w świadomości emigrantów zarobkowych z województwa zachodniopomorskiego

(1)

Praca za granicą

w świadomości emigrantów zarobkowych z województwa zachodniopomorskiego

Szczecin 2012

ALBERT TERELAK

SEBASTIAN KOŁODZIEJCZAK

ISBN 978-83-7518-475-4

(2)

Qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcv jiasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfkghjklzxcvbn mqwertyuiopasdfghjklzixcvbnmqwertyuiopasdf mqwerfghjklyuiopojasdfghjklzxcvbnmqwertyuij opasdbn

^P^P

^r ^r â â ^c ^c â â . _z _z _a _a . g g r r a a n n i i c c ą ą ^. ^w ^w ^. ^ś ^ś ^w ^w ⁱ ⁱ â â ^d ^d ô ô ^m ^m ô ô ^ś ^ś ^c ^c

ⁱⁱ

^uiopa

lk e e ^m ^m ⁱ ⁱ ^g ^g ^r ^r â â ⁿ ⁿ ^t ^t ^ó ^ó ^w ^w ^. ^z ^z âr â ^r ô ô ^b ^b ^k ^k ô ô ^w ^w ^y ^y ^c ^c ^h ^h ^.lzbiopasd

asd

^z^z

. ^w ^w ô ô ^j ^j ê ê ^w ^w ó ó d d z z t t w w a a ^. z z a a c c ^h ^h ô ô ^d ^d ⁿ ⁿ ⁱ ⁱ ô ô ^p ^p ô ô ^m ^m ô ô ^r ^r

^s^s^k^kⁱⁱêê^g^gôô

^ji

opasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqo wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjk lzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui mqwertqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuio pag ^h ^j ^k ^l ^z ^x ^c

^v

^b ⁿ ^m A ^l ^b ê ^r ^t ^. T ê ^r ê ^l â k ^j ^m ^q ^w ê ^r ^ty û ⁱ ôp â ^s ^d ^f ^g ^h ^j

kl z x ^c ^l ^z ^x ^c

^r

^k ^v ^j ^g h S ê ^b â ^s ^t ⁱ â n ^. K ô ^ł ô ^d ^z ⁱ ê ^j ^cz ak ^b ⁿ ^v ^b

ⁿ

^m ^q ^w ^o

pa s d f gh jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbn mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg

hjklzxkliklzxcvbnmq Szczecin.2012 nmqwertyuiopasd

fghjklzxcsdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz

(3)

(4)

Albert Terelak Sebastian Kołodziejczak

P P r r a a c c a a z z a a g g r r a a n n i i c c ą ą w w ś ś w w i i a a d d o o m m o o ś ś c c i i em e m ig i gr ra an nt tó ó w z w za ar ro ob bk k o o wy w yc ch h

z. z w w oj o je e wó w ód dz zt t w w a.z a za ac ch ho od d n n i i op o po om m or o rs s k k ie i e g g o o

Szczecin 2012

(5)

(6)

pamięci Bolesława

(7)

Projekt badawczy zrealizowany z grantu Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego Nr N N116432437

Zespół badawczy w składzie:

Kierownik zespołu – Prof. dr hab. Jacek Leoński Członkowie zespołu:

dr Bolesław Józef Klepajczuk dr Sebastian Kołodziejczak dr Albert Terelak

Autorstwo rozdziałów:

Sebastian Kołodziejczak – Rozdz. 1, Rozdz. 3 – 3.2, 3.3, 3.4.

Albert Terelak – Rozdz. 2, Rozdz. 3 – 3.1.

Recenzent – Prof. dr hab. Bogdan Gębski

Druk:

PPH ZAPOL

ISBN 978-83-7518-475-4

Wydawnictwo:

Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp.j.

al. Piastów 42, 71-062 Szczecin

tel. +48 91 435 19 00, www.zapol.com.pl

(8)

Spis treści

Wstęp ... 9

1. O emigracjach zarobkowych – teoretycznie rzecz ujmując… ... 11

2. Metodologia pracy badawczej... 21

2.1. Specyfika przyjętej metodologii badań ... 21

2.2. Cel i zakres pracy ... 25

2.3. Konceptualizacja problematyki badawczej ... 26

2.4. Operacjonalizacja problematyki badawczej... 31

2.4.1. Dyspozycje do wywiadów jakościowych ... 31

2.4.2. Respondenci czy informatorzy. Kilka uwag o naturze relacji między emigrantami zarobkowymi a badaczami realizującymi wywiady jakościowe ... 37

2.5. Konstrukcja planu badawczego ... 38

2.5.1. Dobór i charakterystyka próby badawczej ... 39

2.5.2. Specyfika obszaru odpływu migracyjnego ... 42

3. Wyniki badania jakościowego ... 45

3.1. Motywy emigracji zarobkowej ... 47

3.1.1. Otwarta analiza uwarunkowań wyjazdów zarobkowych ... 47

3.1.2. Selektywne wejrzenie w obraz czynników sprawczych emigracji ... 64

3.1.2.1. Kategorie i własności ujmujące specyfikę rynku pracy w regionie. Platforma myślenia o możliwości wyjazdu do pracy za granicę ... 67

3.1.2.2. Imigracyjny équipage. Status emigranta zarobkowego z Polski ... 78

3.1.2.3. Orientacje motywacyjne emigrantów. Motywy wyjazdów zarobkowych za granicę ... 86

3.2. Ocena źródeł informacji o pracy za granicą ... 117

3.2.1. Dostęp do sieci emigracyjnych ... 123

3.2.2. Kontakty osobiste emigrantów ... 124

3.2.3. Zapośredniczone źródła informacji o pracy za granicą ... 126

3.3. Problemy rodzinne i osobiste ... 129

3.3.1. Patologia związków ... 140

3.3.2. Eurosieroctwo ... 144

3.3.3. Uzależnienia ... 147

3.3.4. Problemy natury psychologicznej ... 149

3.3.5. Rozczarowujący kontakt z Polakami ... 150

(9)

3.4. Odniesione korzyści i poniesione koszty. Bilanse emigrantów ... 155

3.4.1. Korzyści płynące z emigracji zarobkowych ... 167

3.4.1.1. Zyski emigracyjne związane z zaspokojeniem potrzeb materialnych ... 168

3.4.1.2. Zyski emigracyjne związane z samorozwojem ... 171

3.4.2. Koszty poniesione w związku z emigracją zarobkową ... 176

Literatura ... 184

(10)

PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₉

Wstęp

Człowiek w trakcie swojego życia wchodzi w niezliczoną ilość kontaktów ze zbiorowością lub zbiorowościami, do których należy, i które składają się na jego otoczenie społeczne. To otoczenie, wraz z całym bogactwem społecznych, ekonomicznych i kulturowych uwarunkowań, w znacznym stopniu wpływa na kształt jego wyobrażeń o otaczającym świecie i prawach nim rządzących. Są to procesy działające w obie strony.

Człowiek, jako aktywny uczestnik życia zbiorowego także, świadomie lub nie, wpływa na to jak świat postrzegają i definiują inni. Jak go odczuwają i rozumieją. Procesy te przyczyniają się do powstania w obrębie określonych zbiorowości stosunkowo trwałych i charakterystycznych dla nich sposobów myślenia, systemów wartości, wzorów zachowań i innych elementów o charakterze światopoglądowym. One z kolei determinują sposoby rozumienia sytuacji, plany oraz w końcu konkretne działania podejmowane przez poszczególnych członków tych zbiorowości.

Opisywane w niniejszym opracowaniu zagraniczne emigracje zarobkowe mieszkańców województwa zachodniopomorskiego, jako ruchy wędrówkowe, odbywają się między dwojakiego rodzaju środowiskami społecznymi: zbiorowościami wysyłającymi oraz zbiorowościami przyjmującymi. Jednakże ze względu na wejście Polski do struktur Unii Europejskiej oraz sygnowanie Układu z Schengen strumień emigracji przybrał tak potężną skalę, że można mówić o zbiorowościach migracyjnych, w których również pojawiają się względnie trwałe formy świadomości zbiorowej, wyrażające się funkcjonowaniem określonych wzorców myślenia i działania, istnieniem systemów wartości i norm regulujących – w rzeczywistości, albo in potentia – trudną egzystencję zbiorowości emigrantów.

Przyjmowane przez mieszkańców Zachodniego Pomorza emigracyjne strategie funkcjonowania na rynku, a raczej na rynkach pracy, stanowią wielowymiarowy, plastyczny i niezmiernie interesujący obiekt badań nauk społecznych, które dla uzyskania pełnego obrazu muszą komplementarnie korzystać z warsztatu wielu dyscyplin. Zagadnienia motywacji oraz bilansów czynionych przez emigrantów zakreślają przyczynowo – skutkowe ramy tworzenia i funkcjonowania emigracyjnych strategii adaptacyjnych realizowanych przez mieszkańców województwa, a przyjęta jakościowa perspektywa oglądu pozwala wejść w głąb czynionych przez nich przemyśleń oraz odczuwanych emocji towarzyszących wyjazdom zagranicznym.

Zawarte w tekście rozważania odnoszą się do świadomościowych aspektów funkcjonowania mieszkańców województwa zachodniopomorskiego na zagranicznych rynkach pracy i stanowią jakościowe wejrzenie korespondujące z treściami przedstawionymi w publikacji pod tytułem: Zagraniczne emigracje zarobkowe mieszkańców województwa zachodniopomorskiego a regionalny rynek pracy. Studium socjologiczne, zawierającej analizę zagranicznych emigracji zarobkowych dokonaną z perspektywy materiału uzyskanego w drodze badań ilościowych, opartych na reprezentatywnej statystycznie próbie 1100 emigrantów zarobkowych – mieszkańców województwa zachodniopomorskiego. Ilościowy obraz zjawiska, szkicowany przy pomocy statystycznych zależności pomiędzy opisywanymi tam zmiennymi, stanowi uzupełnienie pogłębionego, świadomościowego wejrzenia w świat przeżywany przez ludzi szukających zarobku za granicą, stanowiącego treść niniejszego opracowania.

(11)

PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₁₀

Prezentowana publikacja powstała jako wynik prac realizowanych w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które od 2009 do 2011 roku prowadził zespół badawczy pod kierunkiem Prof. dr hab. Jacka Leońskiego.

Książka ta, nie powstałaby, gdyby nie ludzie, którzy stali się w trakcie wieloletniej współpracy naszymi Nauczycielami i Mistrzami.

Prof. dr hab. Jacek Leoński – który pełniąc wobec nas najpierw rolę wykładowcy, potem promotora dysertacji doktorskich – zaszczepił przeświadczenie o tym, że możliwe jest uprawianie socjologii jakościowej. Jako kierownik zespołu badawczego, którego mieliśmy szczęście być członkami, okazał się znakomitym organizatorem oraz wyjątkowo wyrozumiałym i mądrym człowiekiem, który w pracy zachowuje prawdziwie europejskie standardy, nie tracąc przy tym ciepła i otwartości.

Dr Ryszard Czyszkiewicz – który paradoksalnie w roku swojej największej aktywności oraz osiągnięć naukowych stracił pracę. Brakuje nam go…

Prócz autorów tej książki, członkiem zespołu był – a w pewnym sensie nadal pozostaje jego filarem – dr Bolesław Klepajczuk (1949 – 2011), szczególnie, że opisywane doświadczenia emigrantów zarobkowych są pod pewnymi względami podobne do doświadczeń marynarzy i rybaków dalekomorskich, które On sam poddawał badaniom, uprawiając przez wiele lat socjologię morską. Co więcej, jako zaradny Polak, Bolesław też bywał emigrantem zarobkowym. Swoje doświadczenia i przygody opisywał – podczas długich wieczorów spędzanych wspólnie na analizie materiału empirycznego – tak piękną i soczystą polszczyzną, dodatkowo okraszając swe opowieści pieśnią i najprzedniejszym dowcipem, że jego postawa życiowa, sposób bycia oraz pełen przyjaźni do ludzi odbiór rzeczywistości stały się dla nas spójną koncepcją, a nawet paradygmatem, o którym nie da się powiedzieć inaczej, jak tylko – … klepajczukizm.

Bolesław odszedł od nas w trakcie trwania badań. Niniejsze opracowanie poświęcamy jego pamięci.

Albert Terelak

Sebastian Kołodziejczak

(12)

₁₁

1. O emigracjach zarobkowych – teoretycznie rzecz ujmując…

W naukowej refleksji nad migracjami podejmowano, i nadal podejmuje się, próby budowy teorii przy wykorzystaniu dorobku ekonomii, socjologii czy innych dyscyplin naukowych. Próby te jak dotąd nie zaowocowały pojawieniem się jednej, dominującej, a co najważniejsze satysfakcjonującej poznawczo koncepcji teoretycznej oraz metodologii.

Podobnie w wymiarze badań empirycznych, realizowane w różnych ośrodkach cząstkowe badania nie zaspokajają zapotrzebowania na wiedzę o zjawiskach szeroko pojętych migracji, w tym również o migracjach zarobkowych. Rozproszone przedmiotowo zainteresowania badawcze oraz brak adekwatnej i spójnej aparatury metodologicznej czynią zagraniczne migracje zarobkowe jednym z najciekawszych obszarów badawczych. Szczególnie, że większość aktualnych opracowań to albo szacunki o charakterze statystycznym (np. wykonywane na potrzeby agend rządowych), w których trudno znaleźć informacje o jakościowych wymiarach migracji, takich jak motywacje czy biograficzne trajektorie życiowe migrantów, oraz odniesienie tych aspektów - na gruncie perspektywy kapitałowej – do zmieniających się warunków na regionalnych i lokalnych rynkach pracy w Polsce, albo opracowania odnoszące się do konkretnych zbiorowości lokalnych lub regionalnych na poziomie gmin czy powiatów. Tymczasem, perspektywa zmiany polskich przepisów meldunkowych¹ oraz ciągle zmieniająca się dynamika wymiany siły roboczej pomiędzy Polską a innymi krajami, wymagają zastosowania specjalnego podejścia teoretycznego oraz metodologicznego, które umożliwiłoby bieżący monitoring skali i struktury migracji zarobkowej oraz – co z tym bezpośrednio związane – szacowania wpływu tego zjawiska na rynek pracy w kraju i poszczególnych jego regionach. Nie bez znaczenia są także możliwości predykcyjne stosowanego podejścia teoretycznego.

W polskim piśmiennictwie poruszającym problematykę migracji od dawna daje się zauważyć intensywne poszukiwania adekwatnych ujęć teoretycznych oraz – nade wszystko – trafnej metodologii analizy ruchów wędrówkowych, które stanowią obiekt zainteresowania przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Jak w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku pisał A. Jagielski o ruchach migracyjnych:

(…) z jednej strony są one rezultatem decyzji podejmowanych przez jednostki, wynikających z ich sytuacji życiowej (cyklu życia), z drugiej strony stanowią odzwierciedlenie oraz wyraz adaptacji do zmieniających się warunków otoczenia, np. sytuacji gospodarczej czy politycznej. Decyzje o migracji mogą być wywołane przez występujące w środowisku życia nierównowagi społeczno-ekonomiczne czy polityczne. Stąd też wiele dyscyplin nauki (demografia, ekonomia, geografia, socjologia, nauki polityczne) podejmuje wyzwanie stworzenia teorii wyjaśniających przyczyny uruchomienia oraz przebieg ruchów wędrówkowych.²

Skupienie uwagi przedstawicieli tak wielu nauk na zagadnieniach związanych z migracjami, szczególnie migracjami zagranicznymi, jest o tyle uzasadnione, że w polu zainteresowania badaczy znajduje się szeroka gama zjawisk, które można opisać jako:

• siły wypychające, na które składają się wszelkie czynniki o charakterze strukturalnym skłaniające migrantów do wyjazdu z miejsca stałego zamieszkania,

1 Ustawa z dnia 24 września 2010 r. o ewidencji ludności (Dz. U. Nr 217, poz. 1427) przewiduje zniesienie obowiązku meldunkowego od 1 stycznia 2014 r.

2 Jagielski A., Geografia ludności, PWN, Warszawa 1977, s 221

(13)

₁₂

• siły przyciągające, czyli wszelkie czynniki o charakterze strukturalnym wywołujące zapotrzebowanie na pracę imigrantów,

• wymiar biograficzny, czyli motywacje, cele (w tym cele doraźne i życiowe) oraz indywidualne reakcje aktualnych i potencjalnych migrantów na działanie sił przyciągających i wypychających,

• struktury społeczne i ekonomiczne oraz organizacyjne wyłaniające się w wyniku migracji w społecznościach wysyłających oraz przyjmujących migrantów.

W takim ujęciu badania nad migracjami jawią się jako obszar zainteresowań charakterystycznych dla wielu dyscyplin naukowych poczynając od geografii i demografii, tradycyjnie skupionych na ilościowych parametrach populacji i ich przestrzennym rozmieszczeniu. W związku z tym, że aspekt finansowy jest jednym z istotniejszych motywów migracji, są one interesujące dla ekonomii, gdzie szczególnie w ujęciu neoklasycznym zakłada się analizę czynników przyciągających i wypychających.³ Czynniki te, będąc immamentnymi cechami poszczególnych regionów, pomiędzy którymi następują przepływy migracyjne stanowią główne elementy rozpatrywane przez decydujące się na migrację jednostki, traktowane w tej perspektywie teoretycznej, jako „racjonalni aktorzy” dokonujący chłodnej analizy kosztów oraz zysków ekonomicznych. Ten aspekt migracji, ze szczególnym uwydatnieniem różnic w płacach, dominuje w koncepcjach neoklasycznych.

Ujęcie, w którym decyzje migrantów odnosi się do klasycznego modelu homo oeconomicus obce jest natomiast tym trendom myślenia socjologicznego, które odchodząc od koncepcji systemowych grawitują ku metaforyce sieci, i również ruchy wędrówkowe rozpatrują w kontekście sieci migracyjnych. W takim, socjologicznym ujęciu zwraca się szczególną uwagę na powiązania międzyludzkie, w sieci których funkcjonują ludzie podejmujący decyzje o wyjazdach migracyjnych. Powiązania te są wielowymiarowe, nieformalne i zinstytucjonalizowane, bezpośrednie i zapośredniczone, mają charakter lokalny (rodzina, gmina) lub ponadlokalny (region, instytucje państwowe). W ich ramach tworzą się i funkcjonują swoiste układy kanałów informacyjnych, poprzez które migranci dowiadują się o możliwościach wyjazdu, sposobach dotarcia i warunkach panujących w kraju przyjmującym, a następnie sami przekazują informacje o rezultatach swoich wyjazdów.

Dzięki tym sieciom informacyjnym wyjeżdżający tworzą plany i strategie migracyjne, w tym plany związane z powrotem do społeczności pochodzenia. W zależności od miejsca umocowania w sieci informacyjnej migranci mają lepszy lub gorszy dostęp do wiedzy o warunkach panujących w krajach docelowych, obraz rzeczywistości migracyjnej jest przez nich widziany w jasnych bądź ciemnych barwach. Co więcej, poprzez uczestnictwo w całej sieci, sami stają się elementami łączącymi zbiorowości migrantów ze społecznościami pochodzenia. Ten aspekt funkcjonowania sieci podniesiony został w teorii migracji łańcuchowych, która we wzroście intensywności migracji dostrzega efekt pozostawania dotychczasowych emigrantów w kontakcie z bliskimi.⁴ Dystrybucja informacji o możliwościach i zaletach emigracji staje się więc elementem tworzącym warunki dla podejmowania decyzji o wyjeździe przez kolejnych członków zbiorowości. Efektem takiego

3 Por. Iglicka K., Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2008, s. 23 – 24, za: Lee E.S., A theory of migration. Demography, 3, 47-57

4 Por. Praszałowicz D., Teoretyczne koncepcje procesów migracji, „Przegląd Polonijny”, rok XXVIII, z. 4/2002

(14)

₁₃

procesu może być skupienie ludności z określonego regionu na jednym obszarze kraju przyjmującego, a nawet branżowa kolonizacja rynku pracy, np. w Norwegii Polacy zajmują się głównie pracami budowlanymi, a przybysze z krajów bałkańskich są malarzami wnętrz.

Migracje wraz ze wszystkimi procesami motywacyjnymi i decyzyjnymi, których są wynikiem stanowią obszar nadziei i oczekiwań oraz ryzyka i kosztów emocjonalnych.

Oddzielenie od społeczności pochodzenia, rodziny i bliskich, kontakt z obcą kulturą, czy wykonywanie prac poniżej posiadanych kwalifikacji, może oddziaływać na sferę tożsamości migrantów. Stąd rosnące zainteresowanie tymi procesami wśród psychologów.⁵

Znaczna skala przepływów migracyjnych, pojawianie się na obszarze poszczególnych państw dużych liczebnie zbiorowości imigranckich, tworzenie się organizacji pracowniczych (jeden z informatorów w opisywanym badaniu pełni funkcję zastępcy przewodniczącego norweskiego związku zawodowego pracowników budowlanych) nie pozostaje bez wpływu na sytuację polityczną zarówno krajów pochodzenia emigrantów, jak i państw ich przyjmujących. Stąd zainteresowanie ruchami migracyjnymi wśród przedstawicieli nauk politycznych. Również politycy poświęcają im uwagę, jednak w warunkach Polskich ma ona raczej wymiar incydentalny i daje się zauważyć prawie wyłącznie w okresie przedwyborczym, gdy zbiorowości polskich emigrantów rozpatrywane są jako potencjalny kapitał polityczny.⁶

W zasadzie badaniom nad migracjami powszechnie towarzyszy założenie o konieczności korzystania z ustaleń różnych dziedzin nauki i stosowania różnorodnych metod badawczych, które coraz bardziej się przenikają. Wydaje się to procesem naturalnym i nieuniknionym, gdyż przemieszczania ludności pozostają w końcu w określonych relacjach ze strukturami państwowymi, gospodarką (szczególnie rynkiem pracy), społeczeństwami (wysyłającymi i przyjmującymi) oraz ich kulturami, dlatego badanie i analiza tych procesów muszą odbywać się na pograniczu wielu dyscyplin.

Zainteresowanie migracjami płynące ze strony różnych dyscyplin naukowych, rodzi rozliczne problemy definicyjne. W polskim piśmiennictwie, najbardziej wnikliwy opis tych problemów i zarazem najobszerniejsze kompendium wiedzy dotyczącej ujęć teoretycznych w refleksji nad migracjami, przedstawili w 2003 roku Agata Górny i Paweł Kaczmarczyk⁷. Jak podkreślają autorzy wymienionego dzieła, wśród badaczy daje się zauważyć pewną dezorientację w kwestii sposobu ujmowania i definiowania migracji, dlatego tym wyraźniejsza jest potrzeba stworzenia interdyscyplinarnego podejścia do badanych zjawisk.

Jeden z najobszerniejszych sposobów ujmowania migracji, który może spełniać taki warunek zaproponował Ośrodek Badań nad Migracjami Instytutu Studiów Społecznych UW. Definiuje się tam migracje międzynarodowe jako:

(…) mobilność związaną z przekroczeniem granicy państwowej. Za migranta uznawano każdą osobę przekraczającą granicę państwową (z wyłączeniem osób wyjeżdżających w celach turystycznych, rekreacyjnych i służbowych⁸) niezależnie od czasu trwania ruchu, co ma, jak się wydaje, drugorzędne znaczenie. Kluczową rolę odgrywa raczej zmiana otoczenia społecznego (instytucjonalnego), co ma miejsce nawet w przypadku osób wyjeżdżających za granicę na kilka, kilkanaście dni oraz pracowników z rejonów przygranicznych, którzy pomimo

5 Por. Kubitsky J., Psychologia migracji, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012

6 Por. Lesińska M., Migracje we współczesnej analizie politologicznej – niewykorzystany potencjał, CMR Working Papers 47/105, Ośrodek Badań Nad Migracjami, Warszawa 2011

7 Górny A., Kaczmarczyk P., Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, Seria: Prace migracyjne nr 49, Instytut Spraw Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003

8 Definicja nie obejmowała osób wyjeżdżających służbowo, gdyż zachowują one ścisły kontakt z firmą wysyłającą i to pracodawca w kraju wypłaca należne wynagrodzenie

(15)

₁₄

zachowania stałego miejsca zamieszkania funkcjonują w nowych układach instytucjonalnych.

Przedmiotem zainteresowania były przy tym przede wszystkim dwie kategorie migrantów:

osoby opuszczające Polskę w celu osiedlenia się poza granicami kraju oraz migranci zarobkowi. Migracja zarobkowa wiąże się z podejmowaniem w miejscu docelowym pracy zarobkowej lub innymi działaniami zmierzającymi do osiągnięcia zysku (np. działalność handlowa). Co ważne, tak pojemna definicja pozwoliła uwzględnić nie tylko migracje legalne ale i nielegalne, to znaczy takie wyjazdy zagraniczne, które wiązały się z pogwałceniem zasad prawnych kraju przyjmującego. Chodzić mogło o nielegalne przekroczenie granicy, naruszenie zasad pobytu (np. przekroczenie maksymalnego dopuszczalnego czasu przebywania na podstawie zasad ruchu wizowego) oraz podjęcie pracy zarobkowej bez wymaganego zezwolenia.⁹

W omawianym opracowaniu A. Górny i P. Kaczmarczyk, poczynając od klasycznej już dzisiaj koncepcji praw migracyjnych Ernesta Ravensteina, opublikowanej pod koniec XIX wieku pt. Prawa migracyjne¹⁰, dokonali syntetycznego podziału rodzajów refleksji nad ruchami migracyjnymi w zależności od poziomu strukturalnego, na którym migracje są ujmowane. Wyróżnili w ten sposób trzy poziomy, na których dają się ulokować poszczególne koncepcje teoretyczne:

• makrostrukturalny,

• mikrostrukturalny,

• mezostrukturalny.

Pierwotnie migracje były analizowane w ramach refleksji demograficznych oraz geograficznych, a następnie silnie łączone z zagadnieniami równowagi ekonomicznej, wyrażającej się przede wszystkim w zróżnicowaniu wysokości płac i dochodów. Migracje traktowane są w takiej perspektywie jako konsekwencje oddziaływania czynników makrostrukturalnych (np. globalne przepływy finansowe, podział pracy, czy różnice w zapotrzebowaniu na siłę roboczą). Analizy makrostrukturalne dokonywane z perspektywy geograficznej, demograficznej, socjologicznej czy ekonomicznej skupiały się na wyjaśnieniu przyczyn, przebiegu oraz konsekwencji migracji.

Makrostrukturalny poziom analizy przestrzennej mobilności ludności był często analizowany przy zastosowaniu zaplecza teoretycznego i metodologicznego ekonomii, szczególnie w jej neoklasycznym wydaniu. Ujęcia te skupiały się na analizie wielkości i kierunków przepływów migracyjnych, z ich odniesieniem do bilansów ekonomicznych poszczególnych krajów, regionów czy sektorów gospodarczych. Jednakowoż tworzone na poziomie makro modele, jak się okazało miały ograniczone możliwości przewidywania i prognozowania zjawisk migracyjnych. Dlatego w latach sześćdziesiątych XX wieku rozpoczął się zwrot zainteresowania badaczy ku poziomowi mikro, w którym poszukiwano czynników wyjaśniających decyzje o podejmowaniu migracji, jej kontynuowaniu oraz ewentualnym zakończeniu i powrocie do kraju pochodzenia. Prosty, ekonomiczny rachunek zysków i kosztów finansowych okazał się niewystarczający, ponieważ pomijał inne, pozafinansowe rodzaje kosztów i korzyści takie jak rozłąka z rodziną, czy psychologiczne konsekwencje wyjazdów, np. lęk przed wyjazdem w nieznane.¹¹

Uwzględnienie innych, niż finansowe kosztów oraz zysków związanych z migracjami spowodowało pewien zamęt i rozpoczęcie dyskusji nad modelem neoklasycznym.

9 Ibidem, s. 9 - 10

10 Por. Ibidem

11 Poruszał jako pierwszy Sjaastad L.A., The costs and returns of human migration, Journal of Political Economy 70, 1962

(16)

₁₅

W rezultacie pojawiły się kolejne nurty teoretyczne, a pośród nich – jak piszą A. Górny i P. Kaczmarczyk¹² – najbardziej wpływowym okazała się Nowa Ekonomiczna Teoria Migracji uwzględniająca złożoność czynników ludzkich i społecznych, które obok ekonomicznych wpływają na podjęcie decyzji migracyjnych.

Chronologicznie rzecz ujmując teoretycy ruchów wędrówkowych, wychodząc od analiz na poziomie makro dotarli do momentu dostrzeżenia wagi analiz czynionych na poziomie mikro, tak, by można było uwzględnić indywidualne, niefinansowe czynniki decyzyjne na poziomie biografii poszczególnych migrantów. Jednakże i to okazało się niewystarczające do pełnego opisania i wyjaśnienia zjawisk migracyjnych, szczególnie w ich masowym wydaniu. Koniecznym stało się uchwycenie, prócz czynników i struktur pozamigracyjnych (na poziomie makro i mikro) także wewnętrznego charakteru i struktury strumieni migracyjnych. Mówiąc inaczej, wędrówki są wynikiem określonych czynników zewnętrznych, lecz jako proces i zjawisko społeczne, same z siebie również takie czynniki tworzą. Jest to cała gama elementów strukturalnych – jak sieci komunikacyjne czy oficjalne programy zatrudnienia, oraz kulturowych, takich jak wartości, normy czy wzorce zachowań funkcjonujące w zbiorowościach migrantów i wpływające na sposób ich funkcjonowania.

Właśnie te, swoiste dla fal migracyjnych czynniki stały się treścią koncepcji teoretycznych na poziomie mezo. To właśnie na tym poziomie refleksji teoretycznej uwypukla się sieci połączeń między migrantami i ludnością osiadłą zarówno w kraju wysyłającym, jak i przyjmującym oraz związany z tymi połączeniami kapitał społeczny. Perspektywa ta pojawiła się stosunkowo niedawno, w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i można w jej ramach wyodrębnić, co najmniej cztery znaczące koncepcje.

Koncepcję ponadnarodowej przestrzeni społecznej, w której przyjmuje się, że migracje międzynarodowe – również te krótkotrwałe, czy wahadłowe – odbywają się między różnymi obszarami tworzącymi, z perspektywy migrantów, rodzaj przestrzeni ponadnarodowej. Wędrówki są w takim ujęciu traktowane jako przepływy ludzi, dóbr oraz usług, które wytwarzają i podtrzymują funkcjonalną przestrzeń, w której przepływy te się dokonują. Badacze tacy jak Thomas Faist czy Ludger Pries¹³ podkreślają, iż przestrzeń społeczna w której funkcjonują migranci może mieć charakter ponadnarodowy ze względu na różnorakie połączenia z jednostkami i instytucjami znajdującymi się na obszarze różnych krajów, jest to zatem przestrzeń obejmująca

(…) kombinację(e) podtrzymywanych społecznych i symbolicznych sieci, ich ‘zawartość’, pozycje w sieciach społecznych i organizacjach oraz sieci organizacji, która(e) obejmują swym zasięgiem więcej niż jeden kraj.¹⁴

Taki sposób widzenia sieci migracyjnych daje się dość dobrze połączyć ze stosunkowo popularną ostatnimi czasy perspektywą kapitału społecznego, który można rozumieć jako:

(…) kontakty, znajomości, sieci powiązań rodzinnych i towarzyskich. Jeśli ktoś ma więcej takich powiązań, to może to przełożyć na inne przewagi: łatwiej mu zdobyć lepszą pracę, dowiedzieć się o jakichś nieznanych innym możliwościach inwestycyjnych, zyskać pomoc

12 Górny A., Kaczmarczyk P., op. cit., s. 53

13 Pries L., New Migration in Transnational Spaces, w: Pries L. (red.), Migration and Transnational Social Spaces, Aldershot, Brookfield, Singapore, Ashgate, Sydney 1999, 1 - 35

14 Górny A., Kaczmarczyk P., Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, Seria: Prace migracyjne nr 49, Instytut Spraw Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003, s. 67 za: Faist T., The Volume and Dynamics of International Migration and Transnational Social Spaces, Clarendon Press, Oxford 2000

(17)

₁₆

i wsparcie w kłopotach, zdobyć wpływy, a nawet podwyższyć prestiż, dzięki pojawieniu się w takich kręgach zjawiska „wzajemnej adoracji” i klikowej reklamy.¹⁵

Należy jednakże zauważyć, że o ile w wymiarze indywidualnym, kapitał społeczny to znajomości, koneksje, rodzina, również prestiż społeczny itp., o tyle w wymiarze zbiorowym – to swoiste „światy interakcyjne”, na które składa się stan tożsamości i więzi zbiorowej, integracja społeczna, solidarność, poziom społecznego zaufania i lojalności, zakres i siła aktywizmu społecznego itp. Przytoczmy słowa autorów opracowania stanowiącego próbę poszukiwań związków kapitału społecznego oraz stanu i poziomu rozwoju społecznego społeczności lokalnych i zbiorowości terytorialnych:

(...) Koncepcje te (koncepcje pozaekonomicznych czynników wyjaśniających zjawiska w sferze gospodarki – przyp. autorzy) nie mogą obejść się bez wprowadzenia pojęcia kapitału społecznego. „Są to wprawdzie aktywa poszczególnych jednostek, ale tworzą także kapitał danej społeczności (...) Jako atrybut struktury społecznej kapitał społeczny nie jest więc prywatną własnością żadnej z osób czerpiących z niego korzyści, ale jest dobrem publicznym”.

Kapitał społeczny, nie będący tożsamym z kapitałem ludzkim ani tym bardziej fizycznym, jest ucieleśniony w stosunkach międzyludzkich – jego przejawami są stosunki władzy, normy i zaufanie społeczne. (...) Miarą powodzenia i rozwoju danej społeczności (zbiorowości) terytorialnej jest zatem nie tylko wytwarzanie i sprzedawanie wystarczającej dla utrzymania materialnego bytu ilości dóbr i usług (znajdujących swój popyt również, a może przede wszystkim, na obszarach zewnętrznych), ale także wytwarzanie i pielęgnowanie więzi społecznych spajających mieszkańców w poczuciu wspólnoty – zarówno losów wcześniejszych, jak i aktualnego położenia.¹⁶

Kapitał społeczny jest zatem rodzajem zasobu, jakim dysponuje nie tylko jednostka, np. emigrant zarobkowy, ale także określona społeczność (zbiorowość) terytorialna czy zbiorowość emigrantów, który przejawiając się w działaniach jednostek i grup poprzez akty

„inwestycji” określonymi „atrybutami” wynikającymi z przynależności, reprodukuje niejako tę zbiorowość czy organizację. Kiedy np. przedsiębiorca prowadzący inwestycję w Norwegii mówi:

(…) tu słowo droższe od pieniędzy, gdybym zlecił wykonanie jakiegoś zadania Polakowi i mu nie zapłacił, to nie mam co liczyć na to, że inni specjaliści będą chcieli ze mną jeszcze pracować. To jest w sumie niewielki świat, wszyscy się tu znają, jeśli nie bezpośrednio, to ze słyszenia. Jest coś, jakby niepisana umowa, że dajemy kredyt zaufania, dopóki nie zawiedziesz.

Nie mogę więc zawieść, jeśli chcę tu działać. [W.3 – mężczyzna, 36 lat, wykształcenie wyższe, Norwegia, Szczecin]

To oznacza, że zainwestował kapitał społeczny i równocześnie tym aktem reprodukuje społeczny obraz rzeczywistości obszaru, na którym działa i w którym żyje.

Kapitał społeczny jest zatem pojęciem dostarczającym kontekstu kulturowego i strukturalnego w jakim działają poszczególne jednostki, co więcej ów kontekst zawarty w sieci powiązań jednostki z innymi ludźmi i instytucjami stanowi jej potencjał zawierający się w pozycji, którą jednostka ta w ramach sieci zajmuje.¹⁷ Migranci w ramach tworzonych sieci migracyjnych wspierają przyjazdy kolejnych członków społeczności pochodzenia, często spokrewnionych, do nowego kraju. Wsparcie polega na przekazywaniu wiedzy o sposobach

15 Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 366

16 Czyszkiewicz R., Molewicz M., Tałasiewicz M., Regionalne drogi rozwoju. Roczniki samorządowe województwa zachodniopomorskiego 1997 – 2002, Wołczkowo 2004, s. 14

17 Por. Bartoszek A., Kapitał społeczno – kulturowy młodej inteligencji wobec rynku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003, s. 19

(18)

₁₇

adaptacji, udzielania pożyczek, poręczeń czy możliwości zamieszkania w początkowym okresie, tuż po przyjeździe. Bywa, że posiadany kapitał społeczny jest wykorzystywany w sposób rażący innych, przykładem jest tu mężczyzna żądający za załatwienie pracy za granicą sowitej opłaty, np. kilkukrotności miesięcznych zarobków.

Wykorzystanie problematyki kapitału społecznego jest charakterystyczne także dla koncepcji tzw. skumulowanej przyczynowości. Jej autor, Douglas Massey – wykorzystując pojęcie sieci migracyjnych – różnicuje je, dostrzegając odmienności pomiędzy migrantami, którzy jako pierwsi ze swojego otoczenia wyjeżdżają za granicę, a tymi, którzy jadą jako kolejni, korzystając z gotowych już sieci kontaktów oraz kanałów informacyjnych.¹⁸ Badacz ten skupia się przede wszystkim na przebiegu procesów migracyjnych w ich zaawansowanej formie, w której wykorzystywany przez migrantów ich kapitał społeczny, rozwija się i wzbogaca. W takim właśnie procesie kapitałowe warunki przebiegu kolejnych migracji ulegają modyfikacji. Wyróżnia się tu następujące sposoby, według których modyfikacja może następować:

1. rozwój sieci powiązań (w efekcie niwelowanie ryzyka związanego z migracją), zmiany w strukturze dystrybucji dochodu (w połączeniu z efektem relatywnej deprywacji),

2. zmiany w sferze dystrybucji ziemi (migracja prowadzi zwykle do zmian w skali i charakterze obrotu ziemią, co może zmieniać charakter lokalnej gospodarki),

3. zmiany organizacji produkcji rolnej (zwłaszcza mechanizacja i uwalnianie zbędnej siły roboczej),

4. kultura (zmiany w sferze wartości i percepcji mobilności – „kultura migracji”), zmiany w sferze dystrybucji kapitału ludzkiego (zmiany relacji wynagrodzeń w społeczności wysyłającej),

5. społeczne postrzeganie pracy („social labelling” wyraźnie widoczne na poziomie społeczeństw przyjmujących).¹⁹

Koncepcja skumulowanej przyczynowości łączy elementy charakterystyczne dla podejścia w wymiarze makro, wyrażające się w odwołaniu do czynników strukturalnych z tymi ze sfery mikro, czyli odwołaniami do indywidualnych motywacji i biograficznego uwikłania migrantów. Uwzględnia znacznie szerszy wachlarz czynników migracyjnych niźli tylko tradycyjne ujęcie ekonomiczne. Wyraźne jest tutaj wejrzenie w sferę „miękkich” sfer życia społecznego, takich jak kultura zbiorowości wysyłającej i przyjmującej. Sposób postrzegania i wartościowania pracy jako takiej oraz sfera kultur organizacyjnych również stanowią istotny element brany pod uwagę w omawianej perspektywie teoretycznej.

Do zintegrowania koncepcji makro i mikrostrukturalnych wykorzystuje się także teorię strukturacji Anthony Giddensa, która sama w sobie jest próbą przezwyciężenia tego dualizmu. Autor uważa, że pomiędzy wymiarem strukturalnym i podmiotowym życia społecznego, istnieje nierozdzielność o charakterze ontologicznym. Są to wymiary nie istniejące samoistnie, zatem strukturacja jest uznaniem współwystępowalności obydwu aspektów tych samych zjawisk społecznych. Struktura społeczna charakteryzuje się dualnością (duality of structure) – dostarcza wzorców i aksjonormatywnych ram do realizacji określonych działań, ale też, działania te realizowane są przez konkretne jednostki, które wchodząc w określone interakcje, zmieniają istniejące struktury. Strukturacyjna perspektywa w analizach migracji, zakłada skupienie na instytucji migracji, rozumianej jako standardowe, powtarzalne wzory zachowań. Badanie i opis instytucji migracyjnych ma na celu identyfikację

18 Massey D., Why Does Migration Occur? A Theoretical Synthesis, w: Hirschman Ch., Kasinitz P., DeWind J.

(red.), The Handbook of International Migration: The American Experience, Russell Sage Foundation, New York 1999

19 Górny A., Kaczmarczyk P., op. cit., s. 69 - 70

(19)

₁₈

czynników przekształcających sieci społeczne w sieci migracyjne oraz wpływających na charakter i dynamikę dalszych zmian tych sieci.²⁰ Jak piszą A. Górny i P. Kaczmarczyk:

Niekwestionowaną zaletą tego podejścia jest kompleksowość pojęcia instytucji migracji, która uwzględnia szereg czynników z mezo-poziomu nie ograniczając się wyłącznie do sieci społecznych ale uwzględniając również wymiar instytucjonalny zjawiska migracji. Zwraca ona ponadto uwagę na bardzo istotny aspekt sieci społecznych – zróżnicowanie ich znaczenia względem pozycji, jaką jednostka w nich zajmuje.²¹

Kolejnym ujęciem, które cytowani powyżej autorzy rozpatrują jako poziom mezo jest tzw. nowa ekonomia instytucjonalna, w ramach której migracje zarobkowe postrzegane są nie tylko jako strategie przeżycia, czy maksymalizacji zysku finansowego, ale rozpatrywane są jako taktyczne działania mające na celu obniżenie ryzyka ekonomicznego, przy czym jednostkami analizy są tu gospodarstwa domowe lub społeczności pochodzenia migrantów.

Koncepcja autorstwa Christophe Z. Guilmoto i Frédérica Sandrona²² odnosi się w pierwszym rzędzie do społecznego kontekstu decyzji migracyjnych, rozpatrujących wyjazd jako przedsięwzięcie kosztowne oraz obarczone określonym ryzykiem niepowodzenia. Dlatego istotne jest wprowadzenie do badań pojęcia instytucji migracji, będących w tym ujęciu kontekstami społeczno-ekonomicznymi, w ramach których funkcjonują całe pakiety wartości, norm oraz nade wszystko gotowych wzorów zachowań, wykorzystywanych dla obniżenia ryzyka niepowodzenia. Jest to zatem ujęcie skupiające się na procesie instytucjonalizacji migracji w kontekście sieci połączeń między migrantami a społecznościami wysyłającymi.

Poziom mezostrukturalny jest tą przestrzenią teoretyczną, w której współcześnie formułuje się najwięcej refleksji dotyczących ruchów migracyjnych. Ogólne założenie o integracji perspektywy mikro i makrospołecznej wydaje się być postulatem powszechnie już zaakceptowanym, jednakże trudno jest mówić o istnieniu czegoś,

(…) co można by określić jako naukę o migracjach. Co więcej, jeżeli przyjmiemy, że za teorię uznawany będzie spójny system praw nauki skonstruowany według jednolitej zasady pozwalający wyjaśniać i przewidywać określone zjawisko (Nowak 1985), to obecny stan wiedzy nie oferuje „teorii migracji”.²³

Spośród realizowanych współcześnie w Polsce badań nad migracjami oraz poszukiwań w zakresie teoretycznego oraz metodologicznego objęcia zjawisk składających się na migracje, na uwagę zasługują realizacje badaczy związanych z Ośrodkiem Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego. Próby te, napotykają na rozliczne problemy i można powiedzieć, iż poszukiwania badawczego modusu w zakresie badań migracji zabrnęły:

(…) jeśli nie w ślepy, to co najmniej pełen pułapek zaułek. Warto pokusić się o próbę określenia, na czym te pułapki polegają i jakie są ich źródła?

Spróbuję je wymienić, przy czym kolejność ich wymieniania nie jest próbą uporządkowania ich według ważności:

1. Zawodzą wszelkie próby prognozowania zjawisk migracyjnych, zwłaszcza jeśli badacze stawiają sobie, prawdopodobnie niewykonalny cel określenia ilościowej dynamiki

20 Por. Goss J., Lindquist B., Conceptualizing International Labour Migration: A Structuration Perspective, International Migration Review 29 (2), 1995

22 Guilmoto C.Z., Sandron, F., The Internal Dynamics of Migration Networks in Developing Countries, Population: An English Selection, 13 (2), 2001, str. 135-164

w świadomości emigrantów zarobkowych z województwa zachodniopomorskiego

Praca za granicą