Geneza i rozwój organizacji miêdzynarodowych

W nauce prawa miêdzynarodowego panuje dosyæ zgodny pogl¹d mówi¹cy o tym,

¿e proces kszta³towania siê nowoczesnej spo³ecznoœci miêdzynarodowej rozpocz¹³ siê z chwil¹ zakoñczenia wojny trzydziestoletniej i podpisania pokoju westfalskie-go w 1648 roku⁶⁶. To by³ kres hegemonii cesarstwa, który otworzy³ zarazem epokê stosunków miêdzy pañstwami narodowymi. Stworzy³o to warunki do tego, aby pañstwa – jako pierwotne podmioty prawa miêdzynarodowego – zaczê³y poszu-kiwaæ nowych form wspó³pracy, wœród których jednymi z najciekawszych i naj-bardziej perspektywicznych okaza³y siê organizacje miêdzynarodowe. Wed³ug W. Morawieckiego, do najwa¿niejszych przes³anek ich powstania oraz dyna-micznego rozwoju zaliczyæ nale¿y:

§ motywy ekonomiczne i polityczne, do których nale¿¹: rozwój techniki, kszta³-towanie siê rynku œwiatowego, zacieœnienie wspó³pracy miêdzynarodowej i wzrost wspó³zale¿noœci;

§ przekonanie o potrzebie i korzyœciach wspó³pracy w danej dziedzinie;

§ uœwiadomienie sobie przez rz¹dy zgodnoœci interesów w danej dziedzinie;

§ zdolnoœæ do porozumienia⁶⁷.

Pocz¹tkowo proces instytucjonalizacji stosunków miêdzynarodowych przebie-ga³ dosyæ wolno. Istotn¹ rolê w jego rozwoju odegra³y dopiero konferencje dyplo-matyczne, które nale¿y uznaæ za jeden z najwa¿niejszych mechanizmów sprawczych instytucjonalizacji stosunków miêdzynarodowych. Przez d³ugi czas konferencje

66Bankowicz M., Prawo miêdzynarodowe i stosunki miêdzynarodowe, [w:] Wiedza o spo³eczeñstwie, red. Woœ T., Stelmach J., Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 233.

67Morawiecki W., Miêdzynarodowe organizacje gospodarcze, tom 1, System organizacji miêdzyna-rodowej, PWN, Warszawa 1987, s. 15-32.

takie pozbawione by³y jednak waloru ci¹g³oœci funkcjonowania. Dopiero w po³owie XVII wieku podjêto pewne dzia³ania, które mia³y na celu doprowadzenie do perio-dycznoœci niektórych rodzajów konferencji miêdzynarodowych. Zaczê³y wtedy doj-rzewaæ obiektywne warunki historyczne, do trwa³ego zorganizowania stosunków miêdzy pañstwami w coraz szerszym zakresie spraw i w coraz szerszym zasiêgu⁶⁸. Do podstawowych dzia³añ sprzyjaj¹cych powstawaniu organizacji miêdzynarodo-wych zaliczyæ nale¿y powo³ywanie specjalnych biur i sekretariatów niektórych kon-ferencji miêdzynarodowych, które mia³y na celu zapewnienie ³¹cznoœci z cz³onkami konferencji oraz ci¹g³oœci prac pomiêdzy sesjami⁶⁹. Wraz z upowszechnianiem siê i utrwalaniem sta³ych misji dyplomatycznych, stopniowo kszta³towa³o siê prawo dyplomatyczne, co sprzyja³o powstawaniu nowych instytucji miêdzynarodowych.

Analiza procesu powstawania organizacji miêdzynarodowych wyraŸnie wskazuje na to, ¿e pocz¹tkowo instytucje te powstawa³y jako wy¿sza postaæ konferencji miê-dzynarodowych⁷⁰. Pozwala ona tak¿e na postawienie tezy, ¿e wœród ró¿nych form instytucjonalizacji stosunków miêdzynarodowych, powstawanie oraz szybkie upo-wszechnienie siê organizacji miêdzynarodowych odegra³o rolê szczególn¹⁷¹.

Chocia¿ najwiêkszy rozwój organizacji miêdzynarodowych mia³ miejsce do-piero po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej, to ich genezy nale¿y doszukiwaæ siê w pocz¹tkach XIX wieku. Za pierwsz¹ organizacjê miêdzynarodow¹ uzna-je siê Komisjê ds. ¯eglugi na Renie, która powsta³a w 1815 roku. Organizacja ta w dalszym ci¹gu dzia³a, reguluj¹c wiele wa¿nych kwestii zwi¹zanych z trans-portem rzecznym⁷². Dalszy rozwój (ró¿nicowanie siê i ewolucja struktur organi-zacji miêdzynarodowych) wywo³any by³ miêdzy innymi pewnymi wynalazkami, które w znacznym stopniu u³atwia³y komunikowanie siê (np. wynalezienie telefo-nu w 1876 r.) oraz podró¿owanie (np. silnik spalinowy – 1860 r.). Coraz szybszy przep³yw informacji powodowa³, ¿e konieczne sta³o siê opracowywanie w miarê jednolitych zasad ³¹cznoœci (komunikowania siê w eterze), form przekazu oraz wielu innych zwi¹zanych z tym problemów. Uznano wówczas, ¿e przynajmniej czêœciowo problemy te mog¹ rozwi¹zaæ organizacje miêdzynarodowe. W tym celu powo³ano do ¿ycia Miêdzynarodowy Zwi¹zek Telegraficzny (1865 r.) oraz Miêdzynarodowy Zwi¹zek Radiotelegraficzny (1906 r.)⁷³.

Podobna sytuacja dotyczy³a transportu. Coraz wiêksze rozmiary miêdzyna-rodowego handlu oraz dynamicznie rozwijaj¹ce siê podró¿e miêdzynarodowe powodowa³y, ¿e konieczne stawa³y siê równie¿ regulacje dotycz¹ce transportu

68Morawiecki W., Organizacje miêdzynarodowe, PWN, Warszawa 1965, s. 18.

69Zmiennoœæ i instytucjonalizacja stosunków miêdzynarodowych, red. Kuku³ka J., PWN, Warszawa 1988, s. 309.

70Latoszek E., Proczek M., Organizacje miêdzynarodowe. Za³o¿enia, cele, dzia³alnoœæ, Dom Wydawniczy

„Elipsa”, Warszawa 2001, s. 27.

71Zmiennoœæ i instytucjonalizacja stosunków miêdzynarodowych, op. cit., s. 308-310.

72Dotyczy to nie tylko ¿eglugi na Renie, gdy¿ wiele rozwi¹zañ wypracowanych przez tê organizacjê stanowi podtawê ogólnych standardów miêdzynarodowych w zakresie transportu rzecznego.

73Podobne przes³anki stymulowa³y utworzenie w 1878 roku Miêdzynarodowego Zwi¹zku Pocztowego.

miêdzynarodowego. Szczególnie wiele problemów wi¹za³o siê z rozwojem trans-portu morskiego. Jednym z nich by³o du¿e ryzyko utraty przewo¿onych towa-rów. Zapobiegaæ temu mia³a utworzona w 1874 roku Miêdzynarodowa Unia Ubezpieczeñ Morskich, która zajmowa³a siê ubezpieczaniem statków, towa-rów, frachtów oraz marynarzy. Wa¿ne cele przyœwieca³y tak¿e powsta³ej w 1878 roku Miêdzynarodowej Organizacji Meteorologicznej, której powierzono orga-nizacjê systemu nadzorowania miêdzynarodowej wspó³pracy meteorologicznej, w tym zw³aszcza standaryzacjê obserwacji meteorologicznych oraz zbieranie i wy-mianê informacji z tego zakresu⁷⁴.

W pocz¹tkowym okresie wœród organizacji miêdzynarodowych dominowa³y organizacje miêdzyrz¹dowe. W drugiej po³owie XIX wieku, na œwiecie dzia³a³y 24 organizacje miêdzyrz¹dowe, w 1914 roku by³o ich ju¿ 37, w 1924 – 56, tu¿

przed wybuchem drugiej wojny œwiatowej – 73, a krótko przed jej zakoñczeniem w 1944 roku – 92. Jednak najbardziej dynamicznie rozwija³y siê one po drugiej wojnie œwiatowej. Do roku 1964 ich liczba siê podwoi³a, aby w roku 1979 prze-kroczyæ 300⁷⁵. Obecnie szacuje siê, ¿e na œwiecie dzia³a oko³o 1000 organizacji miêdzyrz¹dowych, w tym oko³o 150 organizacji o charakterze powszechnym⁷⁶.

Wed³ug E. Latoszek i M. Proczek, mo¿na wyró¿niæ cztery podstawowe fazy kszta³towania siê organizacji miêdzyrz¹dowych⁷⁷:

§ Faza pierwsza, która obejmuje okres od pocz¹tku XVIII wieku, kiedy utwo-rzono Miêdzynarodow¹ Komisjê ds. ¯eglugi na Renie, do zakoñczenia pierwszej wojny œwiatowej. W okresie tym tworzono zrêby podstawowych zasad funkcjono-wania organizacji miêdzynarodowych. Pod koniec tej fazy pojawi³a siê myœl utwo-rzenia pierwszych wielkich struktur o charakterze uniwersalnym, które mia³yby na celu wszechstronn¹ wspó³pracê polityczn¹ pañstw. Pierwsz¹ organizacj¹ tego typu by³a Liga Narodów, która zosta³a utworzona w 1919 roku w Pary¿u⁷⁸.

§ Faza druga, która obejmuje lata miêdzywojenne, a¿ do wybuchu drugiej wojny œwiatowej. Tworzone w tym organizacje mia³y w¹skie i wyraŸnie

okre-œlone kompetencje przedmiotowe, g³ównie o charakterze techniczno-administra-cyjnym. Ich rola sprowadza³a siê zwykle do tworzenia i obs³ugiwania sektorowych

74Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych, red. T. £oœ-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1997, s. 11-12.

75Informacje na temat liczby organizacji miêdzynarodowych w poszczególnych okresach zaczerpniêto z pracy: Osmañczyk E. J., Encyklopedia ONZ i stosunków miêdzynarodowych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982, s. 369.

76Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych – istota, mechanizmy dzia³ania, zasiêg, wyd. trzecie, poszerzone i poprawionered. T. £oœ-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1999, s. 17-18.

77Latoszek E., Proczek M., op. cit., s. 28.

78Proces tworzenia takich organizacji zosta³ jednak zahamowany po tym, jak ta najwiêksza miêdzynarodowa organizacja dzia³aj¹ca w ca³ym okresie miêdzywojennym, nie spe³ni³a pok³adanych w niej nadziei. Koronnym argumentem przemawiaj¹cym za jej nieefektywnoœci¹ jest fakt, ¿e nie zapobieg³a ona wybuchowi drugiej wojny œwiatowej. Por. Bankowicz M., Prawo miêdzynarodowe i stosunki miêdzynarodowe, [w:] Wiedza o spo³eczeñstwie ..., op. cit., s. 239.

stosunków miêdzynarodowych, czêsto ograniczonych przestrzennie. W wiêk-szoœci przypadków, tworzone wtedy organizacje mia³y skromn¹ strukturê we-wnêtrzn¹, sk³adaj¹c¹ siê zwykle z jednego lub dwóch organów miêdzyrz¹dowych oraz sekretariatu, a proces decyzyjny opiera³ siê na zasadzie jednomyœlnoœci.

Odchodziæ od tej zasady (i to g³ównie w sprawach proceduralnych) zaczêto do-piero pod koniec tej fazy.

§ Faza trzecia, któr¹ rozpoczê³y rozmowy angielsko-amerykañskie na temat mo¿liwoœci utworzenia uniwersalnej organizacji pokoju i bezpieczeñstwa w skali

œwiata. Jej zakoñczenie przypada na koniec lat piêædziesi¹tych. Jest to okres, w któ-rym dokona³a siê zasadnicza rekonstrukcja starego, miêdzywojennego uk³adu sto-sunków miêdzynarodowych. Jej efektem jest utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz wielu innych organizacji, które maj¹ ogromny wp³yw na kszta³t wspó³czesnych stosunków miêdzynarodowych.

§ Faza czwarta, która rozpoczê³a siê w latach szeœædziesi¹tych i trwa do chwili obecnej. Cechuje siê wzrastaj¹cym zró¿nicowaniem charakteru oraz sposobów

dzia-³ania organizacji miêdzynarodowych. W fazie tej szczególnie szybko rozwijaj¹ siê organizacje regionalne i ponadnarodowe. Konsekwencj¹ powiêkszania siê zakresu kompetencji oraz rozszerzania funkcji us³ugowych organizacji miêdzynarodowych jest ich rozrost organizacyjny oraz wzrastaj¹ca biurokracja. Wiele wspó³czesnych organizacji ma kilkustopniow¹ strukturê i sekretariaty zatrudniaj¹ce setki osób⁷⁹. Nie-które z nich do tego stopnia rozbudowa³y w³asne struktury, ¿e w ramach macie-rzystych jednostek powsta³y jakby odrêbne „mini-organizacje”⁸⁰.

Przedstawiona typologia, choæ mo¿e budziæ pewne zastrze¿enia (przede wszystkim ze wzglêdu na niejasne kryteria wyodrêbnienia poszczególnych faz), ukazuje ewolucjê, jakiej podlega³y organizacje miêdzynarodowe. Wraz ze wzro-stem liczby instytucji miêdzynarodowych, zarysowa³a siê tendencja do rozsze-rzania ich funkcji oraz zakresu kompetencji. Oprócz organizacji maj¹cych na celu przede wszystkim polepszanie jakoœci stosunków miêdzy pañstwami oraz jakoœci ¿ycia w tych pañstwach, zaczê³y powstawaæ tak¿e organizacje odpowiada-j¹ce na takie potrzeby spo³eczne, których instytucje rz¹dowe nie by³y w stanie zaspokoiæ. Powstanie i dynamiczny rozwój organizacji pozarz¹dowych – bo o nich mowa – wynika³o z faktu, ¿e dyplomacja na najwy¿szych politycznych szcze-blach zwykle nie zajmowa³a siê pog³êbianiem solidarnoœci miêdzynarodowej, wy-mian¹ doœwiadczeñ ró¿nych grup zawodowych oraz grup zainteresowañ (np.

oœwiatowych, kulturalnych, naukowych i innych). A to s¹ podstawowe obszary zagadnieñ, wokó³ których powstawa³y pierwsze organizacje pozarz¹dowe.

W warstwie motywacyjnej powstawania takich organizacji odnaleŸæ równie¿

mo¿na idee humanitaryzacji stosunków miêdzynarodowych, ochrony dziedzictwa

79Parzymies S., Popiuk-Rysiñska I., Polska w organizacjach miêdzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998, s. 26.

80Shanks Ch. Jacobson H. J., Kaplan H., Inertia and Change in the Constellation of International Governmental Organizations, 1981-1992, „International Organization” 1996, nr 4; cyt. za:

Latoszek E., Proczek M., op. cit., s. 29.

kulturowego czy wreszcie d¹¿enia pacyfistyczne, czego przyk³adem mo¿e byæ powsta³e w 1892 roku Miêdzynarodowe Biuro Pokoju. Wa¿n¹ rolê w procesie instytucjonalizacji wspó³pracy miêdzynarodowej odegra³y tak¿e organizacje spor-towe, jak choæby utworzony w 1894 roku Miêdzynarodowy Komitet Olimpijski.

Pierwsz¹ organizacj¹ zrzeszaj¹c¹ przedstawicieli jednego zawodu by³a Miêdzy-narodowa Rada Pielêgniarek, któr¹ powo³ano w 1899 roku. Jej dzia³alnoœæ sta-nowi³a swoisty wzorzec dla wielu miêdzynarodowych organizacji zrzeszaj¹cych przedstawicieli ró¿nych grup zawodowych. Zasadniczym jej celem by³a bowiem troska o warunki pracy i p³acy oraz podejmowanie dzia³añ w wielu innych ob-szarach, zwi¹zanych z wykonywaniem zawodu, takich jak: bezpieczeñstwo, spra-wy socjalne, ochrona prawna itp.⁸¹.

Globalizacja gospodarki oraz rosn¹ca internacjonalizacja ¿ycia spo³eczne-go, a tak¿e pog³êbianie siê wzajemnych zale¿noœci spo³eczeñstw i pañstw w ró¿-nych dziedzinach powoduj¹, ¿e obecnie nawet ma³e pañstwa i regiony aktywizuj¹ siê w dziedzinie wspó³pracy miêdzynarodowej, poszukuj¹c ró¿nych jej form, jeœli nie na scenie globalnej, to przynajmniej regionalnej. Wydaje siê, ¿e jest to istotny argument przemawiaj¹cy za rosn¹c¹ rol¹ organizacji miêdzynarodowych oraz two-rzeniem nowych organizacji tego typu.

O dynamice powstawania organizacji miêdzynarodowych mog¹ œwiadczyæ dane Unii Stowarzyszeñ Miêdzynarodowych (Union of International Associations – UIA), która na zlecenie ONZ prowadzi rejestr organizacji miêdzynarodowych⁸². Wed³ug UIA, w latach 1854-1914 dzia³a³o w sumie 41 organizacji miêdzyrz¹dowych oraz 467 miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych. W okresie miêdzywojennym liczba tych pierwszych wzros³a do 86, a drugich do 1038. Jednak najwiêkszy przy-rost nast¹pi³ po drugiej wojnie œwiatowej, kiedy to w po³owie lat 70. w rejestrze UIA notowano 280 organizacji miêdzyrz¹dowych oraz 2470 miêdzynarodowych organi-zacji pozarz¹dowych⁸³. W wykazie Unii Stowarzyszeñ Miêdzynarodowych z

wrze-œnia 2003 roku zarejestrowanych by³o w sumie 30 748 organizacji miêdzynarodowych, w tym 5244 organizacji miêdzyrz¹dowych oraz 25 504 organizacji pozarz¹dowych⁸⁴.