• Nie Znaleziono Wyników

Das Bollwerk : die NS Monatszeitschrift Pommerns, 1940 H 8

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Das Bollwerk : die NS Monatszeitschrift Pommerns, 1940 H 8"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

A u f n .! Stcmtl. B ild s telle,

R E I S 4 0 PF.

HEFT 8 / 11. J A H R G A N G

Ôas B o ita #

(2)

BromraíalbanklJommern

' (ßitt> 3 entrak*

S t e t t i n .

£uífen(trape13

A u s f ü h r u n g

aller bankmäßigen Gefdiäfte

P S V C K

(3)

^ ö o liip e r f

M O N A T S Z E IT S C H R I F T F Ü R N A T IO N A L S O Z IA L IS T IS C H E S G E IS T E S L E B E N IN P O M M E R N

n . g ia ^ t r a a n s S t e t t i n / a u g w f t 1 9 4 0 ■ ę c f t 8

• BibllOtBtS

i l

\it Mmft im nicöccöeutfdicn ^tourne

Don ^ipctn tosÄgsberg

c* . V

Ca u n % f \ %

V O N O T T O H O L T Z E

tö e n n öas w eite Dort D ü n firch en bis gu öen roeftfriefifdten D nfeln reicßenöe 8üften=

gebiet fa m t feinem ftin te rla n ö fe it a lte rs

„ö ie H ie ö e rla nö e " f>eißt, fo e n th ä lt fdton öie

© p ra d je öie B eziehung a u f öen gefamtöeut=

fdjen K a u m , non öem aus gefeiten öiefe 3e=

geidtnung erft ih re n Dellen © in n g e w in n t, ö ie © efd)id)te geigt u n s , w ie öiefes frud>t=

bare, meerDerbunöene £an ö nod) b is gum Olusgang öes H titte la lte rs gum Deutfchen B eid te gehörte unö w ie ficf) bann in fo lg e öer

© la u b e n s iä m p fe öie re fo rm ie rte n P ro n in g e n öer nörölichen H ieöerlanöe Don öen am faifto=

iifcften © ta u b e n fefthaltenöen ober öurd) öie

© e g e n re fo rm a tio n gu ih m gurücfgegwunge=

nen fü ö lid te n P ro o in g e n tre n n te n , ö ie fü ö lid te n P ro c in g e n rouröen öann a u f J a i)t=

ftunöerte gum J a n ia p fe l unö © d tla d ttfe lö

öer großen europäifdten H tä d tte , w ä ltte n ö Ttollanö als fe lb ftä n ö ig cr © ta a t feinen hcroi=

fchen B e fre iu n g s fa m p f gegen öie fpanifdte S rone fü h rte unö fid) nach öem © iege fü r ein balbes 3 a lk b u rib e rt g u r © eem adtt Don e u ro p ä ifih e r B eöeutung erhob, um enölid)

© nglanö öen p ia ß rä u m e n gu m uffen. Öie u n te r öer b a lb s b u rg ifd tc n ijc r r f d ja ft öem öeutfdten £ e b e n sra u m entfrem öeten fü ö lid te n P ro n in g e n gingen öem D e u tfd ttu m in öen frangöfifdten B c D o lu tio n s frie g e n audt po!i=

tifd ; p e rlo re n . (Erft im 1?. T a h rh u n ö e rt ge=

fe ilte fid) gu öer p o litifd te n (Trennung öie iu ltu re lle . D er fe it 1830/31 a ls Sonigreicf) B elg ie n w ieber felbftänöige fü ö lid tc (Teil o rie n tie rte ficf) u n te r O e rg e w a ltig u n g öes flä m ifd te n D o lfs tu m s e in fe itig nad) P a r is , w ä ltte n ö fto lla n ö nad) öem O e rlu ft feiner

p o litifd te n B eö e u tu n g auch k u ltu re ll nicht e n tfe rn t m ehr öie fdtöpferifdte S ra ft ent=

fa lte te w ie in öen fe ite n fe in e r n a tio n a le n

© roße im 17. 3a b i’b u riö e rt.

D ie ge w a ltig e n © re ig n iffe öes 3 a f)« s 1940 haben fü r öie beüorfteftenöe Heuorö=

nun g öes europäifdjen B a u m e s auch ' n öiefem Deutfchlanö benachbarten © ebiet alle ü o ra u sfe ß u n g e n gefdtaffen. D ie © roberung öer H ieöerlanöe öurch öie fiegreidte öeutfehe Töehrmacht, ö k unfere © tu p p e n in öie alten S u n ftftä ö te ijo tla n ö s , B ra b a n ts unö $lan=

öerns g e fü h rt h a t, re g t gu e rneuter Se=

tra d ttu n g einer S u n ft an, öeren H rfp ru n g unö

© c h id fa l a u fs engfte m it öer großen öeutfdten S u n ft u e rfn ü p ft ift. 3cöc B etra ch tu n g öer n ie ö e rlä n ö ifd te n S u n ft muß e rfennen, öaß öie n a tü rlich e © in b e it öes fu ltu re lte n £ebens=

3 in 6 o t in © e n t. 15. 3 «ljrI)U tt& ert

85

(4)

9 J iiitc ta (ic d i< Ijc ö ä u ie t in ® c n t

raum es m it öem © eutfcßtum beöeutenö lä n * gerert B efta n ö gehabt h a t a ls Me p o litifh e (Einheit, öa fie in öer germanifcßen H b fta m * m u n g öer ilie ö e rlä n ö e r begrünöet m ar. © o lä ß t f ih öie a ltn ie ö e rlä n ö ifh e B la le re i öes 15. la b rß u n ö c rts n id jt m it öer ©cßärfe, mie fie b is c o r fu rg e m beliebt m ar, oon öer gleicßgeitigen altöeutfcßen B la le re i trennen.

f l o h heute em pfinöet m an öie gem ein*

|om e © ru n ö la g e öes ö o lfs le b e n s , menn man über © lö e n b u rg unö £eer ö u r h (O ftfrieslanö n a h ffo lla n ö re ift unö öie fru d )tb a re n B la r*

feilen, öie fauberen © tä ö te m it ih re n cßaraf*

teriftifchen B a cf ftein b a u te n ö u th fä ß r t unö (Ernöen, © ro n in g e n unö £eeum aröen oöer H einere © tä ö te befießtigt. D ie a lte (Einheit öes friefifeßen ö o lfs tu m s t r it t öem Befucßet ü b e ra ll entgegen, obw ohl E öeftfrieslanö gu fjo lla n ö , © ftfrie s la n ö gum Beicße gehören.

S ie ©praeße öes D o lfe s h ä lt an öiefer © e*

m e in fa m fe it nocß im m e r feft. (Einer öer heften S enner öer nieöerlänöifcßen B a u fu n ft h a t m it B e d )t gefagt, „m e n n nicht öie © e*

feßießte öie a lte ^ u g e ß o rig fe it öer ifiieöetlanöe gum Öeutfcßen Bcicß ergäbe, fo roüröe feßon öie B a u fu n ft öeren u n w iö e rle g lih e s Z eugnis b ilö e n ” . © ie fläm ifchen unö n o tö n ie ö e rlä n ö i*

f(ßen m itte la lte rlic h e n © tä ö te mie B rü g g e ,

© e n t, B ntroerpen unö Blecßetn gehören ö e m g r o ß e n n i e ö e r ö e u t f c h e n S u l t u r * r a u m an, öer f ih non ö ü n fire ß e n b is S o*

n ig s b e tg unö ö a rü b e t h in a u s b is gu öen b a ltifd ie n y a n fe ftä ö te n e rftre cit. D ie © em ein*

fa m fe it öes F e in g e fü h ls t r i t t am ftä rtfte n in öen m on u m en ta le n B a u te n öes B litte la lte r s hernor, öie öas © e fa m tb ilö öiefer © tä ö te be*

herrfchen. S in te r öen frü h m itte la lte rlic h e n B lo n u m e n ta lb a u te n fteht öie mächtige Sfatße*

örale non © o u rn a i oora n , öeren ftolge © u rrn * gruppe ebenfo mie öie ©ßoranlage unö öie plaftifcße © u rcß bilöung öes U nnentaum es a u f öen u n m itte lb a re n (Einfluß öer rß e in ifh e n

© om bauten öer © ta u fe rg e it hintoeifen. ö te ßoeßgotifeßen Sircßen 6er ftie ö e rla n ö e bilöen öas in flo rö fra n fre ic ß gefeßaffene C fjDrfyftem

m it U m gang unö SapeUenreißen aus unö Der*

m itte in es öem gangen norööeutfcßen S u ttu r*

gebiet. B la n fin ö e t öiefe ro eiträum igen C ßoranlagen an öer B la rtin s firc ß e in y p e rn unö öen mächtigen © ta ö tfircß e n B rü g g e s mie an öen B la rie n firc ß e n in £übecf unö © tr a l*

fu n ö . 3 ti öiefen B a u ro e rfe n fo m m t auch öas e in h e im ifh e B la tc ria l, öer B acffte in , gu o o l*

le r © e ttu n g . © o if t öem 125 4 -1 26 7 erbauten herrlichen ö o m in ü tre e ß t öiefelbe herbe ©e=

fcßlßffenßeit öer © e fa m tfo rm , öer öergießt a u f re ih e s © rn a m e n t, öer feierliche © rn ft öes J lu sö ru cfs eigen, öer a u h öen n o rö ö e u tfh e n B acfftcinöom en ih re erhabene Uleiße g ib t,

© ie m ä h tig e n © ü rm e , mie öie ftolge öoppet*

tü rm ig e Faffaöc öer © u ö u la fird ie in B rü ffe l, öer rie fe n h a fte © u m flo ß öer B o m u a lö s firh e in Blecßeln, öeffen ftum pfe Ferm an öen © u tm öer B la r ic n fir h e in © angig e rin n e rt, finö

© in n b ilö e r öes b re ite n , fla m m ig e n , troß igen Ö o lfs tu m s öer ttie ö e rla n ö e , öas öem nieöer*

ö e u tfh e n b lu tso e rro a n ö t ift. 3 ß r © eptäge er*

h a lte n öie n ie ö e rlä n ö ifh e n © tä ö te befonöers öurd) öie m itte la lte r lih e n ffic m c in fh a fts b a u * ten, öie ftolgen B a tß ä u fe r, © u h ß a lle n unö

¡Junfthäufer unö ö u r h öie n o h in gangen

© tra ß e n g e ile n gefeßteffenen B eiß e n öer g o ti*

fh e n © iebelßäufer. © as iDaßrgeiißen öer F re ih e it unö öes © e lb ftb e m u ß tfe in s öer

© ta ö t öer B ü rg e r bilöete in öen fü ö lih e n ttie ö e rla n ö e n öer B e lfrie ö , öer in © o u r*

n a i, S o rtry p , ö ü n fird )e n a ls einfam er B ic fe em p o rra gt, roäßrenö er fih in y p e rn unö B r ü g g e über öen © u cß ß a 11 e n er*

hebt, öie in öiefen ö u r h öen © u h ß a n ö e l e in ft gu B lä h t unö B e ih tu m erblühten

© tä ö te n öen B litte lp u n ft öes B la rftp la ß e s einneßmen. ö a s B ilö m itte la lte r lih e n © tä ö te * w efens oerD ollftänöigen n o h oielfacß B efte öer SDeßrbauten, b re itfp u rig e © ore, non öen öer „ B a b o t ” in © e n t m it feinen ungeheuren fla n fic re n ö e n B u n ö tü rm e n an öas y o lfte n to r in £übecf e rin n e rt. 21ucß öie © n tw ic flu n g g u r © p ä tg o tif if t in öen B ie ö e rla n ö e n öie gleiche mie im © e u tfh e n

B e ih e , n u r öaß f ih eine befonöers fü n ft*

c o li ö u rh g e b ilö e te Ferm unö ein fa ft ü b e t*

großer B e ih tu m öes J ie rw e rfs e n tw icfe lt, mie an öem fe it 1449 erbauten B a tß a u s in

£eroen, einem fo ftb a re n S leinoö öer © le in * m e ß e n fu n ft, wo öer B a u fö rp e r o ö llig u n te r öem ö u rh b ro h e n e n M la ß w e rf unö öen a u f ßoßen B a lö a h in e n feßwebenöen F ig u re n g tu p * pen D e rfh m in ö e t. © iefe fu n fto o lle n B a u m e rfe ßat © ü re r a u fs ß ö h fte berounöert, a ls er 1521 ö u r h hie ftie ö e rla n ö e re ifte , gefeiert unö a u fs glängenöfte b e w irte t non öen füßrenöen fiü n ftle rn unö öen B la le rg ilö e n . „D tem gu B rü ffe l in ein fa ft ( — feß r) foftlicß B a t*

ßaus, groß unö non feßoner B la ß w e tf ge*

hauen m it einem herrlichen ö u rd )fih tig e n

© u rm ” , fo tru g er in fe in © a g e b u h ein. © r o e rfa u fte oöer oerfeßenfte g a ß lre ih e fü e rfe , Der allem ftupferftieße unö ffo lg fcß n itte , öie a u f öie n ie ö e rlä n ö ifh e S u n ft öie ftä rffte unö n a h ß a ltig fte iü ir fu n g ausübten.

ö ie gem einfam e B lä h t öes B lu te s in öen ftie ö e rla n ö e n unö ftieöeröeutfcßlanö bemäßrte fih , a ls öie neuen Seemen öer ita lie n ifh e n B en a iffan ce n a h öem fto rö e n örangen unö öas n ie ö e rö e u tfh e © e b ict öie S ra ft befaß, a us öer g o tifh e n B b e rlie fe ru n g unö öen neuen © lem enten eine o ö llig eigene fo rm e n * fp ra h e gu bilöen.

ö ie B a u te n öiefer n o rö ifh e n B en aiffance öes 16. 3 a ß rb u n ö e rts geigen öie fin n o o lle Ö erb in ö u n g öes B acffte in b a u s m it öem gur B lu ffe ru n g öer flä ch e n unö g u r ftra ffe n y e r * Dorßebung öer ftr u ftio w ichtigen © eile oermen*

öeten y a u fte in . B is fo lh e r öie n t öer b la u * graue belgifcße © ra n it, a u h a ls „ B la u * fte in ” begeießnet, öer fü r eine harte unö feßarfe Form gebung o o rg ü g lih geeignet ift, öaneben ein gu © h i f f im p o rtie rte r ßetter ö c u tfh e r © a n ö fte in , t n ö lih , ß a u p tfä h lth ' n öen fü ö lih e n B ie ö e rla n ö e n , öie öem Boöen entftam m enöen fa rb ig e n B la rm o rfo rte n . ö ie fe feßr lebßafte, fh m u e ffto ß e , „ m a le r ifh e ” B a u * weife b e ß e rrfh t öie B ieöe rla n ö e unö öas

$ i c J u lie n in ö r iiü ß e m it ftein S c t f r i c i . 13.— 15. S a ^ rS n n & e rt

(5)

g a n jc B icberbeutfcß lanb, befonbers B e ftfa le n unb 6ic B efergegenb unb bie gefam te B a ffe r»

fa n te b is nad) ö a n jig , ebenfo © fa n b in a o ie n . iln b e ftre itb a r haben nieberlänbifcße B au»

m e ifte r in biefer 9 eit bie $ ü ß ru n g im gefam»

ten niebcrbeutfcßen © ebiet. D as © rn a m e n t e n tw icfe lt fid) 3U einer eigenen fd>avf g eprägt ten Formenfpracße, bie w ieber bureß einen nie«

berlänbifcßen Z ü n ftle r non unerfcßöpflicßem B eicßtum 6er © tfin b u n g sg a b e b e ftim m t w ir b : naeß bem d n fw e rp e n e r B a u m e ifte r C o rn e lis F lo ris (1 5 1 4 -1 5 7 5 ) w irb biefe © rnam entü?, bie find) eingerollte m etallfcßarfe B ä n b e r m it Frucßtfcßnüren unb fra u e n h a fte n K öpfen, ©ie=

ren u n 6 a n tififie re n b e n p a lb fig u re n 311 phantaftifeben bureßbroeßenen B lu fte rn perbin»

bet, a ls „ F lo r is ftü '' b e je id jn e t. dueß bie norb»

beutfeße B e n a iffa n c e a rcß ite ftu r w irb r»eit=

geßenb non il)m beßerrfd)f. D ie F re ih e it unb

© e lb ftä n b ig fe it ber © rfin b u n g ftebt über ber B e g e lh a ftig fe it. D ie plaftifcße F ig u r w irb a ls B io tin ber © lie b e ru n g gern oerw enbet. 3 n B orbw eftbeutfcßlanb hüben bie m it fö ftlid je n

©cßnt'ßereien ber Selber B e w e rte ©icßenl)ol3=

bette im ©eßloffe 31t 3e»er, bas D e n fm a l bes S riebensber3ogs ©bo B ie m fe n in ber b ortigen Kircße, bas © ta b m a l bes © ta fe n © nno © irf»

fena 0011 © ftfrie s la n b in ber Kircße 3U ©m»

bett, im © fte n bie D e n tm ä le r fü r P re u ß e n s B e z ö g e im Dome oon K önigsberg ßo^fteßenbe B e ifp ic lc biefer aus ben B ie b e rla n b e n oor=

bringenben J o rm e n fp ra d ie . Obre ffeugniffe fin»

ben fid» aud) im © ü b e n D eutfcßlanbs, toie bie uon bem B ü b ß a u e r dle;canbet © o lin aus B ie»

cßeln gefeßaffenen © ra b b e n fm ä le r, oora n bas

© ra b m a l K a ffe r B ta fcim ü ia n s in Onnsbrucf.

¡Denn fid) bie B a u fu n ff biefer ¡feit t>iel=

le id )t am g lä n 3enbften in bem hohen, (teilen

© iebelhaus e n tfa lte t, itüe in ber breigiebeligen K a n 3le i in B rü g g e ober bem herrlichen p a u s 3um © a lm in Btecßeln, fo fü h r t fie eine nor»

bifeße, germanifeße Ü b e rlie fe ru n g w e ite r. D er hohe, burd) © ä u le n unb © efim fe geglieberte unb oon D o lu te n (©eßneefeuwinbungen) ein»

gefaßte © icb e l hübet bas p a u p tm o tio ber nie»

berbeutfeßen w ie ber nieberlänbifcßen B a u te n ,

© in cingelncs ftplses B e r t m ürbe 3unt

© ru n b p fe ü e r ber neuen B a u g e fin n u n g : bas 1561 - 1565 oon © o rn e lis 5 Io ris erbaute B a t h a u s i n d n t w e r p e n , bas m it bem oon allen K u ltu rlä n b e rn © uropas an»

genommenen © y fte m ber a n tife n © äüle n o rb » nungen norbifeße B lo tio e oerfcßmol3: ben bc=

herrfd)enben großen © ie b e l, roeite, burd) Kreus»

ftäbe gehaltene F e n fte rö ffn u n g en unb bie offenen £ a u b e n , bie fü ß n unb eige n a rtig un=

te r bas Dach p erlegt m ürben. D ie bebeutenb»

ften B a tß ä u fe r ber B ie b e rla n b e fd)ließen fid) fre i biefem ü o rb ilb an, a ls feßonftes bas oon lie o e n be Key gefchaffene 3U £ e ib cn , bas in ber oorgelagcrten jm e ü ä u fig e n S reitreppe ein m eitcres norbifd)es B lo tio a u fn im m t. D er ftol»

3efte B a tß a u s b a u B ieberbeutfchlanbs in ©m=

ben, burd) bie £age an b re ite m K a n a l oon mafeftätifeßer B ir f u n g , e rin n e rt im d u fb a u le b h a ft an bas d n tro e rp e n e r B ie ifte rm e rf, b rin g t febod) in bem B titte ttu rm , ber ben

© ie b e l ü b e rra g t, einen neuen ro irfu n g so o lle n S au g e banfen h ia s u - es if t ein B e r t bes aus d n ta 'e rp e n ftam m enben B a u m e ifte rs £ a u re n s pan © te e n ro in te l. B iit ißm m e tte ife rt bas ßerrlicße B a th a u s in B re m e n , bas feine blei=

benbe © e fta lt u n te r ü e rw e n b u n g bes a lten gotifcf)en B a u t e n « in ben 3oßren 160 9 -1 61 4 e rh ie lt, unb in bem m ächtigen, oon smei flci=

neren begleiteten p a u p tg ie b e t, ber g lä n 3enben Ö e rbräm ung bes oorgelagerten £aubenganges burch reiches o rnam entales unb fig ü rlich e s B ü b h a u e rtn e rf ben d u e b ru e f überquellenben K ra ftg e fü h ls unb bes b re ite n £ e b e n sftü s ber (fehlen untcrneßm eiiben p o n fe fta b t a tm et - roicber bas B e r? einer oon ber n ieberlänbi»

fchen © re n ie ftam m enben P e rfö n lic ß fe it, bes

£ ü b e r oon B e n th e im , beffen © p u re n in B re»

men noch ar> zahlreichen anberen B e r te n er»

fe n n b a r fin b ! © in b r itte r aus bem B ie b e rlä n » bifeßen in s Bicberbeutfche cingem anberter B a u m e ifte r heben B a n g e s hat 3u r gleichen 3 e it bas ftäbtebaulicßc © epräge D a n iig s in pcllcnb e te r dngle ich u n g an bas m itte la lte r»

liehe © ta b tb ü b b e ftim m t: d n to n oan © bber»

gen feßuf bas d ltftä b te r B a th a u s unb oor allem bas 160 0 -1 60 5 erbaute 3 e u g h a u s beffen © ta b tfr o n t a ls beherrfeßenber db=

fdüuß ber © tra g e burd) iro e i roueßtige deßteettürm e eingefaßt unb burd) 3mei fra ftp o lle © ie b e l le b h a ft a ije n tu ie r t roirb.

duch biefe B a u te n oerbinben nad) ßollänbi»

fd je r d r t ben 3 ' e0clb a u m it B e rffte in te ile n unb en ifp rcd je n m it ber lebenbigcn © ru p p ie » ru n g ih re r B la ffe n o o llig bem bentfdjeu Jorm » gefühl. © bbergen hotte feine fr a fto o ll be=

megte unb burd) bie fta rfe fU 'fam ntenfaffung ber B la ffe n hoch m o n u m en ta l to irfe n b e Jor=

menfprachc 311000 fchon im ftanbinaoifchcn B a u m p e rb re ite t, a ls er in D ä n e m a rt bie

© d )lö ffe r K ro n b u rg unb $ re b e rifs b o tg fchuf.

© ine gcfchmacf lieh befonbers h D(hrtcbenbc

© n ip p e uoti B a u m c rfe n im B e fe rg e b ie t, an bereu © p iß c bie brem ifdjen B a u te n , bas

©eßtoß päm elfchenburg bei p a in e ln foroie bas poch3eitshaus (heute B a th a u s ) unb bas B a t»

ten fä n g e rh a u s biefer © ta b t ftet)en - m an p fle g t fie u n te r ben B e g r iff ber „ B e fe r»

ren a iffa n ce " 3itfa m m e n 3ufa ffe n - , erfeßeint ben

nieberlänbifcßen B a u te n im d u fb a u ber B ia f»

fen unb ber © e fta ltu n g ber B e r ffto ffe fehr perroqnbt, zeießnet fid) aber buteß eine feine, befeßroingte £ in ie n fü h ru n g unb leichte, berneg»

ließe Jläcßenglieberung a us, bie ißnen einen heiteren © la n i perleihen.

D as 17. 3 o ß rß u n b e rt, bas bem beutfeßen Ö o lfe bie grauennolle B o t bes D re iß ig fä ß ri»

gen K rieges unb bie ih r folgenbe po ü tifd )c

© ß n m a d )t b ra d jtc , bebeutet fü r bie Bieber»

lanbe nach bem fiegreießen d b fd )lu ß bes Be»

fre iu n g s fa m p fe s unb ber d n e rfe n n u n g ber B n a b ß ä n g ig fe it ber fichen nörblicßen P ro o in » 3en im B e ftfä lifcß e n Jrie b e n bie 9 e ft bes ßöcßften fu ltu re lle n d u ffd n o u n g s . D er natío»

nole © h a ra tte r p o lla n b s prä g te fid) in feiner K u n ft fe itß e r im m e r fla r e r aueß in bem ent»

feßiebenen © egeufaii 31t ber d u sb ru ctsm e ife ber füblicßen P ro o in ie n aus. On ben p e roen ber K u n ft J la n b e rn s unb p o lla n b s , B u b e n s unb B e m b ra n b t, erfeßeint biefer ©egenfat?

plaftifcß o e rfö rp e rt. Docß geßt aueß bie B au»

fu n ft fe itß e r in beiben © ebicten perfeßiebene B e g e ; feßon bas entgegengefeßte B e fc n n tn is fü h rte 311 einer (Trennung pon B o rb unb © ü b D ie baroefen K ircßenbauten B ra b a n ts unb J la n b e rn s fo lg te n roeitgeßenb italienifcßen D o rb ü b e rn ; bie raufeßenbe $üHe iß re t $or=

men unb bas brängenbe P a tß o s iß re r beweg»

ten B la ffe n finb oon bem gleichen © eifte er»

fü llt w ie bie rc lig iö fe n d lta rg e m ä lb c oon B u=

bens. B a u te n , w ie bie 1 6 5 0 -1 66 6 oon $ a>=

ßerbe fü r bie 3 e fu ite n errießtete B licßaelstircße in £öw en ober bie etw as älte re , e inft m it p ra d ü o olle n Dedengem älben nad) ben ©nt»

w ü rfe n oon B u b e n s gefeßmüefte 3 e fu ite n tircß c in d n tw e rp e n oerßerrlicßen ben © la u b e n B o rn s m it bem F a n a tism u s ber © egenrefor»

m a tio n .

On p 0 11 a n b prä g te bas B ü rg e rtu m , bas fieß a ls füßrenbe ©eßießt bes ü o lfe s , a ls folcße aber bem D o lfe oerpflicßtet unb per»

a n tw o rtlich fü ß lte , bas ©efießt ber © tä b te .

:)!nlf)aiii> in Stntiocrpen »on K o u ic th ié S lo i'is (e rb a u t 1561— 1565)

85

(6)

© ie ßollänbifcße B a u fu n ft bes 17. 3abrbun=

be rts ift, ebenfo w ie ine große ßollänbifcße B ta le re i, in ißrem innersten tüefen nicßt barocf, 6. ß. fraftgefcß roellt un6 patßetifcß, ih re fo rm e n erfcßeinen n id )t in brängenber B u s la b u n g unb © d )ro e llu tig bewegt, fonbern fü ß l, zurücfß altenb unb gemeffen, non oorneß»

m er, fla ffiz iftifc ß e r H a ltu n g ; ißre fö ir fu n g be=

ru ß t a u f ben ausgezeichnet abgewogenen ©er»

ß ä ltn iffe n . JTiit g la tte n p ila fte r n unb Q3anb=

ftre ife n unb g u t p ro filie rte n © efim fen g lie b e rt fie bie Jaffaben unb oerw enbet fp a rfa m eine berußigte © ra m e n tif. © a s ftattlicße B a tß a u s in B m fte rb a m (fp ä te r a ls föniglicßes P a la is o erw enbet) non 3 a fob non Campen, bas fein=

geglieberte B T a u rits ß u is im f)a a g unb bas

¿¡erließe 3aQbfcf)lDj§<i)en „ f) u is ten Bofcß" finb bie ß eroorragenbften ie iftu n g e n biefes ßollän»

bifeßen fila ffiz is m u s , alle um bie B titte bes 17. 3 a ß rß u n b e rts errießtet. © iefe B a u fu n ft oollcnbet fieß in bem begrenzten £ e b e n sfre ife bes B ü rg e rlic h e n , unb fo if t bet bürgerliche b a u s b a u B ab u u b s oor allem a u f oorneßme Ü lo ß n licß fe it bebaeßt. Bucß ber öffentliche B a u , bie B a tß ä u fe r, © erießtsgebäube, © ta b t»

w agen entroicfeln fieß in einer B tm o fp ß ä re be=

fonnener ©aeßtießfeit unb 3tr>ecfmäßigtcit, bie allem B berfcßw ang abßolb ift. tö ie es bie ßol»

länbifcßen B la le r oerfteßen, bas Beßagen eines non gebäm pftem £icßt burcß flutcten D nnenraum es ¿u erfaßen, fo tra g t aueß bie B a u fu n ft ber ftattlicßen fia u fm a n n s ß ä u fe r an ben ftille n ©raeßten B m fte rb a m s unb ©en b a a g s , £eibens unb ©orbreeßts ein w ü rb e o o ll gemeffenes unb boeß behäbiges © epräge. ©ie»

fe r C ß a ra fte r entfpraeß ber norbbeutfeßen tDe»

fe n s a rt fo feßr, baß ber ßolIänbifcß= flaffizifti=

feße © t il an ber ganzen Ü la ffe rfa n te , ober aueß im norbbeutfeßen B in n e n la n b e b is tie f naeß B litte lb e u tfcß la n b h in e in fü r einige 3 e it

bie ü o rß e rrfcß a ft gew ann, © o ift bie norb=

beutfeße bürgerlicße B a u fu n ft bes fpäten 17.

unb früßen 18. ß a ß rß u n b crts w ieber in einer geiftigen ilaeßbarfcßaft m it ber ßollänbifcßen etwaeßfen. © ie fle in e n © tä b te © ftfrie s la n b s unb © Ib e n b u rg s ober bes B ie b e rrß e in s geben baoon 3 e u g n is. U n te r ber R e g ie ru n g Jriebricß iP ilß e lm s I. entftanb bas ßollänbifcße LMertcl in P o ts b a m , bas m it feinen geraben, feßmuefen

© tra ß e n jü g e n , m it ben ftra ffg e g lie b e rte n ©ie»

b e ifro n te n fe in e r Jiege lb a u te n oielleicßt bas e inbrucfsoolifte B e ifp ie l biefer engen D erbin»

bring in B orbbeutfcßlanb bebeutet. Bucß in P o m m e rn fin b e n fieß noch zahlreiche fcßliißte, aber bureß gute D e rß ä ltn iffe ausgezeichnete B a u w e rfe biefer ßollänbifcß o rie n tie rte n Bicß»

tu n g , w ie bie b e fa n n te n B la rie n ftifts ß ä u fe r unb bie © o lb a te n ß ä u fe r bes ehemaligen ^ o rts P re u ß e n in «Stettin, ßollänbifcße B a u m e ifte r w aren am Cnbe bes 17. ß a ß rß u n b e rts in ilo rb b e u tfcß la n b tä tig , © o erbaute C o rn e lis B y c fw a e rt non 1 6 8 1 -1 69 6 fü r ben $ ü rfte n pon ¡¡Inhalt bas ©eßloß in jîerbft, aueß w ir fte er a ls fu rfü rftlic ß btanbenburgifeß et Jeftungs»

in g é n ie u r unb B a u m e ifte r in B ü ftrin . 03ie bie B a u fu n ft, fo ffeßeti aueß 3nnenein»

rießtung unb B u n ftß a n b w e rf Btorbbeutfcßtanbs in einer engen B u ltu rg cm e in fc ß a ft m it ß o lla n b . C ß a ra fte riftifcß ift bie D orliebe fü r bie © e lfte r Fayencen, bie nießt n u r ©egenftänbe fü r ben täglicßen ©ebraueß lie fe rte n , fonbern aueß a ls Bautnfcßm uef D erw enbung fanben, fei es m it B afenfäßen, fei es m it ber oollftä n b ig e n tB an b o e rzie ru n g ganzer B ä u m e bureß b lau bem alte weiße Bacßeln. ©eßließlicß w ürben bie ßollänbifcßen „p o rz e lla in m a c ß e r” naeß

© eutfeßlanb b e rufen, naeß B e r lin , naeß 3erbpt, naeß S ra n ffu r t, wo fieß ü b e ra ll bebeutenbe J a y e n c e m a n u fa ftu re n entw icfe lte n . © ine be=

beutenbe B o lle bei ber B usfcßm ücfung reprä»

fe n ta tio e r D nnenräum e fp ie lte n nieberlänbifcße B ilbteppieße. C rft bie Seit bes fpäten B aro cf unb bes B o fo fo fü h rte in ttorbbbeutfcßlanb eine £ocferung ber engen D e rb in b u n g m it ß o lla n b ßerbei, nam entließ a ls fieß Jriebrieß ber © roße einer regen B a u tä tig fe it ¿uwanbte unb feinen B rc ß ite fte n B n o b e ls b o rff zu großen A ufg a b e n ßeranzog.

*

© as ftä rfftc B a n b zw ifd ie n beutfeßer unb nieberbeutfeßer B u ltu r fn ü p fte biefenige B u n ft, in ber ber B ie b e rlä n b c r ftets fein © ie ffte s unb B eftes feßuf: bie B i a 1 e r e i. © ie glän»

¿enben, g rö ß te n te ils feßon im 18. 3 a ß rß u n b e rt gefeßaffenen S a m m lu n g e n nieberlänbifcßer

© em älbe in ben beutfeßen B tufeen ¿u B affel, Öresben, Blüncßen, B e r lin unb anberen

© la b te n legen baoon 3 cu9n *s ab.

©aß ein unb biefelbe IBeltanfeßauung bie a l t n i e b e r l ä n b i f e ß e m it ber altbeut»

feßen B ia le re i oerbinbet, ßat ber im tö e ltfrie g gefallene beutfeße B un ftfo rfcß e r © ru ft ffeirieß f la r ß erausgeftellt. © ie Catfacße, baß bie Hie»

berlänber in bet © ntbeefung ber B a tu r , ber

© n tw ie flu n g ber £anb fcß a ftsm a le re i allen B ul»

tu ro ö lfe rn © uropas in ber großen ^eitw enbe bes 15. 3 a ß rß u n b e rts ben B a n g ablie fe n , baß ber B b fta n b ber ©eutfeßen oon ihnen aber n u r gering ift unb fid) bas D e rß ä ltn is zu r J e it © ü te rs , B itb o rfe rs unb bes B ia ttß ie s

© o tß a rb t= i1 e itß a rb t (© rü n e to a lb ) u m fe ß rt, er»

w e ift w ieberum bie in n e re D e rw anbtfcßaft iß re r iB eltanfcßauung. © ie B ie b e rlä n b e r haben a u f ben fle in e n p e rg a m e n tb lä tte rn ber

„ illu m in ie rte n ” , b. ß. fa rb ig bem alten Bücher ben entfeßeibenben © c ß ritt z u r © a rfte llu n g bes in fieß abgefd)loffenen B ü b ra u m e s ge»

ta n unb b a m it bas „ B i l b ” im m obernen

© in n e gefeßaffen, w äßrenb bas eigentliche B litte la lte r n u r bie bem alte $läcße fa n n te . Dn ben B lo n a ts b a rfte llu n g e n ber „© tu n b e n » büeßer” ßaben bie nieberlänbifcßen B te ifte r, ooran bie B rü b e r B u b o rt unb 3an oan ©ycf, ben B b la u f ber 3aßreszeiten unb bie ißm entfpreeßenbe C ä tig fe it bes B’tenfcßen, bas ie b e n ber B a u e rn unb B irte n , ber © belleutc bei ber 3agb unb ber Ja lfe n b e ize unb beim C u rn ie r m it unoergleicßlicßem tD irflic ß fe its » fin n ^b argeftellt. © o w ü rb e bie B ueßm alerei ebenfo Busgangsebene fü r bie fieß fp ä te r fo unoergleießließ entfaltenbe nieberlänbifcße la n b fc ß a fts m a le re i w ie fü r bas © itte n b ilb .

© e r © e n te r B lta r ber B rü b e r oan ©ycf, bas erfte große iB c r f ber neuzeitlichen C afel»

m a le re i, ocranfcßaulicßt bie ganze m itte la lte r»

Iidje © la u b e n sle ß rc in fym bolifcßen © e fta lte n , bie aber in o o lle r ie ib ß a ftig fe it erfeßeinen, bazu a ls tru g e n bie B itt e r , B ü rg e r, P ilg e r unb © in fie b le r in ber © rächt ber 3 e it unb m it ber £anbfcßaft ober bem B nn e n ra u m a ls iß u = te rg ru n b . £Deld)er tiefe il'e fe n su n te rfd )ie b aber zuüfcßen ben ganz in fieß o e rfu n fen e n , in einem ß e llb u n fle n D nnenraum b a b in trä u » menben B Tariengeftalfcn bes 3an oan ©ycf ober bes B uge oan ber ©oes unb ben gleich»

Zeitigen in fto lze r ©cßönßeit a n m u tig bewegten italienifcßen B üabonnen! © e r gleichzeitig m it 3 a n oan ©ycf w irfe n b e „ B le ifte r oon Sie»

m a lle ", ber bie ü b e rlie fe rte n re lig iö fe n ö o r»

gange m it u n e rh ö rte r B ra ft in bie UMrflicß»

fe it ber B örp e r, bie fieß ß a rt im B a u m e ftoßen,

(7)

b in c in rü d tc , fanb in <Dberbeutfd)lanb einen ebenbürtigen, ihm a ls £anbfcß a ft8 m a le r fo g a t überlegenen G e fä h rte n in K on ra b ¡B iß , beffen iü e r f 6ic g rünblicß ftc K e n n tn is ber nieber»

länbifcßeti ¡B a le re i fe in e r J e it oorausfeß t.

B o g ie r oan 6er öeyben, 6er gefeierte © ta b t»

m a le t oon B rü ffe l, u m 6en 6ie © roßen 3ta=

lie n s w arben un6 6effen © em äl6e im B rü f»

feiet* B a tb a u s fp ä te r D ü re r a u fs höcßfte be=

um n6erte, h a t eine gange © e n e ra tio n beutfcßer

¡H a le r un6 S ilb fcß n iß e r 6er © p ä tg o tif be=

fru ch te t; 6er STörblinger ¡B e iß e r S tie b rid ) p e r lin m ar fo g a t fe in u n m itte lb a re r © cßüler.

3 n 6er B eiße 6er großen altniebcrlänbifcßen

¡■Reiftet ift eine 6er liebensw erteften © e fta lte n 6er B rü g g e r © ta b tm a le r p a n 3 ¡B e in lin g - ein Deutfcßer non © c b u rt; er fta m m t aus 6em

¡B a in g e b ie t! 9tr>ei feiner großen lllt a r w e r fc befißen fe it a lte rs nor66eutfd)e K irchen; fcßon 1491 bat 6er lü b e c fc r B a n fb e rr p in tid )

© teoerabc bei 6em ¡H e iß e r 6en großen K teu»

g ig u n g s a lta r fü r eine Kapelle im £ ü b e d e r Dom beftellt, 6er nod) beute a u f 6em a lten p ia ß e ftebt. Om B ß e in la n b unb in H orb»

beutfcßlanb bat oon allem D ir ! B o u ts m it feinem ftille n , m ilb c n J ig u re n ib e a l, feiner ü e rin n e rlicß u n g 6cr £anbfcßaft unb feiner an 6ie bet oan © y d s heranreicßenben Sachen»

barm onie bie ftä rffte iB irfu n g ausgeübt.

D e r B u ß m , bie K u n ft bet S lltn ie b e rlä n b e r nad) bet öergeßenßeit, in bie fie bie B a ro d » Seit geraten ließ, tnieber e n tbedt gu haben, gebührt ben beutfdien B o m a n tife rn , bie auch

©oetße in e inet 9 c it, ba ihm bas a n tife Obeal fcbes anbere ü b e rftra b lte , g u r £iebe unb Be»

rounbetung ber uan © yd s , B o g ie rs unb

¡B e in lin g s gew annen, a ls er in peibelberg bie berühm te © a m m lu n g ber B rü b e r S oif»

ferec faß.

D ie a ltn icb e rlä n b ifd )c ¡B a le re i bcs 15. 3abr»

h u n b e rts e n th ä lt bie gange fpätere © n tw id » lu n g ber flä m ifd je n unb n o t allem ber großen hoHänbifcßen JTialerei bes 17. 3 a h rh u n b e rts im Keim e. On biefen beiben ©pocßen bet ßöcßßen B lü te m ar bie ¡B a le re i eine w a h rh a ft n o lfs tü m lid ie K u n ft. © e tra g e n non bet ©e»

fa tn tb e it ber B e o ö lfe ru n g , e n tfa lte te fie fid) in notier © ffe n tlic ß fe it. D ie JTialerct feßuf ben B a u m fe h m u d fü r Kirchen, © d jlö ffe r unb B a th ä u fe r, n o t allem aber fü r bent bürget»

lid>cn iB o ß n ra u m , beim bas gerahm te B ilb biente ber ö e re b e lu n g bes gefam ten iBoßnens unb £ebens. D ie © a m m e itä tig fe it nahm einen beifp ie llo fe n U m fa n g an. D ie großen ¡B e iß e r bes 17. 3 a b th u n b e rts empfanben fid) fd b ft a ls D o lf unb ftetlten bas £eben bes ö o lfe s in fe in e r ganzen urtnüchfigen K ra ft unb $ ü lle bar unb m it ihm ba3 £ a n b , fü r bas es ge»

fä m p ft unb g e litte n hatte. D ie ßoliänbifcße

¡B a le re i bes 17. 3 a ß rl)u n b e rts iß b i e g r o ß » a r t i g e u n i n e r f e i l e © e l b ft b a t » f t c l l u n g e i n ' e s g a n g e n ö o l f e s . D er feinfte unb oornehm fte D a rfte lle r bes

£cbens ber tnohlhabenben bürgerlichen

© tä n b e , gugleicß ber unoetgleicßlicbe ¡H a le r bes non einem gebäm pften £i<ht e rfü llte n O nnenraum es, 3 a n ö e r m e e r n a n D e l f t , h a t bie . gange © ig e n a rt p o l»

la n b s , bie tiefe, faßt tra u m h a fte B u h e fe in e r frieblicßen © to b te unb ftille n ©af=

fen, in feinen ¡B e ifte rm e rfe n , ber „5 ln =

3<h i SBermecr »o n $ c t f t : SOTitdj auSßicficnbeä iPiüörticu l'Jlm fterim m , tR e ittjem u feu m )

fid )t t»on D e lft” (im ¡H u fe u m im p a a g ) unb ber „© tra ß e in D e lft" (im B eid )sm u fe u m gu Ü lm fterbam ) eingefangen. D ie fe r © in n fü r bie © tim m u n g , fü r ben ¡lits b ru d s g e h a lt ber fid)tboren ©rfeßeinung bei letzter ö e rfe in e ru n g ber © m p fin b u n g fü r £ id )t unb £ u f t ift ein norbifeßes © lem cnt in ber ßollänbifcßen ¡Ha»

le re i, bas non bem D eutfd)en ftets a ls ihm zugehörig unb w e fe n so e rw a n b t b e g riffe n m ürbe. On bem fd)lid)teften ¡B o tin , tnie bem B ilb e bet ¡ B i l d ) e i n g i e ß e n b e n

¡B a g b, oennag Öermeer ben gangen ©ha»

r a ftc r non £ a n b unb ö o lf git oergegenroärti»

gen bie K r a ft unb Süße, © e fu n b h e it unb ilrw ü c ß fig fe it bes ü o lfs tu m s , bie ruhige ©e»

mäcßlicbfeit fe in e r © e m ü ts a rt, bie © a u b e t»

fe it unb S e h a g lid )fe it feiner £ebenstoeife unb ben © in n fü r © ch m u d unb ¡pflegte a lle r D inge bes täglichen ©ebtaueßs, tnie ih n bie liebe»

ootle, ftille b e n h n fte TOiebetgabe ber © e rä te unb ¡Töpfe, bes fö tn ig e n B ro te s unb bes ge»

flochtenen K orbes o e rrä t. S>gur unb B a u m finb a ls © in h e it gefehen, bas £icßt im B au m e ift m it ber fa rb ig e n © tfd )e in u n g ber D inge harm o n ifd ) e rfa ß t; bas helle © e lb bes ¡Bie»

bers, bas B la u ber ©cßürge beben fid) in gebäm pftem £euchten oor ben fü h le n grauen

¡Tönen ber SDanb ab, unb bie fr ä ftig e , fonnen»

gebräunte © e fid jts fa rb e bes ¡Räbchens m irb burch bas nad) © elb gebrochene IBeiß ber p a u b e in fe in e r IB irfu n g gehoben. D ie gleiche pöße ber ¡B e iftc rfc h a ft erreichen a u f ihrem Selbe aud) bie anberen großen ¡B a le r bes ü o lfs le b e n s , ber D a rfte lle r ber B a u e rn ü b r ia n uan ©iftabc unb P a u lu s P o tte r, ber flir te n unb p e tb e n unnachahm lich gem alt hat, © er»

harb ¡Terbord), ber bas elegante £eben ber

© ffig ie re unb ih re r Dam en in feinen nor»

nehmen S ilb e rn fe ß ß ie lt, unb P ie te r be pood), ber ben S tieben bes ßollänbifcßen p a u fe s in feinen ftille n , oon m ifbem golbenem £icßte b u rch flu tctcn O nnentäum en tnie fe in Jroeiter gu fchilbern oerftanb. © ie alle ü b e rra g t nod) ber eingige S t a t t g p a l s , beffett feuriges

¡Temperament unb blißenbe © nergie aller»

bings beutlicß ben © h a ra fte r bes flä m ifd)e n Ö o lfs tu m s o e rra te n , bem ber in ¡Becheln ge»

borene ¡B e ifte r entstam m t, © r ift einer ber

ftä rffte n ö o rfä m p fe r e inet echt germanifchen lebensbcfahenben unb a ftio e n lüeltanfchau»

u n g ;. feine unoergle id )lid )e n © cßüßenßüde, bie © ru p p e n b ilb n iffe Don © ffig ie te n ber mehr»

haften © cßüßengilben bei fröhlichen ¡Tafel»

run b e ftroßen oor £ e b e n s fra ft unb Seohfinn.

¡ B it gleicher ¡B e iftc rfc h a ft oermag er jebod) bie nornehme lö ü rb e in ber p a ltu n g bes fid) feines tü e rte s betoußten B ü rg e rs toiebergu»

geben.

£anbfd>aft unb ö o lfs tu m finb in ber nicber»

länbifcheti K u n ft nicht gu tre n n e n , ©chon ber große P ie te r B re u g h e l fießt £a n b unb ö o lf in einem g ro ß a rtig e n n a tü rlich e n £ebcns=

gufam m enhang, oor allem ben B a u e rn in feiner Ö erbunbenßeit m it ber ©rbe. © o ftebt fein T ö crf nuferem © m p fin be n burch bie

¡Bacht bes J lu s b ru d s befonbers naße. Die hoUänbifcßen £ a n b f cß a f t s m a 1 e r tnie 3an oan © oyen, ber ¡H a le r ein fa m e t D ünen unb K anäle, p e rcu le s © egßers, beffen meite, b u n ftig o e rfd jle ie rtc ©benen im lln e n b lich e n n e rfin fe n , 21 ert oan ber Heer, beffen nom

¡B onblicß t ü b e rflu te te Slußlanbfcßaften oon einer tiefen poetifeßen © tim m u n g e r fü llt finb unb Ü lclbert © uyp, ber bie £icßtrounber ber fin fe n b e n © onne ü b e t ber feud)tbunftigen P o lb e rla n b fcß a ft gebannt ßat - fie unb gaßl»

reiche anbere oerherrlichen bie reiche, gefeg»

nete, friebeoolle tt a tu r bes la n b e s . D e r größte oon a lle n , 3acob non B u is b a e l, u m fa ß t fäm t»

ließe © e ite n ber T ia tu r bes £anbes m it a ll ißren © tim m u n g e n . ©oetße ßat iß n a ls D ichter bezeichnet, unb aueß m ir em pfinben bie B efeelung fe in e r £anbfcßaften, feiner einfam en ©icßentoälber unb melancßolifchen

© ü m p fe , fe in e r tofenben tö a ffe rfä lle in fei»

fig e r © ebitgsgegetib a ls unferem beutfeßen

© efü ß lsle b e n in n e rlicß ft oerroanbt.

illl e fü n ftle rifcß e n K rä fte bes nieberlänbi»

feßen ü o lfs tu m s n e reitiigeu fid) in B e m = b r a n b t , ber a ls g rößter © o ß n feines

© ta m m e s gum ö e rfü n b e r germanifeßen £e=

bensgefüßls unb germanifeßer B n fd ja u u n g geworben ift. © e in w a h rh a ft ungeheures IB e rf h a t alle feine Jeitgenoffen b e e in flu ß t,

cRcm Krantit: @ c (6 ftiilb itis m it b er S littm lin ttb c (S ö ffe t, © c m ö tb c fl.ite ric )

87

(8)

ïK c tn lu n u b t: Sani>i<ß«ft i c i '.'liuftcviiam O ru fcfjjctdjiutnq)

Dielen u n te r ißnen e tft ôte ?unge gelôft. Die B ilô n iffc ôiefes größten fnenfeßenöarftellers a lle r je lte n erfeßließen ôen tie ffte n (Einblicf in menfcßlicßes © cßicffal. © e in eigenes le b e n b a t er in öer langen H eiße fe in e r © e lb ftb ilö » n iffe ô a rg e fte llt, unö fo ßat feöes u n te r ißnen ôie B eöeutung eines B e fe n n tn iffe s . D as S a ffe le t © e l b f t b i l ô n i s m i t ö e r

© t u r m ß a u b e , ein Ufer? ôes 2leßtunö»

groangigfäßrigen, gelaöen m it öer örängenöen é n e rg ie öer 3ugenö, geigt in öer oorftoßen»

öen H a ltu n g öes Sopfes unö öer lö a cß fa m fe it ôes gefpannten B licîe s öen S ü m p fe t, öer fid) gew appnet öem © d )i< ffa l entgegenftellt unö be re it ift, öas le b e n angu g reife n . ¡Jn feinen ergäßlenöen B ilö e rn öeutet H e m b ra n ö t öen tie ffte n © in n eines V org a n g s. S ein B ilö öer EPelt îa n n ficß an le b e n s g e ß a lt m it öer

„Hacßtroacße" m effen, öie öen Jlufbrucß einer

© cßüßenfom panie gu einem Eüunöer flu te n » öen 1 id jte s unö D u n fe ls unö roogenöer Jarbc erbebt, © e lb ft öie flc in ftc © tu ö ie oöer XTufdtffigge nad) öer H a tu r o ffe n b a rt öurcß öie S ra ft öes © eßens öen ganzen le = bensgeßalt eines © tü cfe s W e lt. S ein menfcß»

lußes 5lugc bat öer tü irflic ß fe it fo fcßarf unö unporetngenom m en in s 2(uge geblicft, nie aber ßat aucß ein menfcßlicßer © c ift tie fe r öen

¿gintergrunö öiefer „E ü irflie ß fe it” unö öas

© eß eim nis a llen le b e n s erfcßaut. © o roirö öer B a u m bei H e m b ra n ö t ¿Inenölicß feit, ge»

boten aus öem S a m p f oon lie ß t unö D u n fe l»

ßeit, öie über ißre bloße (Erfcßeinung ßfnaus einen tie fe re n © in n gcuünnen. B e m b ra n ö ts S u n ft if t le b e n s e rfe n n tn is unö lebensöeu»

tu n g . © e in e 2 llte rs ro e rfe o e rfü n ö e n öen

gleicßen © in n toie ©oetßes „Ü llles ö etgäng»

ließe ift n u r ein © le ic ß n is ” . On öer u n je r»

trennließen C in ß e it öer fü n ftle rife ß e n Songep»

tio n unö einer re lig iö fe n IDeltanfeßauung ift H e m b ra n ö t öas H r b i l ö g e r m a n i f e ß e n S ü n f t l e r t u m s . llu cß er ift ÖTlaler unö Dicßter in einem ; öer © cbenöc roirö 31»”

© eßer. © e in e S u n ft entfprießt öem Böeal öes germanifeßen Htenfeßen, cbenfo roie öie öes großen (Eonöießters, öeffen Harne oan Beetßo»

oen feßon a u f feine nieöerlänöifeße Slbftam»

m ung ßinroeift. © te beöeutet öie (E rfü llu n g einer ü fe lta n fcß a u u n g , öie uon öer S u n ft etw as oon © ru n ö a u f anöeres e rm a tte t als bloße 'Je rftre u u n g , U n te rh a ltu n g , 2lugen=

meiöe - nätnließ D e u tu n g unö © in n g e b u n g öes le b e n s aus öem © la u b e n an eine ßößere B estim m ung öes STtenfcßen.

O B E R S T F E L D M E I S T E R H E I N Z H O F M A N N :

Bicöcröcutfdjcs ÎEM fstum in B o tD fran tm d )

B e i ißrem ftürm ifeßen öorm arfcß öurcß H o rö fra n fre icß be tra te n unfere fiegreießen

© tu p p e n ein © ebiet u ra lte n öeutfeßen ü o lfs » tu m s, öas ficß ö o rt oben an öer S a n a lfü fte groifeßen öer H teerenge pon S ales (C a la is ) unö öer belgifcßen EOeftgrenge fe it öer ü ö lfe r»

m anöerung b is a u f öen ßcutigcn ©ag crßal»

ten ßat.

(Es ßanöelt fieß um etma 200 000 Flam en in einem gefcßloffenen ©praeßgebiet, öas in»

nerßalb eines Öierecfs lie g t, öeffen © den öie

© tä ö te © ra o e lin g e n , J lire , 2 lrm e n tiö re s unö S ra y (bei H ie u p o rt) b ilö e n unö öas oon öen J lü ffe n 2la unö l y s ( le ie ) u m ra ß m t ro irö .

D iefe letzten H efte a ltfrä n fifc ß e n ü o lfs » tu m s im ro m a n ifie rte n Jra n fe n te icß ftellen öen roeftlicßften ¡)roeig nieöeröeutfcßen ü o lfs » tu m s fläm ifeßer P rä g u n g öar, öas nod; im fp äten H titte la lte r u n te r öer ffe rrfc ß a ft tra ft»

Doller ©rafengefcßlecßter b is j u r roeftlicßen S a n a lfü fte n o rö lid ) öer © o m m e m ü n ö u n g unö naeß © ü ö e n b is g u t u ngefaßten li n i e B ercf

f/J ïïe r, B é th u n e , l i l l e (H y ffc l), © o u rn a y ( O o o rn if) reid)te. 5 ln ißanö oon (O rtsnam en, jlu r » unö JluJjbegeicßnungen fa n n m an m it le ic ß tig fe it öie frü h e re Slusöeßnung öes ge»

fcßloffenen nieöeröeutfcßen © ie ö lu n g sg e b ie tcs erfennen (f. S arte n ffig g e ).

Eüäßrenö n itn im la n ö e groifeßen 2la unö l y s ( le ie ) öie m eiften (O rtsnam en aueß in öer am tlicßen frangöfifeßen ©eßreibroeife ih re un»

üerfe n n b a re flämifäße C je rfu n ft öeutlicß oer»

ra te n , finô fie in öen u rfp rü n g licß ebenfalls re in fläm ifcßen © ebieten rocftlid) unö füölicß öaDon, ö. ß. groifeßen Boubaßc (Hoöebeefe) unö öer © om m e m ü n ö u n g o ft a rg , te ilm e ifc bis gut*

ü n fe n n tlic ß fe it u c rftü m m e lt ober in s 5 ran=

göfifeße überfeßt. © ä ß re n ö m an 3. 8 . aus H o rtfe rq u e (bei C a la is ) noeß oßne m eiteres öas flämifcße H o o rö fe rfe ßerauslefen fa n n , ift es feßon fcßroicriger, in öen fo ftangofifcß et»

feßeinenöen (O rtsnam en mie B rè m e s , B ou»

queßolt unö iü itte s Olblegcr u n fe re r öeutfeßen (Orte B re m e n , Bocßßolt unö EOitten gu e tfe n *

nen. © üölicß oon D ünfircß en g ib t es fo g a r ein flä m ifd)e s C affel!

îlb e r öie frangöfifdje S lffim ilie ru n g s ro u t ßat noeß gang anöere D e rfcß le ie ru n g sfun ft»

ftücfc Dollbracßt: aus lO ie rm in g e n m uröc H 'ir»

signes, aus fläm ifcßen © ru n ö n a m e n entftan»

öen fo fe ltfa m c il'o rtg e b ilö e roie B a in c tu n , ü e rlin c tu n , in öenen n u r noeß © p racß funöige ein B entßem unö O erlingßem o erm uten fön»

nen. © eraöe öie «Ortsbegeicßnung ßem = ßeim ßat in ih re r frangöfifeßen ©eßreibroeife öie m a n n ig fa ltig ftc n S lm geftaltungen e rfaß ten, fo u. a. bien, ßen, a in , en unö un. C in Be»

roeis fü r öie u rfp rü n g lic ß re in flämifcße Heu»

bcfieölung öer ©egenö groifeßen B oulogne (B o o n e n ), B ercf unö etroa ö a lfe n b e rg (Jaun=

quem bergues!) fa n n m an feßon aus öem Dor»

ßanöenfein feßr p ie le r a ltfrä n fife ß e r p o f»

begeießnungen unö B u tg n a m e n ab le ite n , oon öenen n u r fc ein B e ifp ie l a u fg e fü ß rt fein fo il.

5roif(ßen B ou lo g ne unö öem D o rfe Ccßing»

ßem lie g t ein fle in e r EOeiler © ftroßooe, öer

(9)

Sm eifellos aus 6cm ß jofgut eines fränfifeßen C b e lin g s ßeroorging. Süeiter füblicß lie g t naße an 6er S uffe u n ru cit 6es $Iüßcf>cns Becque (beete = Ba<ß) ein © r t Heufcßätel, 6er mohl im 2 lb h ä n g ig fe its o e rh ä Itm s s u t etwa 6 re i Si=

lom eter e n tfe rn te n H ie m b o u rg (H e u e n b u rg ) fta n 6 ; j u 6er roohl aud) 6ie © rte töibeßem un6 ßjalingßem gehörten, H eufcßätel ift m elter nichts, a ls 6ie Stberfetsung in ä lte re r fran=

3Öfifd)er © praeßform 6es H am ens Hieumen=

b ü rg .

2 lu s 6iefen B e ifp ie le n ift m it großer @1=

eßerbeit su fcßließen, baß 6ic u n te r 6en 5116=

re m in g e rn in © a llie n eingebrungenen $ran=

fen in 6em gefatnten S üftengebiet in großer 21nsaf)l b is 3U t S o m m e feßßaft m ürben unb bie 2\efte fe lto ro m a n ifcß e r B e o ö lfe tu n g auf=

fogen, fo baß fie fid) in 2 trt unb ©praeße über ein la b rta u fe n b re in erbalten to n n te n unb erft in ben leßten 3 a h rl)u n b e rte n einer langfam en J ra n jö fie ru n g anhe im fie le n . H n b tro tj ollcbem unterfeßeiben fie fid) au<b beute noch gans mefentlicß non ben eigentlichen S tansofen aus bem In n e r n § ra n tre id )s im 2lusfeßen, in © it=

ten unb ©ebräueßen. 2lud) haben bie D ö rfe r unb a lte n © tä b te im P a s be C a la is nod) j'eßt ein fta r t flä m ifd je s © epräge, fo aud) bie 211t=

fta b t oon C a la is felber.

© cf)t m an e in m a l ben © rü n b e n nad), bie fold)e B e ß a rrlic ß fe it unb 9 ä f)ig fe it in ber Bei=

bebaltung u rfprüngtieß en D o lfs tu m s u n te r einem fo chauoiniftifcßen unb a ffim ilic ru n g s = freubigen P o lte roie bem ftansöfifeßen e rflä r=

Hd) machen, fo fin b e t m an biefe e in m a l in ber b e re its erm ähnten Catfache, baß in bem be=

Seicßneten B a u m bie jr a n fe n in n e rh a lb bes S arolingerrcicßes gefchloffen fiebelten unb 3um anberen in fte te r räum licher ü e rb in b u n g m it ißren © ta m m e sb rü b e rn m eiter öftlich blieben.

ßöäßrenb bie s e rftre u t im ehemaligen © al=

lie n fiebelnben fränfifeßen 21beligen unb Srie=

ger allm ählich ro m a n ifle rt m ürben, bilbete fi<h bei ben nörblichen S ra n fe n ein ausgeprägtes germanifches C igenberoußtfein h eraus, bas ' n einet faßt fe lb ftä nb ig e n © ra ffe ß a ft jla n b e rn ftaatlicßen 2 lu s b ru c f fanb. 211s e rfte r © ra f oon S lanbern t r i t t B a lb u in I . (u m 50 n. 3 -) 0E=

fchichtüd) ln C rfcheinung, bet oon B rü g g e aus bas gefam te © e b ie t smifeßen © d jclbe unb le ie (£ y s ) su einer p o litifd je n C in h e it feft ju fa m m e n fü g te . S in te r feinen Hachfolgern mürbe ber Sefitjßtanb J la n b e rn s b is ju r meft=

liehen S a n a lfü fte füblicß oon B ou lo g ne (3oo=

nen) ausgebeßnt. 3 m a r gehörten biefe © ebiete fe it ber C e ilu n g bes S arolingerreicß es nom i=

n e ll ju m roeftfräntifchen 21eicß (S ranfreicß ), aber bie fla n b rifd )e n © ra fe n fü m m e rte n fid) menig um bie fransßfifcße O berhoheit unb fü h lte n fid) fe lb ftä nb ig , u n te r B eto n u n g ih re r bcutfdjcn 21rt.

D ie größte 21usbel)nung unb Htacßtent*

fa ltu n g entm ictelte S lanbern u n te r 3 a (=

b u in V I., ber su bem b e re its frü h e r ermot=

benen © eelanb unb ber £anbfcßaft oon 211ft nod) ben Ife n n e g a u fa m t C a m b ra i (Sam = b e r ifi) erh e ira te te ; er m ar fo m it gleichseitig fra n jo fifc h e r © cßeinoafalt unb faßt unabhängig ger B e icß s fü rft.

SIm biefe 3 e it bilbete fici) aud) eine 2(rt fläm ifeßer © cßriftfpracße h eraus, bie fta r t a u f bas ü brige Deutfcßlanb e in m irfte , mo m an be=

ta n n tlid ) nod) feine einheitliche © c h riftfp ra d je fa n n te . J n biefer Catfacßc lie g t auch ein e t ber

© rü n b e fü r bie © rh a ltu n g bes flä m ifd jc n D o lfs tu m s in H o rb fra n fre id ), bas a n b e rn fa lls nach © rfta rfu n g ber ftansöfifeßen je n tra l=

gem alt einer rafchen 2 1 ffim ilie ru n g surn © p fe r gefallen m äre, benn fe it ber © djtacßt bei Bou=

eines i. 3 ’ 1214 fä m p fte ber frangöfifchc Sö»

n ig faßt h u n b e rt 3ubre m it ben © ra fe n oon S lanbern u m bie 21nerfennung feiner © ber=

hoheit.

C rft bie fogenannte ©porenfeßlaeßt non S o r t r if f feßte i. 3- 1302 ben m aßlofen fran=

Söfifcßen 21nfprüd)en ein ? ie l. 3 m a t m ar ber überm iegenb roaltonifcße ffennegau unb bas m eftlidje 21rtois smifeßen C a la is unb B etet perlorengegangen, o o lts tu m s m ä ß ig aber n u r eine geringe C inbußc eingetreten. Durch Crb=

folge tarn bann bie © ra ffe ß a ft S lanbern i. 3- 1384 an bas Ufersogtum B u rg u n b unb nach beffen Sufamm enbrucß i. 3- 1477 a ls nunmcß=

rig e r f>a&sburgifcf)ee ifausbefifs u n te r bie

© berß oß cit bes D eutfd)en 2\cicßes, beffen äußerfte H orbm eftgrcnse feßt in ber u n gefaß t ren £ in ie © ra o c lin g e n , P a lfe n b e rg , © t. P o l, S a m b c rift (C a m b ra i) o e rlie f unb b a m it fa ft alle © ebiete flämlfeßen D o lfs tu m s umfeßloß unb fie oor ber broßenben D erm elfdjung fchüßte.

Dagegen b ta n g feßt bie fransöfifche ©praeße jm ifchen © om m e m ü n b u n g unb B ou lo g ne Iang=

fam aber fte tig oor, ba ber fta a tlid )e 3ufam = m etthang m it bem eigentlichen J la n b e rn un=

terbrod)en m a r. ie b ig lic h in unb um C a la is h ie lt fid) bas $ la m e n tu m lä n g e r, m cil bie jro e i^

h u n b e rtja h rig e ^ e rrfe ß a ft ber C n g lä n b e t (oon 1 3 4 7 -1 5 5 8 ) bie $ ra n 3ofierung biefer ©egenb a u fh ie lt.

5 ü r bas © e fa m tb e u tfd jtu m m ar bie 21b=

tre tu n g biefcs fd)tnalen © e b ictsftre ife n s an J ra n tre id ) feboch ein o ie l e rn fte re r ü e rlu ft, be=

beutete er bod) nichts m eniger a ls ben üer=

3icht a u f bie fio n tro lle bes beutfdjen C ores 3um ID eltm eer, beffen Slanfenbectung im oöl=

tifeßen © in n e bie H ie b e rfra n fe n b is 3u r

© om m e ein 3ahotuufenb lang gebilbet hatten.

©egen febes n a tü rlich e fteeßt hatte bas er=

ftarfenbe jra n fre ie ß bem oerhaßten Hacßbarn im © fte n ben fre ie n D u rd jg a n g 3um 21tlanti=

fdjen ©Scan p erlegt unb fp e rrte ih n oollenbs naeß ber ö e rtre ib u n g ber C n g lä n b e r a us Ca=

la is unb buteß bie im ll'eßtfälifchen S tieben 1648 oom 2\eid) etsm ungene 21btrctung oon

© ra o e lin g e n , D ü n tircß e n , £ ille unb D o u a i.

C rft oon biefem ^ i t p u n t t ab b a tie rt ber offenficßtlicße b^üefgang bes nieberbeutfeßen ü o lfs tu m s ln S ra n 3Öfifcß=$lanbetn unb im 2 Irto is , ber, p lanm äß ig oon ber fta ^ ö fife ß e n J le g ie ru n g g e förbert, b is in bie © egenroart angebauert ßat; er ift erft in ben leisten 3aß=

ren u n te r ber C in ro irtu n g ber fläm ifcßen Be=

toegung oon B e lg ie n her abgeßtoppt morben.

2tm m eiteften fortgefeßritten ift bie $ran=

Söfierung naturgem äß in ben © tä b te n , roo fid) ben a u s ü n n e rfra n fte ie ß fe it © en e ra tio n e n eingem anberten B e a m te n fa m ilie n eine m it fransöfifeßem J lr n is übersogenc bürgerliche

©berfeßießt gugcfellt, beten n a tio n a le illü rb e = lo fig fe it fie tm ö o lfs m u n b 3u „ S r a n s tilfo n s ” ftem pelt. 2(uf bem £anbe bagegen ift in ben lebten 3aßr3eßnten eine ftä n b ig maeßfenbe Be=

megung sugunften ber C rß a ltu n g bes ange=

fta m m te n ö o lts tu m s fe ftsu fte lle n , bie ln ber

© rü n b u n g saßlreicßer H u ltu ro e rc in e berebten 2(usbrucf fa n b , ein Ü organg, ber nod) unb naeß a u f bie größeren © tä b te ü b e rg re ift.

89

(10)

Saßlenm äßig gefeßen fia t b as Hiebet»

beutfcßtum in P o tb fra n fre ic ß fe it ©nbe bes

© e ltfrie g e s eine ccl)ebltcf)e © tä r fu n g in fo lg e

© in w a n b e tu n g fläm ifcßer J n b u ftrie a rb e ite r unb A n g e fte llte r aus B e lg ie n e rfa ß te n , u n te r benen ficß aucß zahlreiche A ftio ifte n befinden, 6ie a u f 6cm B c 6en 6er großnieberlänbifcßen (bietfcßen) Bew egung fteben u n 6 in 6er D er»

cin ig u n g a lle r n ic 6e rlä n 6er p o lla n b s , Bei»

giens u n 6 R tanfreicßs in einem gem einfamen

© ta a t „D ie tfc ß la n b " 6as <£n63ie l ih re s poli=

tifcßen P ro g ra m m s erblichen.

D a 6icfe B icß tu n g - unc b e ilä u fig alle ila = tio n a lfla m e n - ficß ih re r engen © tam m esuer»

w anbtfcßaft m it 6en ü b rig e n Deutfcßen s o ll bew ußt ift u n 6 ih r z u fü n ftig e s ftaatlicßcs ©e=

b il6e enger an 6as ©roßbeutfcße B e id ) anlch»

nen möd)te, fo bcfteht im m e rh in 6ie H o ffn u n g , baß 6ie B e fre iu n g s ftu n 6e fü r 6ie ilie b e rb e u t»

fcßen H o rb fra n fre icß s in nicßt a llz u langer

Seit fcßlagen w irb . D a n n w irb aud) 6o rt lang u n te rb rü cfte s u rfp rü n g licß e s ü o lfs tu m w ie b ct e rfta rfe n , untepgegangenes zu neuem le b e n erwecft werben unb in enger ö e rb in b u n g m it 6em mächtigen B ru b e ru o lf im Beicß einer p o d jb lü te uölfifcßet K u ltu r unb w irtfcß aft»

liehen A uffcßm ungs entgegengehen. R ür © roß»

beutfcßlanb aber w irb bann bas „ C o r ju r W e lt" im A rm e ifa n a l fü r alle fe ite n w e it ge=

ö ffn e t bleiben.

^um 8 0 . OBelmtMag Ölifnbetl) uon öet^eno

V O N G 6 R H Ä R D V O N G O T T B 6 R C

A m 19. 3 u li erlebte © lifabetß non © e tß e n , geb. uon ©ßabben, bie © u ts fr a u uon D o ro w unb b efannte pomnterfeße p e im a tb ie ß te rin , bie Pleiße bes 80. © e b u rtsta g e s. 3 ß r ©<ßaffen a ls D ich te rin h o i fie >n ber ganzen P ro u in z unb w e it über beten © re n je n b e fa n n t werben iaffen unb in a lle n , bie ih re © rzäßlungen iafen, lie b e unb Zuneigung erw orben, © ie fe n n t fa feine ©üneße, herb unb einfad) laufest fie ben © e fta lte n ih re s le b e n s fre ife s

© ig e n a rt unb Reinheiten ab, unb n u n fteben biefe oftpom m erfd)en Ptenfcßen in einer P r»

w ücßfigfeit uor u n s , baß m an fie beinahe bilb»

ß a ft u m fa ß t, „© n te n rife ” , „D e r pejeen»

m e ifte r", „D ie ollen oielen 3 u n g s ", „ P o ttin s A lte fte r ” , „P H r a u f bem la n b e " unb alle anberen Dielen © rzäßlungen (Elifabeth uon

© e rtze n s finb fo au bie © d)olle, an bie pom=

merfeße © rbe gebunben, baß fie ohne biefe w u rz e llo s unb fa rb lo s erfeßeinen w ü rb e n . -K n o rrig fteben fie 00t u n s, ih re <£hrlici)feit, bie b is z u r © ro b h e it geht, ih r D icffo p f, ber einfach nicht zu bänbigen ift, ih re © reue, bie b is z u r A u fo p fe ru n g geht, ih re K ra ft unb p ä rte , bie tr u t5ig u n s entgegentreten . . . bas finb bie oftpom m erfd)en Ptenfcßen, bie <Elifa=

beth non © e rtze n s le b e n s fre is ausmachen unb uon benen fie u n s w ie fe in R e it e r er=

Zäßlt. © tä rfe re Kennzeichen biefes w e rtuotlen beutfd)en ö o lfs fta m m e s fa n n m an nicht beffer geben, a ls fie bie ü e rfa ffe rin b a rfte llt.

Da ift ih re alte P tagb „© n te n rife ” , bie in ber © te rb e ftu n b e ber p e r r in beichten muß, baß fie iß r o ftm a ls (Eier entw enbet habe, aber beileibe nicht fü r ficf) fe lb ft, fo n b e tn n u r fü r bie Kücfen ih re r p e r r in , a lfo fie h a t bie p e tr in fü r biefelbe H e rrin beftohlen! P n b a ls fie bie gütige A b fo lu tio n e rh ä lt, r u ft fie beim»

lieh ih re P acßfolgerin in ber Kücfenbetreuung an bas B e tt unb b roßt iß t : „ D a t bu fo r be P u ttfe n s ber gnä’ R ru o f w e ite r (Eier f la u f t ! ” iln b bann „b e r olle u e rfo ffn e K e r l” bet a lten tü a s fe n , ber ih r 3 af)C3ei)nte la n g u n tre u

w ürbe, 3 eßt ift er w iebergefom m en unb oer»

la n g t uon iß t, fie fo ll m it ißm nad) A m e rifa . A lle B itte n , alle IV a rn u n g e n helfen nichts, ftu r e r flä r t fie: „A b e r id) w e r’ m an boeß m it ih n m üffen ziehn.” Pom m etfcße © re u e ! Slnb bann bie ßum oroolle 3 eid)nung uon ber

„lä n b ü c ß e n lie b e ” . D a ift in b ieffopfiger

© reue bie Rrau bes © e fp a n n fü ß re rs , bie wü=

tenb fid) bei bc gnä’ R ru befeßwert: „© cßlogen fa n n hei m i (ber © bem ann), b a fö r b in icf fin R ru, aw er ßei ßett m i w ü rg t, u n bauen fte iß t nifeßt in be © tu te s t fd jre w e n !”

D as finb bie © e fta lte n , bas ift bie © e it

© lifabetß uon © e rtze n s , bie fe rn uon ben

© roßftabtm enfcßen a ls geborenes la n b fin b aus re in e r la n b fa m ilie fo m m t unb a u f bem la n b e 80 3aßre gelebt ßat. K ön n te ein an»

berer auch © ig e n a rt unb © ß a ra fte r biefer

Ptenfcßen fo zeießnen? D as o ft falfcß uer=

ftanbene p in te rp o m m e rn fteßt h ie r fo ur=

wücßfig unb fo ool! tru ß ig e n p u m o rs uor u n s, baß w ir biefe Ptenfcßen lieben m üffen.

D ie ö e tfa ffe rin ift eine © u ts fr a u , bie m it ißren la n b a rb e ite rn unb P nftle u te n alles te ilt unb zu fefter © em einfeßaft uerwaeßfen ift. © 0 w ie bie © u ts fa m ilie finb fa bie m ciften 3nft»

fa m ilie n feßon fe it nielen © e n e ra tio n e n a u f berfelben ©cßolle tä tig , gem einfam e P o t unb gem einfam e Rreube haben fie zufam m en»

gefeßweißt. D ie © u ts fra u uon D o ro w ßat fe in [eießtes le b e n gehabt, ©cßon 1907 u e rlo t fie ben P ta n n unb tru g ungebeugt la fte n unb P fü cß tcn fü r bie ©cßolle, bie fie ben K in b e rn Zu erßalten patte, ©ecßs K in b e r ßat fie er»

Zogen, fie trä g t bas filb e rn e ©ßrenzeießen fü r finberreieße P tü tte r. 3 h r einziger 3unge fie l a ls ju n g e r R lie g e ro ffizie r im - IP e ltfr ie g 191S unb m it ißm erlofcß bas p a u s D o ro w im P ta n n e sfta m m . © in ©eßwiegerfoßn fta rb ben pelb e n to b bei S apaum e. 3 n biefem K rie g fteben ein © d jw ie g erfo ß n unb fü n f © n fe l, uon benen einer fie l unb brei uerw u n b e t w ü rb e n , an ber R ront. © 0 ift © lifabetß uon © e rtze n , bie feßon frü h z e itig fü r bie ü o lfsg e m e in fcß a ft im © e ltfrie g in ber © rg a n ifa tio n ,,© tabt=

fin b e r a u fs l a n b ” füß renb w a r, nießts et»

(p a rt geblieben. A b e r in pommerfeßem © ru ß unb ungebrochener K ra ft hat fie ein le b e n s » w e rt tiollenbct, bas a ls P fu tte r, © u ts fra u unb D icß terin reíd) unb gefegnet w a r.

© 0 beging fie, bie e rft uor w enigen ©agen Zum gtüangígften P ia le © ro ß m u tte r w ürbe, jeßt, noeß im m e r rü ftig unb frifcß, im © ftfee=

bab Deep bei © re p to w (B e g a ) ben 80. ©e=

b u tts ta g . D iele taufenb ßerzlicße © ünfeße pommerfeßer p e im a tfre u n b e flogen an biefem

©ag zu iß r. © ine ganz befonbere Rteube w ü rb e iß r an ißrem ©ßrentage buteß ein ßerz=

ließ gehaltenes © lüdw unfcß fcßreiben bes ©au=

le ite rs unb © b e rp rä fib e n te n z u te il.

Cytaty

Powiązane dokumenty

ben besogen merben - unb bas finb bei miffenfchaftlichen Bibliothefen bie tneiften - fd)Iießt fich bann bie Zurichtung für ben Buchbinber an. Buch merben in ben

logie bisher naeßweifen fonnte. ©eburtstages, war 3um erftenmal eine größere Ansaßl feiner Werfe in ©reifswalb im fjaus ber fjeimat 3U einer

SPie feber miffe, märe bas leiben bes pergogs nur auf einen ©eßreef gutücfgufüßrenpber ißm unterroegs auf ber 3agb gugeftoßen fei. Hub bas fei eine alte

los erfeßienen. Pie feßr umfangreiche ©agesorbnung, bie oon un- ferem ©efcßäftsfüßrer, Cbsm. Vepp, gut oorbereitet roar, fanb eine fchnello unb einmütige

lichen ©ren3en finöen. Btuffofini führt feine lanösleufe öurd) Befinnung auf öie romifeßen ©raöifionen öes Omperium 31t ihren arfgemäßen Kraftquellen gurücf,

Dem ©rben tarn es baßer fef&gt;r barauf an, mit feinen roeftlißen Haßbarn, ben Pommernbergögen, in gutem ©inoer- nehmen gu leben, fie burd) Bünbniffe unb

(Ein lid ) t fíacferte óort guereín óurd) óas Hitcßenfcßiff. lüie ein ^offengefpenft fegte cs an alíen jenftern oorbeí. iínó sur Blitternacßt gar. Dem Lüfter

geffen, öaß fich unter öen aufgeführten Bumen eine gange ilugaßl befinöen, öie fich felbft ausfaen, unö öiefe meröen öann im Frühling forgfamft flehen