transportu lotniczego i turystyki, zarz¹dzanie zasobami ludzkimi, troskê o pa-sa¿erów itd.
§ IATA publikuje setki ksi¹¿ek, poradników i opracowañ. Wszystkie s¹ po-dzielone na cztery kategorie: lotniska, linie lotnicze, lotnictwo cywilne, cargo oraz podró¿e i turystyka. Najwa¿niejsze wydawnictwa to World Air Transport Stati-stics (statystyka ruchu lotniczego), Dangerous Goods Regulations (przepisy doty-cz¹ce transportu niebezpiecznych materia³ów, podrêczniki dla agentów, informatory o wysokoci op³at i podatków na wszystkich lotniskach wiata i wiele innych.
Jak widaæ, zakres dzia³alnoci IATA jest wyj¹tkowo szeroki. Jednak dla tu-rystyki szczególne znaczenie ma wypracowany przez t¹ organizacjê system wspó³pracy pomiêdzy liniami lotniczymi a touroperatorami i agencjami pod-ró¿y. Po drugiej wojnie wiatowej, kiedy organizacja obs³ugi ruchu turystyczne-go zaczê³a w coraz wiêkszym stopniu koncentrowaæ siê wokó³ towarzystw lotniczych, dzia³alnoæ Stowarzyszenia Miêdzynarodowego Transportu Lotni-czego przyczynia siê nie tylko do rozwoju tzw. turystyki samolotowej, ale w ogóle do rozwoju turystyki. W 1952 roku Organizacja opracowa³a ogólne za-sady wspó³pracy linii lotniczych z biurami turystycznymi w zakresie sprzeda¿y biletów lotniczych. Bardzo szeroki zakres wspó³pracy pomiêdzy liniami lotni-czymi a touroperatorami i agencjami podró¿y powoduje, ¿e czasami pojawiaj¹ siê konflikty. Pomimo tego, ¿e IATA reprezentuje przede wszystkim interesy linii lotniczych, stara siê wprowadzaæ takie rozwi¹zania, które s¹ korzystne dla obu stron. W ostatnim istotnym problemem sta³a siê kwestia wp³ywu kompute-rowych systemów rezerwacyjnych (CRS) na relacje pomiêdzy liniami
lotniczy-mi, agencjami sprzedaj¹cymi ich bilety oraz klientami. W ramach swojej dzia³al-noci zwi¹zanej ze sprzeda¿¹ biletów lotniczych, agencje turystyczne wprowa-dzaj¹ serie danych do CRS wynikaj¹ce z zawieranych przez nie transakcji. Aby zidentyfikowaæ klienta, dane te musz¹ obejmowaæ wszystkie informacje umo¿li-wiaj¹ce rezerwacjê biletów lotniczych, obliczenie stosownych op³at za przejazd i wydanie biletów. Dziêki temu firmy zarz¹dzaj¹ce komputerowymi systemami rezerwacyjnymi uzyskuj¹ od ka¿dego klienta agencji turystycznej informacje na temat: daty wylotów, trasy, wykorzystywanych linii lotniczych, klasy i op³at,
³¹cznie z informacjami o przynale¿noci do programów czêstych lotów i nu-merami wszelkich u¿ywanych przez klienta kart p³atniczych. Uzyskiwane w ten sposób wszechstronne i szczegó³owe dane nie tylko nie zapewniaj¹ ochrony da-nych osobowych klientów, ale w przypadku podró¿da-nych czêsto korzystaj¹cych z us³ug lotniczych (np. osób podró¿uj¹cych w celach s³u¿bowych) mo¿e stwarzaæ warunki do nieuczciwej konkurencji. T¹ sam¹ drog¹ z agencji turystycznych wy-p³ywa³y te¿ informacje na temat ich wielkoci i struktury obrotów, charakteru transakcji handlowych itd. , co równie¿ mog³o byæ wykorzystywane do uzyska-nia przewagi konkurencyjnej, czy to linii lotniczych nad agencjami, czy te¿ agencji
sprzymierzonych z operatorem CRS nad agencjami, które z operatorami taki-mi nie wspó³pracuj¹ w sensie biznesowym.
W porozumieniu z ECTAA, Stowarzyszenie Miêdzynarodowego Transportu Lotniczego podjê³o dzia³ania maj¹ce na celu wyeliminowanie tych nieprawid³o-woci. Ustalono, ¿e dane wprowadzone do CRS na podstawie ¿yczenia klienta (linii lotniczej) przez agencjê, musz¹ byæ odpowiednio chronione. IATA aktywnie uczestniczy³a w opracowywaniu odpowiednich standardów oraz ich wprowadza-niu do prawa miêdzynarodowego. Uznano, ¿e jedynym sposobem rozwi¹zania pro-blemu jest zakazanie lub ograniczenie mo¿liwoci identyfikacji agentów turystycznych w danych przekazywanych przez CRS. Z uwagi na fakt, ¿e do zi-dentyfikowania podró¿nych linie lotnicze u¿ywaj¹ numeru IATA nadanego ka¿dej agencji turystycznej akceptacja Stowarzyszenia by³a konieczna (numer ten wid-nieje w danych otrzymywanych z CRS, jak równie¿ w danych otrzymywanych przez BSP oraz na listach pasa¿erów)379.
Wypracowany przez lata model wspó³pracy miêdzy IATA, liniami lotniczymi i agencjami turystycznymi okaza³ siê bardzo trwa³y i korzystny dla wszystkich stron. W samej tylko Europie Zachodniej liczba agencji posiadaj¹cych akredytacjê IATA wzros³a z 18 798 w roku 1992 do 24 248 w roku 1996380. Obecnie IATA zrzesza oko³o 500 linii i towarzystw lotniczych, które stale wspó³pracuj¹ z kilku-dziesiêcioma tysi¹cami agentów turystycznych sprzedaj¹cych ich bilety.
379ECTAA Report..., op. cit., s. 103-105.
380Baywater M., The European Travel Agency Industry. An analysis of corporate strategies and the prospects for travel distribution, Research Report Nr R467, Travel & Tourism Intelligence, London June 1997, s. 6.