[2017/Nr 7] Nr 7/2017 (pełna wersja)

(1)

tom 73 · nr 7 rok 2017 lipiec issn 0014‑8261

„Farmacja Polska” ukazuje się raz w miesiącu. Pre

numeratorami czasopisma są farmaceuci, apte

ki ogólnodostępne i szpitalne, hurtownie farma

ceutyczne, producenci środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Pismo dociera też do sa

morządu aptekarskiego, Naczelnej Izby Lekarskiej, okręgowych izb lekarskich, lekarzy wojewódzkich oraz niektórych bibliotek.

Cena prenumeraty krajowej na rok 2017 wynosi 233,10 zł (w tym 5% VAT), zagranicznej – 200 USD.

Emeryci – członkowie Polskiego Towarzystwa Far

maceutycznego otrzymują zniżkę 50%, toteż na blankiecie wpłaty należy podać numer emerytury.

W dziale finansowym PTFarm można nabywać po

jedyncze zeszyty czasopisma. Prenumeratę należy opłacać w dowolnym banku lub urzędzie poczto

wym na rachunek bankowy:

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Millennium SA 29 1160 2202 0000 0000 2770 0281

„Farmacja Polska” zamieszcza płatne reklamy.

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń.

Redakcja nie zwraca niezamówionych materiałów.

Prezentowane przez autorów prace są wyrazem ich poglądów naukowych i redakcja nie ponosi za nie odpowiedzialności.

„Farmacja Polska” jest indeksowana w Chemi

cal Abstracts, Analytical Abstracts, Biochemical Abstracts, International Pharmaceuticals Abstracts i EMBASE (Excerpta Medica).

Czasopismo jest także indeksowane w Index Copernicus (ICV = 34,80) oraz umieszczone na liś

cie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (8 pkt).

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

KOMITET REDAKCYJNY

dr hab. Iwona Arabas (Warszawa), dr Lucyna Bułaś (Sosnowiec),

prof. dr hab. Zbigniew Fijałek (Warszawa), prof. dr hab. Barbara Filipek (Kraków), dr Katarzyna Hanisz (Łódź),

prof. dr hab. Renata Jachowicz (Kraków), prof. dr hab. Roman Kaliszan (Gdańsk), prof. dr hab. Elżbieta MikiciukOlasik,

prof. dr hab. Miguel das Neves Afonso Cavaco (Lisbona, Portugalia), mgr Zbigniew Niewójt (Warszawa),

prof. dr hab. Krystyna Olczyk (Sosnowiec), prof. dr hab. Daria OrszulakMichalak (Łódź), prof. dr hab. Jan Pachecka (Warszawa), prof. dr hab. Janusz Pluta (Wrocław), prof. dr hab. Wiesław Sawicki (Gdańsk), dr hab. Agnieszka Skowron (Kraków), prof. Lidia Tajber (Dublin, Irlandia), dr Elwira Telejko (Białystok),

prof. dr hab. Marek Wesołowski (Gdańsk), prof. dr hab. Anna WielaHojeńska,

prof. dr hab. Witold Wieniawski (Warszawa), dr hab. Katarzyna Winnicka (Białystok),

prof. dr hab. Andriy Zimenkovsky (Lwów, Ukraina), dr hab. Agnieszka Zimmermann

REDAKCJA

Redaktor naczelny: dr hab. Bożena Karolewicz Redaktor statystyczny: dr Dominik Marciniak Redaktor techniczny: Joanna Czarnecka Korekta: Izabela Pranga

ADRES REDAKCJI

00238 Warszawa, ul. Długa 16, tel. 22 831 02 41 w. 12 WYDAWCA

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Dział Wydawnictw – Redaktor prowadzący: Hanna Plata 00238 Warszawa, ul. Długa 16

tel./faks 22 635 84 43 tel. 22 831 02 41 w. 15

Kolportaż: tel. 22 831 79 63 w. 19, 20

email: wydawnictwa@ptfarm.pl, zamowienia@ptfarm.pl Adres dla autorów: redakcja@ptfarm.pl

Strona PTFarm w Internecie: http://www.ptfarm.pl

ISSN 00148261

Skład i łamanie: Joanna Czarnecka

Druk: Oficyna WydawniczoPoligraficzna Zygmunt Siemieniak, Ząbki, tel. 22 781 51 02, faks 22 398 78 15, www.siemieniak.pl Nakład: 3500 egz.

Printed on acidfree paper.

(2)

tom 73 · nr 7 rok 2017 lipiec issn 0014‑8261

Spis treści

403 technologia postaci leku · Ocena in vitro pochodnych betuliny jako promotorów penetracji progesteronu do sztucznych błon lipofilowych

Maciej Karolak, Andrzej M. Winnicki, Ewa Linkowska, Magdalena Charęzińska, Danuta Partyka

410 farmakognozja · Withania somnifera (ashwagandha, indyjski żeń‑szeń) – wskazania tradycyjnej ajurwedy w świetle współczesnych badań klinicznych

Magdalena Matczak, Karolina Rosińska, Piotr Michel 418 terapia i leki · Przeciwciała monoklonalne w leczeniu

osteoporozy

Artur Uździcki, Kamila Tarka, Paweł Żelazny, Tomasz Sroczyński, Bolesław Banach

422 bromatologia farmaceutyczna · Wpływ na zdrowie cukrów zawartych w napojach słodzonych oraz żywności typu fast food Wojciech Giermaziak, Dorota Ubysz

429 wydarzenia · 13. Warszawski Międzynarodowy Kongres Medyczny Młodych Naukowców

Marianna Gajda, Marzena Nosal, Wioleta Maruszak, Piotr J. Rudzki

Farmacja po dyplomie

432 analiza farmaceutytczna · Zastosowanie termograwimetrii w analizie wybranych substancji leczniczych i pomocniczych Piotr Sewel, Igor Mucha

443 bromatologia farmaceutyczna · Szczawiany – substancje antyodżywcze w diecie człowieka

Martyna Kamieniak, Beata Ulewicz-Magulska, Marek Wesołowski 451 prawo farmaceutyczne · Nadzorowanie łańcucha dostaw

substancji czynnych Ludwik Jujeczka

Postgraduate pharmacy

432 pharmaceutical analysis · Application of thermogravimetry in analysis of selected active pharmaceutical ingredients and excipients

Piotr Sewel, Igor Mucha

443 pharmaceutical bromatology · Oxalates – antinutritional components of human diet Martyna Kamieniak, Beata Ulewicz-Magulska, Marek Wesołowski

451 pharmaceutical law · Monitoring of the supply chain of active substances Ludwik Jujeczka

(3)

T E C H N O L O G I A P O S TA C I L E K U

różnych rodzajów skóry. Badaniom z użyciem skó

ry szczurzej czy ludzkiej towarzyszą także te opar

te na sztucznych modelach, imitujących strukturę i skład warstwy rogowej naskórka [5–7]. Bada

nia na błonach sztucznych mogą wstępnie identy

fikować substancje z dużą aktywnością promującą wchłanianie. BednarczykCwynar i wsp. oceni

li wpływ pochodnych kwasu oleanolowego na pe

netrację progesteronu do sztucznych błon lipofi

lowych na bazie dodekanolu i kolodium. Badanie przeprowadzone metodą Fürsta z hydrożeli wy

kazało znaczy wzrost penetracji progesteronu do błon po zastosowaniu wybranych promotorów wchłaniania [8].

Wstęp

Poszukiwania związków chemicznych wyka

zujących silną aktywność promującą wchłanianie przez skórę są często ukierunkowane na substancje pochodzenia naturalnego. Jedną z najczęściej bada

nych pod tym względem grup substancji są terpe

ny. Wśród nich wyróżnia się wiele podgrup związ

ków o różnych właściwościach fizykochemicznych oraz zróżnicowanych mechanizmach działania, co powoduje, że są one obiecującą grupą potencjal

nych promotorów wchłaniania przezskórnego [1].

Należąca do triterpenów pentacyklicznych betu

lina jest substancją występującą w dużych ilościach w korze drzew z rodzaju Betula. Szerokie spektrum działania m.in. przeciwnowotworowego czy prze

ciwbakteryjnego betuliny i jej pochodnych zosta

ło potwierdzone w badaniach [2, 3]. Istnieje jednak niewielka ilość danych dotyczących przenikania bądź wpływu betuliny na przenikanie innych substancji przez skórę. Färber i wsp. zastosowali suchy ekstrakt z kory brzozy do badania przenikania betuliny przez skórę świni. Nieuszkodzona skóra świni wykazywała jedynie nieznaczne wchłanianie betuliny, natomiast skóra uszkodzona, np. przez progresywne zdziera

nie warstwy rogowej naskórka taśmą adhezyjną (ta- pe-stripping), charakteryzowała się zdecydowanie wyższym przenikaniem, w związku z pozbawieniem jej głównej bariery ochronnej, jaką jest warstwa ro

gowa naskórka (stratum corenum) [4].

Poszukiwania nowych promotorów wchłaniania prowadzone są często w modelu ex vivo z użyciem

In vitro evaluation of betulin derivatives as penetration enhancers of progesterone into the artificial lipophilic membranes · Permeation enhancers are compounds providing an appropriate penetration of drugs into the skin. Many substances of natural origin occur among the permeation enhancers, e.g. belonging to a group of terpenes. In vitro evaluation of the activity of potential permeation enhancers on artificial skin models is useful for the pre‑selection of these substances before testing on animal or human skin models. In this study, the effect of betulin, naturally occurring triterpene, and its derivatives on the promotion of progesterone penetration from hydrogel into the artificial lipophilic membranes was investigated.

Keywords: betulin, allobetulin, permeation enhancers, stratum corneum, artificial membranes.

Ocena in vitro pochodnych betuliny

jako promotorów penetracji progesteronu do sztucznych błon lipofilowych

Maciej Karolak

¹

, Andrzej M. Winnicki

¹

, Ewa Linkowska

²

, Magdalena Charęzińska

³

, Danuta Partyka

¹

1 Katedra Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

2 Katedra i Zakład Chemii Organicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

3 Apteka Akademicka, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Adres do korespondencji: Maciej Karolak, Katedra Technologii Postaci Leku, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. dr. A. Jurasza 2, 85089 Bydgoszcz, email: maciej.karolak@cm.umk.pl

(4)

Progesteron, będący hormonem o budowie ste

roidowej, po podaniu doustnym charakteryzuje się niską biodostępnością, spowodowaną szybkim me

tabolizmem wątrobowym, tzw. efektem pierwszego przejścia. Zjawisko to wymusza stosowanie wyso

kich dawek w celu uzyskania efektu terapeutyczne

go, co niesie za sobą wiele działań niepożądanych.

Ze względu na wysoką lipofilowość progesteronu jako alternatywną drogę podania stosuje się apli

kację przezskórną. Zastosowanie mniejszych da

wek progesteronu w formulacjach transdermalnych pozwala na uniknięcie wielu działań niepożądanych terapii [9].

Celem prezentowanych badań była wstępna oce

na wpływu betuliny i jej pochodnych na promo

wanie wchłaniania progesteronu z hydrożeli do sztucznych błon lipofilowych na bazie dodekano

lu i kolodium.

Materiały i metody

Badane promotory wchłaniania

Substancje z grupy pochodnych betuliny (ad) i allobetuliny (ei) zostały zsyntezowane w Kate

drze i Zakładzie Chemii Organicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu według metod opisanych przez Linkowską [10] (rycina 1).

Przygotowanie koncentratu hydrożelu z progesteronem

W badaniu wykorzystano hydrożele na bazie Carbopolu 940 (BF Goodrich Company, USA), za

wierające progesteron (Jeleniogórskie Zakłady Far

maceutyczne „Polfa”) w stężeniu 1%.

W celu otrzymania koncentratu hydrożelu 1,0 g progesteronu rozpuszczono w 25,0 g etanolu 96%

(POCH, Gliwice) i 38,0 g wody oczyszczonej. Do roztworu dodano 1,0 g Carbopolu 940 i miesza

no przez 2 godziny w temperaturze pokojowej. Na

stępnie dodawano stopniowo 10,0 g 10% roztwo

ru trometamolu (Serva Feinbiochemica Heidelberg/

New York), do uzyskania żelu.

Przygotowanie hydrożeli z progesteronem i promotorami wchłaniania

Pochodne betuliny i allobetuliny w ilości 0,04 lub 0,02 g wprowadzano do 3,0 g koncentratu hydroże

lu w postaci 1,0 g etanolowego roztworu. Stężenia promotorów w hydrożelach wynosiły odpowiednio 1% i/lub 0,5%. Hydrożele oceniano wizualnie, we

ryfikując ich klarowność i konsystencję (tabela 1).

Próbę odniesienia stanowił hydrożel zawierający progesteron bez promotorów wchłaniania, otrzy

many przez wprowadzenie 1,0 g etanolu do 3,0 g koncentratu hydrożelu otrzymanego według wcze

śniejszej procedury.

Analiza ilościowa progesteronu

Progesteron oznaczano spektrofotometrycznie przy długości fali λ_max= 395 nm, a^1%_{1 cm} = 331,12, ba

dając absorbancję jego barwnego kompleksu z hy

drazydem kwasu izonikotynowego (Polfa Kraków), w środowisku kwasowym. Badania wykonano na spektrofotometrze Specord UVVIS (Carl Zeiss Jena, Niemcy).

Przygotowanie błon lipofilowych

1,0 g dodekanolu (Sigma Chemical Co.) doda

no do mieszaniny 49,5 g 4% roztworu koloksyli

ny z taką samą ilością eteru etylowego (Loba Fein

chemie). Następnie 1,5 ml powyższej mieszaniny przeniesiono do cylindrów o średnicy 50 mm i po

zostawiono na 24 godziny w temperaturze pokojo

wej. Do cylindrów dodano następnie po 5 ml wody bidestylowanej i po 30 minutach uzyskano błony, które osuszono bibułą i przechowywano w eksy

katorze. Grubość błon zmierzono metodą zapropo

nowaną przez Richtera i wsp., w której wyznaczano widmo fal interferencyjnych każdej z błon w zakre

sie podczerwieni [11].

Badanie penetracji progesteronu z maści hydrożelowych do błon

Badania przeprowadzono na pięciu błonach lipo

filowych o średniej grubości 9,3 µm, oznaczonych numerami 1–5. Zastosowano aparat zaproponowa

ny przez Fürsta i wsp. [12]. Błony układano kolejno na płytce z polimetakrylanu metylu i przykrywano płytką szablonem z otworem o powierzchni 4 cm². Na powierzchnię otworu pierwszej błony nanoszono równomiernie wcześniej odważone 0,01 g hydro

żelu. Badania przenikania prowadzono w tempe

raturze 37°C ±0,1 przez 60 minut. Błony następnie rozdzielano, rozpuszczano w 3 ml metanolu, do

dawano po 0,5 ml roztworu hydrazydu kwasu izo

nikotynowego i po 30 minutach oznaczano pro

gesteron spektrofotometrycznie przy długości fali 395 nm w odniesieniu do próby kontrolnej (podło

ża hydrożelowego niezawierającego progesteronu).

Rycina 1. Struktury betuliny (a) i jej pochodnych (b–d) oraz allobetuliny (e) i jej pochodnych (f–i)

(5)

Dla każdego z badanych hydrożeli wykonano po 12 oznaczeń. Ilość progesteronu zaabsorbowane

go w poszczególnych błonach obliczono ze wzo

ru (wzór 1):

gdzie:

C – zawartość progesteronu zaabsorbowanego w błonie [%]

A – absorbancja próby

– absorpcja właściwa progesteronu (331,12) v – objętość badanej próby (3,5 ml)

M – zawartość progesteronu w hydrożelu [%]

m – masa hydrożelu użytego do badania [g]

Wyniki

W celu porównania wpływu betuliny i jej po

chodnych na stopień penetracji progesteronu ze

staw badanych błon podzielono na trzy grupy. Błony 1–3, odpowiadające zewnętrznej części sztucznego modelu warstwy rogowej naskórka; 4–5, będące warstwą wewnętrzną oraz 1–5, obrazujące cały za

stosowany model. Wyniki przedstawiono w formie procentowej ilości zaabsorbowanego progesteronu

w poszczególnych grupach błon i podzielono w za

leżności od stężenia zastosowanego promotora (tabela 2). Analiza statystyczna wyników obejmowała dostosowanie rozkładu zmiennych do rozkładu nor

malnego testem ShapiroWilka oraz określenie miar

Stężenie promotora [%] Ocena wizualna

OD (bez promotora) przezroczysty żel

a (0,5%) przezroczysty żel

a (1,0%) przezroczysty żel

b (1,0%) przezroczysty żel

b (0,5%) przezroczysty żel

c (1,0%) opalizujący żel

c (0,5%) opalizujący żel

d (1,0%) mleczny żel

d (0,5%) mleczny żel

e (1,0%) opalizujący żel

f (0,5%) mleczny żel

g (1,0%) mleczny żel

h (1,0%) opalizujący żel

h (0,5%) opalizujący żel

i (0,5%) opalizujący żel

Grupa błon i stężenie

promotora w maści Mediana Σ zaabsorbowanego progesteronu w błonach [%]

± odchylenie ćwiartkowe (Me ± Q) Minimum (Min) Maksimum (Maks) Dolny kwartyl (Q1) Górny kwartyl (Q3)

1‑3 OD 59,55 ± 2,22 41,94 70,28 57,69 62,12

4‑5 OD 10,87 ± 3,76 2,06 21,47 6,95 14,47

1‑5 OD 70,66* ± 2,76 48,07 82,68 67,34 72,86

1‑3 a (1,0%) 70,17 ± 3,91 64,26 80,01 67,46 75,28

4‑5 a (1,0%) 9,49 ± 1,84 4,53 12,72 7,88 11,56

1‑5 a (1,0%) 79,96 ± 5,28 72,51 88,08 75,97 86,52

1‑3 a (0,5%) 66,71 ± 3,70 56,05 72,63 61,86 69,27

4‑5 a (0,5%) 10,21 ± 1,97 5,49 16,31 7,85 11,78

1‑5 a (0,5%) 77,59 ± 3,93 66,50 83,72 71,52 79,38

1‑3 b (1,0%) 83,94 ± 5,41 75,84 99,36 80,16 90,99

4‑5 b (1,0%) 11,77 ± 1,98 6,27 16,85 9,25 13,21

1‑5 b (1,0%) 96,80 ± 5,09 87,60 106,01 92,58 102,76

1‑3 b (0,5%) 80,03 ± 2,24 74,73 84,59 78,29 82,76

4‑5 b (0,5%) 14,89 ± 2,21 11,36 21,07 12,96 17,37

1‑5 b (0,5%) 96,91 ± 2,91 87,01 99,49 92,64 98,47

1‑3 c (1,0%) 78,10* ± 2,64 76,63 84,19 77,28 82,55

4‑5 c (1,0%) 14,36 ± 1,87 3,55 20,71 11,99 15,73

1‑5 c (1,0%) 93,53 ± 2,27 82,52 98,10 91,39 95,92

1‑3 c (0,5%) 66,15 ± 1,65 61,08 71,35 64,09 67,40

4‑5 c (0,5%) 13,09 ± 1,64 10,35 17,24 12,32 15,59

1‑5 c (0,5%) 79,09 ± 1,97 73,98 84,85 78,40 82,33

Tabela 1. Zawartość promotorów wchłaniania w poszczególnych hydrożelach i ich ocena wizualna

Tabela 2. Analiza statystyczna procentowej zawartości progesteronu zaabsorbowanego w sztucznych błonach lipofilowych pod wpływem badanych promotorów wchłaniania

(6)

pozycyjnych zmiennych. Przeprowadzono również jednoczynnikową analizę wariancji dla rang Kru

skalaWalisa oraz test Dunna wielokrotnych po

równań średnich rang. Ocenę statystyczną prze

prowadzono, korzystając z programu Statistica 13.1 (StatSoft Polska) (tabele 3–5).

Sama betulina (a), jak i otrzymana po utwo

rzeniu pierścienia epoksydowego między węglami C19 i C28 allobetulina (e) nie wpływały istotnie na wzrost stężenia progesteronu w błonach w żad

nym z zastosowanych stężeń. Zastąpienie grupy hy

droksylowej przy węglu C3 (podstawnik R₁) betu

liny na ketonową w związku b spowodowało istotne zwiększenie ilości zaabsorbowanego progestero

nu w błonach 1–3 oraz 1–5 w porównaniu do hy

drożelu bez promotora (OD). Aktywność promu

jąca związku była podobna w stężeniu 0,5%, jak i 1,0%. Nie stwierdzono różnic istotnych staty

stycznie między tymi stężeniami. Zmiana podstaw

nika metylenowego R₃ na metylowy (c) wpłynę

ła istotnie na zwiększenie ilości zaabsorbowanego progesteronu w błonach 1–3 oraz 1–5, ale tylko

w stężeniu 1,0%. W niższym stężeniu związek c nie wykazywał znacznego działania promującego wchłanianie. Dioctan betuliny (podstawniki R₁ i R₂ – związek d) zastosowany w stężeniu 1,0% istot

nie zwiększał ilość zaabsorbowanego progesteronu w błonach 1–3 oraz 1–5. Zmiana ta nie była widocz

na w błonach 4–5, a także dla żadnej z grup błon przy 0,5% stężeniu promotora. Pochodne allobetu

liny f oraz g, otrzymane przez modyfikacje pierście

nia A struktury podstawowej, nie wpływały istotnie na wzrost stężenia progesteronu w błonach w żad

nym z zastosowanych stężeń i w żadnej z grup ba

danych błon. Odwrotne wyniki uzyskano w przy

padku pochodnej h w stężeniu 1,0%, która bardzo wyraźnie zwiększała ilość zaabsorbowanego pro

gesteronu w błonach 4–5, jak i 1–5, w porównaniu do hydrożeli bez promotora oraz hydrożeli z tym sa

mym promotorem o stężeniu 0,5%. Także związek i w stężeniu 0,5% zdecydowanie zwiększał pene

trację progesteronu w głąb modelu warstwy rogo

wej naskórka i istotnie zwiększał zarówno ilość sub

stancji w błonach 4–5, jak i sumarycznie w całym Grupa błon i stężenie

promotora w maści Mediana Σ zaabsorbowanego progesteronu w błonach [%]

± odchylenie ćwiartkowe (Me ± Q) Minimum (Min) Maksimum (Maks) Dolny kwartyl (Q1) Górny kwartyl (Q3)

1‑3 d (1,0%) 73,62 ± 3,89 69,32 82,93 70,59 78,37

4‑5 d (1,0%) 14,51 ± 1,76 10,36 19,63 12,51 16,03

1‑5 d (1,0%) 89,05 ± 2,16 84,32 99,14 85,84 90,16

1‑3 d (0,5%) 63,25 ± 1,89 56,14 68,17 62,38 66,15

4‑5 d (0,5%) 13,05 ± 0,90 7,17 18,43 11,90 13,69

1‑5 d (0,5%) 76,05 ± 1,69 70,51 79,75 74,96 78,33

1‑3 e (1,0%) 63,15 ± 3,23 57,92 68,63 59,55 66,02

4‑5 e (1,0%) 8,93* ± 1,78 3,70 10,70 6,48 10,04

1‑5 e (1,0%) 70,79 ± 2,33 64,76 76,50 68,63 73,28

1‑3 f (0,5%) 58,99 ± 3,35 53,13 65,89 55,02 61,72

4‑5 f (0,5%) 16,34 ± 1,44 12,44 19,71 15,02 17,89

1‑5 f (0,5%) 76,64 ± 3,50 69,22 81,30 70,95 77,95

1‑3 g (1,0%) 66,31 ± 3,88 55,83 71,95 63,55 71,32

4‑5 g (1,0%) 6,72 ± 1,48 4,34 10,40 5,78 8,73

1‑5 g (1,0%) 75,46 ± 2,91 64,32 78,38 71,10 76,91

1‑3 h (1,0%) 69,62 ± 3,31 62,71 76,37 67,36 73,97

4‑5 h (1,0%) 18,99 ± 1,91 13,50 25,52 17,13 20,95

1‑5 h (1,0%) 89,37 ± 2,45 84,12 93,62 86,85 91,74

1‑3 h (0,5%) 60,95 ± 3,29 56,08 67,82 59,56 66,13

4‑5 h (0,5%) 10,56 ± 2,18 4,26 17,57 8,23 12,58

1‑5 h (0,5%) 72,27 ± 1,95 68,47 79,60 70,45 74,35

1‑3 i (0,5%) 68,16* ± 1,84 65,25 77,28 67,47 71,14

4‑5 i (0,5%) 18,27 ± 2,96 13,80 24,04 15,64 21,56

1‑5 i (0,5%) 88,55 ± 1,93 81,88 91,83 86,66 90,51

OD ‑ maść odniesienia bez promotora

* rozkład zmiennej nie jest zbliżony do rozkładu normalnego, test Shapiro‑Wilka p <0,05, poziom istotności α = 0,05

Tabela 2. Analiza statystyczna procentowej zawartości progesteronu zaabsorbowanego w sztucznych błonach lipofilowych pod wpływem badanych promotorów wchłaniania (cd.)

(7)

OD

OD V a (0,5%)

a (0,5%) > V a (1,0%)

a (1,0%) > V b (1,0%)

b (1,0%) > V b (0,5%)

b (0,5%) > V c (1,0%)

c (1,0%) > V c (0,5%)

c (0,5%) > V d (1,0%)

d (1,0%) > V d (0,5%)

d (0,5%) > V e (1,0%)

e (1,0%) > V f (0,5%)

f (0,5%) > V g (1,0%)

g (1,0%) > V h (1,0%)

h (1,0%) > V h (0,5%)

h (0,5%) > V i (0,5%)

i (0,5%) > X

różnica nieistotna statystycznie (p≥0,05)

różnica istotna statystycznie

(p<0,05) różnica bardzo istotna

statystycznie (p<0,01) różnica wysoce istotna statystycznie (p<0,001)

OD

OD V a (0,5%)

a (0,5%) > V a (1,0%)

a (1,0%) > V b (1,0%)

b (1,0%) > V b (0,5%)

b (0,5%) > V c (1,0%)

c (1,0%) > V c (0,5%)

c (0,5%) > V d (1,0%)

d (1,0%) > V d (0,5%)

d (0,5%) > V e (1,0%)

e (1,0%) > V f (0,5%)

f (0,5%) > V g (1,0%)

g (1,0%) > V h (1,0%)

h (1,0%) > V h (0,5%)

h (0,5%) > V i (0,5%)

i (0,5%) > X

statystycznie (p<0,01) różnica wysoce istotna statystycznie (p<0,001) Tabela 3. Porównanie różnic w ilości zaabsorbowanego progesteronu w sztucznych błonach lipofilowych pomiędzy zastosowanymi promotorami dla sumy z błon 1–3 wykonane testem Dunna porównań wielokrotnych dla średnich rang. Test KruskalaWallisa: H (14, N=180) = 132,82 p=0,000, poziom istotności α=0,05

Tabela 4. Porównanie różnic w ilości zaabsorbowanego progesteronu w sztucznych błonach lipofilowych pomiędzy zastosowanymi promotorami dla sumy z błon 4–5 wykonane testem Dunna porównań wielokrotnych dla średnich rang. Test KruskalaWallisa: H (14, N=180) = 106,35 p=0,000, poziom istotności α=0,05

(8)

modelu 1–5. Na uwagę zasługuje fakt ponad 2krot

nego wzrostu ilości zaabsorbowanego progesteronu po zastosowaniu pochodnych h (1,0%) oraz i (0,5%) w wewnętrznych błonach modelu w porównaniu do allobetuliny (e) i prawie 2krotnego wzrostu w po

równaniu do hydrożelu bez promotora (OD).

Dyskusja

Wyniki uzyskane w badaniu nie wskazują, aby naturalna betulina promowała penetrację proge

steronu z hydrożeli do sztucznych błon lipofilo

wych. Z grupy pochodnych betuliny najsilniej pro

mującymi penetrację progesteronu substancjami były pochodne oznaczone literami b (w obu bada

nych stężeniach) i c (w stężeniu 1,0%). Także po

chodna d charakteryzowała się dobrymi wynikami w 1,0% stężeniu promotora, co może sugerować, że zmiany w podstawnikach R₁, R₂ i R₃cząstecz

ki betuliny są odpowiednimi kierunkami syntezy nowych potencjalnych promotorów przenikania przez skórę. Wszystkie badane pochodne betuli

ny zwiększały penetrację progesteronu tylko w ze

wnętrznej warstwie modelu odpowiadającej błonom 1–3, natomiast nie stwierdzono tego w przypad

ku warstwy wewnętrznej (błony 4–5). Podobne jak w przypadku betuliny, także allobetulina nie wyka

zała istotnego zwiększenia penetracji progesteronu OD

OD V a (0,5%)

a (0,5%) > V a (1,0%)

a (1,0%) > V b (1,0%)

b (1,0%) > V b (0,5%)

b (0,5%) > V c (1,0%)

c (1,0%) > V c (0,5%)

c (0,5%) > V d (1,0%)

d (1,0%) > V d (0,5%)

d (0,5%) > V e (1,0%)

e (1,0%) > V f (0,5%)

f (0,5%) > V g (1,0%)

g (1,0%) > V h (1,0%)

h (1,0%) > V h (0,5%)

h (0,5%) > V i (0,5%)

i (0,5%) > X

statystycznie (p<0,01) różnica wysoce istotna statystycznie (p<0,001) Tabela 5. Porównanie różnic w ilości zaabsorbowanego progesteronu w sztucznych błonach lipofilowych pomiędzy zastosowanymi promotorami dla sumy z błon 1–5 wykonane testem Dunna porównań wielokrotnych dla średnich rang. Test KruskalaWallisa: H (14, N=180) = 145,11 p=0,000, poziom istotności α=0,05

do błon lipofilowych. Wśród pochodnych allobetu

liny związki h (w stężeniu 1,0%) oraz i wykazywa

ły najlepszą aktywność, jednak w przeciwieństwie do pochodnych betuliny wzmacniały penetrację progesteronu w głębsze warstwy błon (błony 4–5).

Pochodne allobetuliny otrzymano przez modyfi

kację pierścienia A, jednak z powodu małej licz

by badanych związków nie można jednoznacznie stwierdzić, jakie modyfikacje pierścienia mogłyby zwiększyć aktywność nowych pochodnych. Wyso

ka aktywność pochodnej i mogłaby sugerować kie

runek zwiększania liczby podstawników w pierście

niu A lub na przykładzie pochodnej h, zastąpienie go pierścieniem heterocyklicznym.

Zastosowany sztuczny model warstwy rogowej naskórka został wykorzystany przez Bednarczyk

Cwynar i wsp. oraz Zaprutko i wsp. w badaniach innych triterpenów pentacyklicznych – pochod

nych kwasu oleanolowego [8, 13]. Zarówno w przy

toczonych pracach, jak i w tym badaniu podział błon na grupy umożliwił zidentyfikowanie substan

cji, które nie tylko silnie promują wchłanianie pro

gesteronu, ale także umożliwiają jego głębszą pe

netrację w wewnętrzne warstwy modelu. Wyniki uzyskane w przytoczonych badaniach wskazywały w wielu przypadkach na wzrost aktywności promo

torów zastosowanych w stężeniu 1,0% w porówna

niu do stężenia 0,5%, co potwierdzają także wyniki

(9)

uzyskane dla pochodnych betuliny (c i d) oraz allo

betuliny (h). Zastosowany w badaniu sztuczny mo

del nie odzwierciedla jednak zachowania substan

cji w warunkach in vivo.

Wnioski

Betulina, związek pochodzenia naturalnego z grupy triterpenów pentacyklicznych, nie wy

kazuje aktywności promującej penetrację proge

steronu do sztucznych błon lipofilowych, co może sugerować, że nie jest odpowiednią substancją do pełnienia roli promotora wchłaniania przez skó

rę. Podobny wniosek można wyciągnąć w odnie

sieniu do allobetuliny. Modyfikacje struktury be

tuliny, jak i allobetuliny prowadziły do otrzymania związków o dobrej aktywności. Wybrane pochodne betuliny (b, c, d) oraz allobetuliny (h oraz i) zwięk

szały sumaryczną ilość progesteronu zaabsorbowa

nego w sztucznym modelu stratum corneum, przy czym ich aktywność zależała od stężenia, w jakim zostały zastosowane w hydrożelach i była lepsza w stężeniach wyższych. Aktywność tych związków była różna w zależności od warstwy błon sztuczne

go modelu. Pochodne b, c oraz d w większym stop

niu promowały penetrację do zewnętrznej warstwy modelu, natomiast związki h oraz i do wewnętrz

nej. Aktywność pochodnych b, c oraz d wydaje się być korzystna w przypadku substancji czynnych, które po podaniu na skórę miałyby działać w jej zewnętrznych warstwach, natomiast związków h oraz i w przypadku substancji mających docierać do głębszych warstw naskórka. Związki wykazu

jące najwyższą aktywność należałoby w następnej

kolejności poddać badaniom na skórze zwierzęcej lub ludzkiej.

Otrzymano: 2017.06.14 · Zaakceptowano: 2017.07.03

Piśmiennictwo

1. Fox L.T., Gerber M., Du Plessis J., Hamman J.H.: Transdermal Drug Delivery Enhancement by Compounds of Natural Origin. Molecules 2011, 16(12): 10507–10540.

2. Mullauer F.B., Kessler J.H., Medema J.P.: Betulin Is a Potent AntiTu

mor Agent that Is Enhanced by Cholesterol. PLoS One 2009, 4(4): e1.

3. Moghaddam M.G., Ahmad F.B.H., SamzadehKermani A.: Biologi

cal Activity of Betulinic Acid: A Review. Pharmacology & Pharmacy 2012, 3(2): 119–123.

4. Färber A., Daniels R.: Ex vivo Skin Permeation of Betulin from Wa

terinOil Foams. Skin Pharmacol Physiol. 2016, 29: 250–256.

5. Kumar P., Singh S.K., Mishra D.N., Girotra P.: Enhancement of ke

torolac tromethamine permeability through rat skin using penetra

tion enhancers: An exvivo study. Int. J. Pharm. Investig. 2015, 5(3):

142–146.

6. Junga E, Kanga Y.P., Yoonb I.S., Kimc J.S., Kwona S.W., Chunga S.J., Shima C.K., Kima D.D.: Effect of permeation enhancers on trans

dermal delivery of fluoxetine: In vitro and in vivo evaluation. Int J Pharm. 2013, 456(2): 362–369.

7. Mueller J., Oliveira J. S. L., Barker R., Trapp M., Schroeter A., Breze

sinski G., Neubert R. H. H.: The effect of urea and taurine as hydro

philic penetration enhancers on stratum corneum lipid models. Bio

chim. Biophys. Acta. 2016, 1858(9): 2006–2018.

8. BednarczykCwynar B., Partyka D., Zaprutko L.: Simple Amides of Oleanolic Acid as Effective Penetration Enhancers. PLoS One. 2015, 10(5): e0122857.

9. Matsui R., Ueda O., Uchida S., Namiki N.: Transdermal absorption of natural progesterone from alcoholic gel formulations with hydrophi

lic surfactant. Drug Dev Ind Pharm. 2015, 41(6):1026–1029.

10. Linkowska E.: Triterpenoids. Part XI. Isomerization of Betulin and its Derivatives. Pol. J. Chem. 1994, 68(4): 875876.

11. Richter H., Morbitzer B., Finkt K., Winter K., Fürst W.: Zur Bestim

mung der Schichtdicke von künstlichen Membranen. Pharmazie.

1978, 33: 523–525.

12. Fürst W., Neubert R., Wildner R.: Drug permeation through synthetic lipid membranes. Part 10: The effectsof diffusion layers on the per

meation process. Pharmazie. 1980, 35: 106–109.

13. Zaprutko L., Partyka D., BednarczykCwynar B.: Triterpenoids. Part 21: Oleanolic acid azaderivatives as percutaneous transport promo

ters. Bioorg Med Chem Lett. 2004, 14(18): 4723–4726.

(10)

się natomiast z sanskrytu, oznacza „koński zapach”

(ashwa – koń, gandha – zapach) i odnosi się do specyficznego zapachu korzenia witanii, który jest głównym surowcem stosowanym w celach terapeu

tycznych [1, 2]. Oprócz korzenia medycyna ludowa wykorzystuje także liście ashwagandhy, które apli

kowane są zewnętrznie jako środek przeciwbólo

wy, przeciwdrobnoustrojowy i przeciwzapalny [1].

W lecznictwie tradycyjnym Indii oraz we współ

czesnej fitoterapii korzenie ashwagandhy stosowa

ne są jako środek adaptogenny, który wpływa na nieswoistą odpowiedź organizmu, zwiększając od

porność na stres wywołany rozmaitymi czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, jednocze

śnie nie wpływając na prawidłowe funkcjonowanie organizmu i wywołując jedynie minimalny, pozy

tywny efekt u osób w pełni zdrowych [2, 3]. W. som- nifera posiada liczne monografie w farmakopeach:

Ajurwedyjskiej (1989), Unani (2007) i Siddha (2008), jak również Indyjskiej (IP 2010), Brytyjskiej (BP 2012), Stanów Zjednoczonych (USP 36, 2013) oraz monografię opracowaną przez Światową Organiza

cję Zdrowia (WHO 2009) [3, 4]. Jest coraz powszech

niej obecna na rynku światowym, w tym polskim, w formie suplementów diety zawierających w swoim składzie ekstrakt lub sproszkowany korzeń witanii, polecanych m.in. w celu poprawy kondycji i samopo

czucia w stanach osłabienia i przewlekłego stresu, jak również zwiększenia libido czy wydolności fizycz

nej. Pomimo tak licznych doniesień o zastosowa

niu, Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC) w ramach Europejskiej Agencji Leków (EMA) w 2012 r. wydał oświadczenie o braku możliwości ustanowienia monografii dla korzenia W. somnifera,

W

ithania somnifera (Linn.) Dun. (witania ospała; Solanaceae), znana jako ashwagan

dha lub indyjski żeńszeń (Indian ginseng), jest jed

ną z najbardziej cenionych roślin medycyny ajur

wedyjskiej, stosowaną od ponad 3000 lat w celu

„osiągnięcia długowieczności” (rasayana). Nazwa rodzajowa pochodzi od nazwiska botanika i paleon

tologa, badacza witanii, Henry’ego Witham’a, z ko

lei somnifera to połączenie łacińskich słów somnus (sen) oraz fero (przynosić), nawiązujące do właści

wości rośliny. Określenie ashwagandha wywodzi

Withania somnifera (ashwagandha, indyjski żeń-szeń) – wskazania

tradycyjnej ajurwedy

w świetle współczesnych badań klinicznych

Magdalena Matczak, Karolina Rosińska, Piotr Michel

Katedra i Zakład Farmakognozji, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Adres do korespondencji: Magdalena Matczak, Katedra i Zakład Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Muszyńskiego 1, 90151 Łódź, email: magdalena.matczak@umed.lodz.pl

Withania somnifera (ashwagandha, Indian ginseng) – indications of traditional Ayurveda in the light of modern clinical studies · Withania somnifera is one of the most valued ayurvedic medicinal plant. Its roots are widely used for traditional applications due to their multidirectional biological activity, especially adaptogenic, neuroprotective, anti‑stress, immunomodulatory and anti‑inflammatory properties as well as the ability to improve fertility. The main active constituents of Withania roots are considered to be ergostan‑type steroidal lactones named withanolides.

In the recent years a number of studies have been carried out to verify traditional indications of ashwagandha. Moreover, some efforts have been made to develop standardization methodology of raw materials and extracts from the roots of Withania somnifera. Accordingly, ashwagandha diet supplements are getting more and more common on the world market. The aim of this review is to present the current state of knowledge about Withania somnifera, its chemical constituents, verified biological activities (with special emphasis on clinical tests) and safety profile.

Keywords: ashwagandha, Withania somnifer, pharmacological activity, clinical study, safety profile.

(11)

FA R M A K O G N O Z J A

uzasadniając decyzję niewystarczającymi danymi do

tyczącymi procedury wytwarzania ekstraktów wg wymogów farmaceutycznych oraz brakiem właści

wie udokumentowanej historii stosowania przez co najmniej 30 lat, w tym 15 lat na terenie UE, świad

czącej o skuteczności i bezpieczeństwie surow

ca, zaznaczając jednak możliwość kontynuacji pro

cedury po uzupełnieniu odpowiednich danych [4].

Charakterystyka botaniczna, występowanie

Ashwagandha to wieloletni krzew o wzniesio

nych, rozgałęzionych pędach, osiągający wysokość od 30 do 200 cm, zróżnicowany pod względem mor

fologicznym w zależności od miejsca występowania, które obejmuje, poza Indiami, południowowschod

nią Afrykę, wybrzeża Morza Śródziemnego, połu

dniowowschodnią Europę, Azję, a nawet Australię, w tym tereny o odmiennych warunkach środowi

skowych, tj. temperaturze, wilgotności, glebie czy wysokości nad poziomem morza [1–3, 5]. Liście wi

tanii są pojedyncze, eliptycznojajowate lub jajowa

te, ogonkowe, całobrzegie, o pierzastym unerwieniu.

Osiągają 8–10 cm długości i ułożone są naprzemian

legle na pędach wegetatywnych, natomiast na pędach

kwiatowych naprzeciwlegle parami, jeden mały i je

den duży (3–8 cm długości). Dzwonkowate kwiaty (5–25), barwy białej, żółtawej lub zielonkawej i syme

trii promienistej, zebrane są w wierzchotkę. Okwiat jest zróżnicowany na pięć, 3–4 cm długich, działek kielicha oraz pięć, 7–8 cm długich, płatków korony.

Pręciki naprzeciwległe płatkom korony posiadają nagi słupek górny, zakończony dwudzielnym znamie

niem. Owocem jest mała (5–6 mm średnicy), owalna, pomarańczowoczerwona jagoda, zamknięta w brą

zowozielonym „lampionie”, powstałym ze zrośnię

tych działek kielicha. Wewnątrz znajdują się liczne, drobne (2,5 cm średnicy), żółte nasiona, kształtu ner

kowatego. Korzenie są długie (20–30 cm), bulwia

ste (średnica 6–12 mm), proste, z krótkim trzonem i 2–3 mniejszymi korzeniami bocznymi. Zewnętrz

na powierzchnia korzenia jest podłużnie pomarsz

czona, szarawa, przełam kremowy. Zapach silny, charakterystyczny, smak gorzki i ostry [1–3, 5–7].

Skład chemiczny

Dotychczasowe badania profilu jakościowego ga

tunku Withania somnifera wskazują na obecność złożonej mieszaniny związków chemicznych (tabela 1, rycina 1) [1–3, 5–16]. Do tej pory wykryto

LAKTONY STEROIDOWE (WITANOLIDY I ICH POCHODNE)

KORZEŃ

• witanolid A; witanolid D; witanolid B, 27‑hydroksywitanolid B

• witanon, 27‑hydroksywitanon

• witanozydy I‑XI; fisagulina D; koagulina Q (mono i diglikozydy: witageniny A, 27‑deoksywitageniny A, witageniny B, sominonu, 27‑deoksysominonu, 20‑hydroksy‑

27‑deoksysominonu)

• witasomniferole A‑C

• witastromonolid, 12‑deoksywitastromonolid

• witaferyna A i jej pochodne (sitoindosid IX = 27‑O‑β‑D‑glukozyd witaferyny A; sitoindosid X = 27‑O‑(6‑O‑palmitylo)‑β‑D‑glukopiranozyd witaferyny A;

tubakapsenolid F = 17‑hydroksy‑27‑deoksywitaferyna A; 3‑metoksy‑2,3‑dihydro‑27‑deoksywitaferyna A)

• ashwagandanolid; wiskozalakton B

LIŚĆ

• witaferyna‑A i jej pochodne (2,3,5,14,17, 24, 25‑OH/CH₃; 6α‑Cl; 27‑deoksy; sitoindosid IX)

• witanon; 27‑hydroksywitanon

• witanolidy A‑U, Z; 17‑izowitanolid E

• witanozyd IV; witanozyd X; fisagulina‑D

• wiskozalakton B; witasomniferyna‑A; 2,3‑didehydrosomniferycyna ALKALOIDY

KORZEŃ

• tropanowe: tropina; pseudotropina; 3α‑tigloiloksytropan

• pirolidynowe, piperydynowe, pirydynowe, pirazolinowe: kuskohigryna; izopeletieryna anaferyna; anahygryna; nikotyna; witasomnina

• izochonolinowe: somniferyna; somniferynina

• alkaloidy o nie w pełni poznanej strukturze: witanina; witananina; witananinina; pseudowitanina; somnina LIŚĆ • pirolidynowe, piperydynowe: anaferyna; anahygrina

POZOSTAŁE GRUPY ZWIĄZKÓW

KORZEŃ

• saponiny: sitoindosid VII = 3β‑hydroksyergosta‑5,24‑dien‑3‑O‑(6′‑O‑palmitylo‑β‑D‑glukopiranozyd; sitoindosid VIII = 24,25‑epoksy‑3β‑hydroksyergosta‑5‑en‑

3‑O‑(6′‑O‑palmitylo‑β‑D‑glukopiranozyd

• alkohole o nie w pełni poznanej strukturze: witaniol (C25H33O4OH)

• kwasy tłuszczowe: cerotynowy; oleinowy; palmitynowy; stearynowy

• aminokwasy: kwas asparaginowy; prolina; tyrozyna; alanina; glicyna; kwas glutaminowy cysteina; tryptofan

• fitosterole: β‑sitosterol; stigmasterol

• flawonoidy; garbniki; kumaryny; aminy biogenne (cholina); ksantoproteiny; żelazo

LIŚĆ

• alkohole i kwasy o nie w pełni poznanej strukturze: somnirol (C₃₂H₄₃O₆OH); somnitol (C₃₃H₄₄O₅(OH)₂), kwas witaniowy (C₂₉H₄₅O₆COOH)

• kwasy tłuszczowe: cerotynowy; oleinowy; palmitynowy; stearynowy

• aminokwasy: kwas γ‑aminomasłowy; ornityna; tyrozyna; treonina; alanina; fenyloalanina izoleucyna

• fitosterole

• kwas chlorogenowy; flawonoidy; garbniki; kumaryny; aminy biogenne (cholina); ksantoproteiny Tabela 1. Główne związki zidentyfikowane w korzeniach i liściach Withania somnifera

(12)

ponad 80 metabolitów wtórnych, z czego dla czę

ści związków struktura nie została jeszcze w pełni wyjaśniona. Za główne składniki czynne uważa się witanolidy – laktony steroidowe o szkielecie ergo

stanu, których zawartość wynosi około 0,3–0,6%

w korzeniach oraz 0,15–1,3% w liściach [17, 18].

Witanolidy A i D oraz witanon są dominującymi związkami we frakcji witanolidów w korzeniach, natomiast w liściach zwykle przeważa witafery

na A i witanon, choć w niektórych rejonach świa

ta spotykane są chemotypy znacznie różniące się

składem jakościowym i ilościowym [3, 9, 10]. W ro

ślinie stwierdzono także obecność różnych klas al

kaloidów, których zawartość w korzeniach wg mo

nografii WHO wynosi nie mniej niż 0,2% [3].

Preparaty z ashwagandhy obecne na rynku świa

towym i polskim zawierają suche ekstrakty (naj

częściej wodne lub wodnoalkoholowe) z korzeni, zarówno niestandaryzowane, jak i o oznaczonej za

wartości witanolidów (min. 1,5–5%, w zależności od producenta), bądź sproszkowany, niestandary

zowany korzeń witanii. W 2015 r. stowarzyszenie

Rycina 1. Struktury wybranych witanolidów i alkaloidów Withania somnifera

(13)

FA R M A K O G N O Z J A

Rycina 1. Struktury wybranych witanolidów i alkaloidów Withania somnifera

AOAC (Association of Official Analytical Chemi- sts) opublikowało standardowe wymogi procedu

ry oznaczenia witanolidów W. somnifera metodą HPLC. Opracowania i walidacji oficjalnej meto

dy standaryzacji podjęła się indyjska firma Natural Remedies. Na chwilę obecną metoda posiada sta

tus First Action Official Method (oficjalna metoda w pierwszej fazie badań) i wymaga m.in. poprawy warunków i usprawnienia rozdziału, uproszczenia przygotowania próbek oraz dostarczenia danych dotyczących stabilności analitów podczas ekstrak

cji, niezbędnych do zakończenia procedury walida

cji i nadania metodzie statusu „ostatecznej” (Final Action Official Method), umożliwiając jej wprowa

dzenie do powszechnego użycia [17, 19].

Aktywność farmakologiczna, zastosowanie

Korzenie witanii charakteryzują się wielokie

runkową aktywnością biologiczną, potwierdzoną w licznych badaniach in vitro oraz in vivo na mo

delach zwierzęcych. Do najważniejszych kierunków zaliczane jest działanie neuroprotekcyjne (redukcja stresu oksydacyjnego, zmiatanie reaktywnych form tlenu/azotu, hamowanie peroksydacji lipidów, na

silenie działania endogennych enzymów antyoksy

dacyjnych, w tym katalazy, dysmutazy ponadtlen

kowej i peroksydazy glutationowej, redukcja złóż βamyloidu), przeciwstresowe i anksjolityczne (ob

niżanie poziomu kortyzolu, zwiększanie produk

cji serotoniny oraz transmisji serotoninergicznej), a także kardioprotekcyjne (związane z aktywnością antyoksydacyjną oraz działaniem przeciwstreso

wym) i immunomodulujące (wzrost ekspresji lim

focytów T i komórek NK). Ponadto korzenie ash

wagandhy wykazują aktywność przeciwzapalną i przeciwartretyczną (hamowanie uwalniania czyn

nika martwicy nowotworów TNFα, interleukin IL6, IL8, IL1β, białka ostrej fazy CRP, wpływ na aktywność szlaków kinaz MAP: ERK1/2, JNK, p38), przeciwcukrzycową (stabilizacja poziomu glukozy, glukozo6fosfatazy, glikozylowanej hemoglobi

ny, insuliny) oraz wpływają na gospodarkę lipidową (normalizacja poziomu cholesterolu całkowitego, triglicerydów, fosfolipidów oraz lipoprotein LDL, VLDL i HDL, tj. o niskiej, bardzo niskiej i wysokiej gęstości). Stosowane są również w celu zwiększenia płodności (poprawy parametrów nasienia, regula

cji poziomu hormonów płciowych) oraz jako afro

dyzjak [3, 7, 8, 12, 14, 15].

W ostatnich latach pojawiły się liczne badania kliniczne korzeni ashwagandhy, które potwier

dzają ich wielokierunkową aktywność oraz za

sadność tradycyjnych zastosowań, m.in. działanie adaptogenne, wpływ na ośrodkowy układ nerwo

wy, kondycję fizyczną i płodność oraz aktywność

przeciwzapalną (tabela 2). Mimo to nadal podkre

śla się potrzebę kontynuacji badań klinicznych i ich rozszerzenia o eksperymenty z udziałem większych grup pacjentów, szerszego przekroju populacji, uwzględniające wpływ różnych stanów chorobo

wych na efektywność działania oraz bezpieczeństwo ashwagandhy czy określające efekty długotermi

nowego stosowania, szczególnie potencjalnej tok

syczności dostępnych preparatów witanii [20–36].

Działania niepożądane, toksyczność, przeciwwskazania, interakcje

Korzenie ashwagandhy stosowane w dawkach powszechnie przyjętych, czyli 3–6 g sproszkowa

nego surowca lub 300–500 mg ekstraktu suchego standaryzowanego na zawartość min. 1,5% wita

nolidów, są dobrze tolerowane, natomiast spoży

wane w większych ilościach mogą powodować za

burzenia żołądkowojelitowe, nudności, wymioty oraz biegunki [3, 37].

W badaniu toksyczności ostrej i podostrej wod

noalkoholowego ekstraktu z korzeni W. somni- fera u szczurów wykazano brak wpływu na masę ciała, masę organów oraz podstawowe parame

try biochemicznohematologiczne w dawkach do 2000 mg/kg m.c. przyjmowanych doustnie przez 14 i 28 dni. Z kolei wartość LD₅₀ dla ekstraktów podawanych dożylnie wyniosła 1260 mg/kg m.c., przy braku wpływu na parametry krwi, jednak ze znaczną redukcją masy śledziony, grasicy i nad

nerczy [8]. W badaniu toksyczności przewlekłej – dawki 100 mg/kg m.c. oraz 200 mg/kg m.c wywa

ru (decoctum) z korzeni podawane doustnie przez 4 miesiące były bezpieczne oraz nie powodowały zmian w narządach wewnętrznych [38].

Analizom poddano również wpływ alkoholowo

wodnych ekstraktów z korzeni witanii na prze

bieg ciąży u szczurów. Pomimo braku wykrycia nieprawidłowości zarówno u matek, jak i płodów, doniesienia dotyczące doświadczeń medycyny tradycyjnej wskazują na możliwe właściwości po

ronne większych dawek ashwagandhy, stanowiąc tym samym główne przeciwwskazania do stoso

wania w okresie ciąży i karmienia [3, 8, 15, 37].

W. somnifera wpływa na ośrodkowy układ nerwo

wy, w związku z czym nie zaleca się jej łączenia z al

koholem, lekami uspokajającymi i anksjolitykami, jak również z uwagi na pobudzający wpływ witanii na wydzielanie hormonów T3 i T4, potwierdzony w badaniach na zwierzętach, nie powinna być sto

sowana u osób z nadczynnością tarczycy. Istnieją również doniesienia o wpływie ashwagandhy na ki

netykę amikacyny, co może stanowić przeciwwska

zanie przy antybiotykoterapii [8, 14, 39].

W świetle dotychczasowych badań korzenie W. somnifera oraz ekstrakty z nich przygotowane

(14)

Warunki badania Wyniki lit.

ADAPTOGENNY WPŁYW NA OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY: DZIAŁANIE NOOTROPOWE, PRZECIWSTRESOWE, PRZECIWLĘKOWE, WSPOMAGAJĄCE W TERAPII ZABURZEŃ OBSESYJNO-KOMPULSYWNYCH, DWUBIEGUNWYCH, LĘKOWYCH, UPOŚLEDZENIU FUNKCJI POZNAWCZYCH,

ORAZ WPŁYW NA PARAMETRY BIOCHEMICZNE W W.W. STANACH PSYCHOFIZYCZNYCH Materiał roślinny:

500 mg standaryzowanego ekstraktu wodnego (10% glikozydów witanolidów, maks. 0,5% witaferyny A) / 2× dziennie

Próba badana/kontrolna:

26 zdrowych mężczyzn, 20–35 lat, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

Czas trwania: 14 dni

• poprawa funkcji kognitywnych i psychomotorycznych (↓ czasu reakcji w testach motorycznych i poznawczych)

• ekstrakt bezpieczny i dobrze tolerowany (badania fizykalne,

ogólnoustrojowe, hematologiczne i laboratoryjne, badanie czynności nerek, wątroby, profilu lipidowego, moczu, EKG)

[20]

Materiał roślinny:

250 mg standaryzowanego ekstraktu wodnego (8% glikozydów witanolidów, 32%

oligosacharydów, maks. 2% witaferyny A) / 2× dziennie Próba badana/kontrolna:

60 pacjentów z zaburzeniami dwubiegunowymi, 18–65 lat, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

Czas trwania: 8 tygodni

• istotna poprawa wyników w 3 zadaniach w porównaniu z próbą kontrolną:

powtarzania cyfr od tyłu, czasu odpowiedzi Flanker i społecznej odpowiedzi poznawczej Penn

• nastrój stabilny

• zdarzenia niepożądane pomniejsze i nieistotne

[21]

300 mg standaryzowanego ekstraktu wodnego (5% witanolidów) / 2× dziennie Próba badana/kontrolna:

50 pacjentów z łagodnym upośledzeniem funkcji poznawczych, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

• istotna poprawa pamięci (skala pamięci Wechsler): logicznej, werbalnej, wzrokowej; szybkości przetwarzania, skupienia uwagi, funkcji wykonawczych (test Flanker, sortowania kart Wisconsin, test zegara Mackwortha i inne)

[22]

300 mg standaryzowanego ekstraktu wodnego (5% witanolidów)/ 1× dziennie Próba badana/kontrolna:

64 pacjentów z rozpoznaniem stresu chronicznego, ze wskaźnikiem stresu WHO‑

5 < 15 oraz co najmniej 14 na skali stresu PSS (Perceived Stress Scale), 18–54 lata, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

• ↓ poziomu kortyzolu w surowicy

• ↓ wskaźnika PSS o 44% (placebo 5,5%)

• bezpieczny i dobrze tolerowany, brak efektu odstawiennego

[23]

300 mg standaryzowanego ekstraktu wodnego (5% witanolidów)/ 2× dziennie Próba badana/kontrolna:

52 pacjentów z rozpoznaniem stresu chronicznego, 18–60 lata, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

• znaczna poprawa parametrów: żywieniowych, wskaźnika PSS, masy ciała, poziomu kortyzolu ze krwi u pacjentów ze stresem chronicznym

• dobrze tolerowane (2/52 pacjentów skutki uboczne w postaci zawrotów głowy)

[24]

125 mg/ 1× dziennie lub 125 mg/ 2x dziennie lub 250 mg/ 2× dziennie, standaryzowanego ekstraktu wodnego (11,9% glikozydów witanolidów, 1,05%

witaferyny A, 0,05% alkaloidów) Próba badana/kontrolna:

130 pacjentów z zaburzeniami lękowymi, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

• poprawa parametrów zależna od dawki

• ↓ lęku wg skali Hamiltona z 29,9 do 11.3 (dla 125mg/1x dzień)

• kortyzol: ↓ o 14,5–30,5%; siarczan dehydroepiandrosteronu: ↑ o 13,2‑32,5%, białko CRP: ↓ o 31,6–36,6%

• glukoza: ↓ o 0,6–6,1%

• cholesterol całkowity: ↓ o 1,6–13,1%, triglicerydy: ↓ o 4,4–11,7%; LDL:

↓ o 6,4–17,4%, VLDL: ↓ o 8,9–23,9%, HDL: ↑ o 2,9–17,3%

• hemoglobina: ↑ o 4–9,1%, puls: ↓ o 6–8,2%, ciśnienie skurczowe:

↓ o 1,6–3,4%, ciśnienie rozkurczowe: ↓ o 5–6,4%

• placebo – zmiany nieistotne

[25]

300 mg standaryzowanego ekstraktu (1,5% witanolidów) / 2× dzień + multiwitamina + terapia

Próba badana/kontrolna:

75 pacjentów cierpiących na zaburzenia lękowe umiarkowane do ciężkich, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo + terapia Czas trwania: 8–12 tygodni

• ↓ niepokoju o 56,5% (w skali niepokoju Becka) (kontrola o 30,5%)

• poprawa koncentracji, witalności, ogólnej jakości życia, funkcji społecznych, zmniejszenie zmęczenia w porównaniu do kontroli

• nie zaobserwowano działań niepożądanych

[26]

500 mg ekstraktu etanolowego /2× dziennie Próba badana/kontrolna:

39 pacjentów ze zdiagnozowanymi zaburzeniami lękowymi, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo

• u 88,2% pacjentów redukcja lęku na skali Hamiltona do 12 lub mniej (kontrola 50%)

• dobrze tolerowany

[27]

120 mg ekstraktu etanolowego /1× dziennie Próba badana/kontrolna:

30 pacjentów stosujących SSRI z zaburzeniami obsesyjno‑kompulsywnymi, podwójnie ślepa próba, badanie randomizowane, kontrola‑placebo Czas trwania: 6 tygodni

• przed badaniem 26 (14–44) punktów na skali Y‑BOCS (Yale‑Brown Obsessive Compulsive Scale) dla grupy badanej i 18 (11–33) dla kontroli

• po badaniu 14 (4–40) dla grupy badanej i 16 (10–31) dla kontroli

[28]

Tabela 2. Badania kliniczne aktywności biologicznej korzeni Withania somnifera

[2017/Nr 7] Nr 7/2017 (pełna wersja)

ISSN 0014­8261

Spis treści

Table of Contents

Postgraduate pharmacy

Wstęp

Ocena in vitro pochodnych betuliny

jako promotorów penetracji progesteronu do sztucznych błon lipofilowych

Maciej Karolak

, Andrzej M. Winnicki

, Ewa Linkowska

, Magdalena Charęzińska

, Danuta Partyka

Materiały i metody

Wyniki

Dyskusja

Wnioski

Piśmiennictwo

W

Withania somnifera (ashwagandha, indyjski żeń-szeń) – wskazania

tradycyjnej ajurwedy

w świetle współczesnych badań klinicznych

Magdalena Matczak, Karolina Rosińska, Piotr Michel

Charakterystyka botaniczna, występowanie

Skład chemiczny

Aktywność farmakologiczna, zastosowanie

Działania niepożądane, toksyczność, przeciwwskazania, interakcje

ISSN 00148261