Eurosieroctwo

Zagadnienia związane z problemami natury rodzinnej, czyli dotyczącymi relacji z małżonkami/partnerami, które zostały nazwane w niniejszym opracowaniu patologią związków oraz tymi, które odnoszą się do relacji z dziećmi, poruszane były przez niemal wszystkich informatorów. Właściwie samo użycie sformułowania

„problem” w pytaniach o wyjazdy zagraniczne powodowało wejście informatorów w sferę zmian w obrębie relacji rodzinnych. Wielu z nich wskazywało na to, iż właśnie kwestie związane z sytuacją rodzinną: relacjami z najbliższymi partnerami oraz relacjami z dziećmi stanowią obszar, w którym pojawiają się najtrudniejsze problemy.

Dokonująca się w wyniku zagranicznych emigracji zarobkowych jednego lub obojga rodziców zmiana w obrębie sposobu pełnienia ról rodzicielskich oraz przemiany w relacjach emigrantów z dziećmi pozostawionymi w Polsce, stanowią kolejny obszernie relacjonowany przez informatorów obszar problemów. Sytuacja przestrzennego oddzielania jednego lub obojga rodziców od dzieci związana z migracjami zarobkowymi, różni się od typowego sieroctwa przede wszystkim faktem, iż nie ma charakteru permanentnego, nie towarzyszy jej odrzucenie dzieci przez rodziców oraz możliwy jest – choć determinowany warunkami technicznymi - systematyczny kontakt. Ministerstwo Edukacji Narodowej eurosieroctwo rozumie w następujący sposób:

(…) przez pojęcie tzw. eurosieroctwa należy rozumieć sytuację, w której emigracja zarobkowa rodziców/rodzica powoduje burzenie podstawowych funkcji rodziny, takich jak zapewnienie ciągłości procesu socjalizacji, wsparcia emocjonalnego dziecka i transmisji kulturowej. Takie rozumienie eurosieroctwa oznacza, że nie każde dziecko, którego rodzice lub rodzic wyjechał do pracy za granicą, powinno być traktowane jako eurosierota.⁷⁷

Jest oczywiście kwestią sporną jak ustalić, czy konkretny przypadek emigracji zarobkowej spowodował „burzenie podstawowych funkcji rodziny”, czy funkcje te realizowane są w innych – nie koniecznie patologizujących – formach.

Pozostawić również należy na boku rozważania nad tym, czy pojęcie eurosieroctwa jest trafne formalnie, czy nie.⁷⁸ Ze względu na jego obecność w dyskursie publicznym oraz wejście do języka potocznego, zostało wykorzystane jako nazwa kategorii dla opisu tych wszystkich problemów osobistych i rodzinnych, które zagraniczni emigranci zarobkowi – uczestnicy badania, łączą z pozostawieniem w Polsce dzieci. Zatem przez eurosieroctwo rozumieć tu będziemy sytuację funkcjonowania w Polsce nieletnich dzieci rodziców, z których jedno bądź oboje wyjeżdżają na krótsze lub dłuższe okresy do pracy za granicę.⁷⁹

77 Płuciennik W., Eurosieroctwo, WSE, ZSC, 2007-10 Za: Markowski M., MEN: Eurosieroctwo? Taki sam problem mają dzieci marynarzy, Gazeta Wyborcza,

http://wyborcza.pl/1,85996,5888323,MEN_Eurosieroctwo Taki_sam_problem_maja_dzieci_marynarzy.html

78 Rozważania takie snuje między innymi Bartłomiej Wilczak, wskazując, iż pojęcie to jest nie tylko nietrafne, ale wręcz pejoratywne i stygmatyzujące emigrantów, bowiem emigracja zarobkowa nie musi wiązać się z rozbiciem rodziny i porzuceniem dzieci. Wilczak B., Migracje rodzicielskie, w: Kozdrowicz E., Witczak B.

(red.), Szkoła wobec mobilności zawodowej rodziców i opiekunów. Niezbędnik nauczyciela, Zeszyty metodyczne nr 8, Centrum metodyczne Pomocy Psychologiczno – pedagogicznej, Warszawa 2008.

79 Takie ujęcie eurosieroctwa jest zbieżne z tym, jak to pojęcie rozumie Stanisław Kozak, który pisze, iż jest to zjawisko zaliczane jako poddziedzina „sieroctwa społecznego”, które określa sytuację i umocowanie społeczne dzieci wychowujących się poza rodziną. Por. Kozak. S., Patologia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 113

PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₁₄₅

Wśród problemów pojawiających się wraz z zarobkowymi wyjazdami zagranicznymi, informatorzy wymieniają utrudnienia w pełnieniu ról rodzicielskich. Jest to w ich świadomości mocno związane z fizycznym oddaleniem od rodziny i – podobnie jak w opisywanych wcześniej relacjach z partnerami/małżonkami – powoduje przede wszystkim szeroko rozumianą erozję więzi z dziećmi. Przy czym, im częstsze i dłuższe wyjazdy za granicę, tym osłabienie więzi jest silniejsze. Szczególnie, gdy praca za granicą uniemożliwia wspólną celebrację sytuacji, tradycyjnie rozumianych jako rodzinne. Dobrym przykładem są tu święta, szczególnie święta Wielkanocne i Boże Narodzenie, bezpośrednio przed którymi pociągi, samoloty i autostrady pełne są emigrantów śpieszących na spotkania rodzinne, a sytuacje awaryjne, w rodzaju usterki autokaru czy samolotu, śnieżycy itp. stają się newsami w mass mediach podawanymi w katastroficznym tonie.⁸⁰ Bywa tak, że decyzja o emigracji została podjęta pod silnym, lub wręcz wyłącznym wpływem motywu finansowego, wtedy wyasygnowanie dodatkowych kwot na przejazd do kraju postrzegane jest jak poważny wydatek, którego należy uniknąć (wersy: 123 – 125). Jednakże również w innych przypadkach, kiedy emigrant pozostawia dzieci w kraju, brak możliwości powrotu na rozmaitego rodzaju święta o rodzinnym charakterze postrzegany jest jako silny stresor i problem dla funkcjonowania rodziny. W jednym z wywiadów, informatorka – rozwiedziona matka dwojga dzieci – dając upust swemu rozżaleniu z powodu braku możliwości przyjazdu do Polski w trakcie świąt Bożego Narodzenia, mówi, iż pogłębiło to dodatkowo kryzys rodziny, w której więzi i tak były nadwątlone wcześniejszym rozwodem. W efekcie dzieci spędzały święta osobno, a pracująca za granicą matka ratowała się, w sensie emocjonalnym, poszukiwaniem rytualnych kontaktów z innymi Polakami, również spędzającymi ten czas za granicą (wersy: 138 – 145).

Osłabienie więzi z dziećmi opisywane jest również jako wzajemne odzwyczajenie (wersy: 253 – 255), które pomimo narastającej i dojmującej tęsknoty pojawiającej się w okresie pobytu na emigracji, rodzi określone problemy po powrocie z zagranicy (lub w okresach między kolejnymi wyjazdami). Ograniczone do mediów elektronicznych (Internet, telefonia) kanały komunikacyjne zubażają kontakt z dziećmi, które de facto przeżywają swoją codzienność w oddaleniu od emigrujących (jednego lub obojga) rodziców.

Brak obecności emigranta w rutynie życia dzieci sprawia, że po pewnym czasie pojawiają się nieporozumienia wynikające z odmiennych, poprzez swoje niedopasowanie, sposobów funkcjonowania w codzienności, to z kolei może powodować poczucie braku porozumienia i konflikty (wersy: 255 – 258). Podobne konsekwencje oddalenia od dzieci i rodziny znaleźć można w pracach z zakresu socjologii morskiej traktujących o rodzinach marynarskich.⁸¹ Należy przypuszczać, że częste nieobecności jednego lub obojga rodziców wprowadzają różnorodne zaburzenia w życiu rodziny związane z nieciągłością realizacji funkcji wychowawczej. Co więcej, długotrwałe cykle funkcjonowania rodziny w formie pełnej – przy obecności wszystkich jej członków, oraz niepełnej – gdy jeden lub oboje rodziców znajdują się na emigracji, prowadzi do powstawania odmiennych wzorców istnienia rodziny w każdej z tych sytuacji. Wszystko to w świadomości emigrantów stanowi wysoki koszt emocjonalny

80 Znamienny pod opisywanym względem był grudzień 2009 roku i obfite opady śniegu, które utrudniły lub sparaliżowały komunikację w dużej części Europy.

81 Por. Janiszewski L., Rodzina marynarzy i rybaków dalekomorskich. Studium socjologiczne, PWN, Warszawa – Poznań 1976, por także: Klepajczuk B., Rodzina ludzi morza. Trwałość i zmiana dylematów aksjologicznych, w: Janiszewski L. (red.), Współczesne rodziny polskie w okresie radykalnych zmian społecznych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1998, por także: Mrzygłód H., Zawód marynarza a typ więzi małżeńskiej w jego rodzinie w: Tyszka Z. (red.), Rodzina a struktura społeczna, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Bydgoszcz 1984

PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₁₄₆

ponoszony przez dzieci, choć z drugiej strony nie tylko one „przeżywają” wyjazdy zarobkowe rodziców. Rozłąka oraz świadomość zaniedbywania codziennych obowiązków rodzicielskich wynikającego z konieczności wyjazdów, stanowią jeden z najwyraźniej odczuwanych przez emigrantów czynników stresujących. Jeden z informatorów opisuje stosowane podczas wyjazdu techniki unikania kontaktu z dziećmi, które wpadając w pożegnalną histerię powodują, że i dla niego opuszczenie domu staje się jeszcze trudniejsze (wersy: 404 – 406).

W związku z dominacją mężczyzn wśród emigrantów posiadających dzieci, albo przynajmniej z funkcjonującym w świadomości emigrantów wzorcem, iż to mężczyzna – w oparciu o tradycyjny podział ról – wyjeżdża (lub powinien wyjeżdżać) w celach zarobkowych, podkreślany jest często utrudniony udział ojca w procesach wychowawczych.

Wydaje się, że w świadomości wyjeżdżających funkcjonuje model rodziny emigranckiej zakładający systematyczne wyjazdy jednego lub obojga rodziców, przy czym wyjazdy mężczyzn są traktowane jako bardziej typowe i wręcz naturalne. Nieobecność ojca w codziennym życiu rodziny wiąże się z osłabieniem kontrolnej funkcji rodziny. Brak stałej kontroli i wychowawczego nadzoru nad dziećmi stanowi jedną z cech konstytuujących wyłonioną w analizie zebranego materiału kategorię eurosieroctwa. W skrajnych przypadkach pozbawione kontroli rodzicielskiej dzieci wpadają w tzw. „złe towarzystwo”, a nawet w konflikt z prawem (wersy: 86 – 89, 149 – 152).

Kody uzyskane dla kategorii eurosieroctwo przedstawia tabela nr 19.

Tabela 19. Problemy osobiste i rodzinne w kategorii eurosieroctwo

L.p. Kategoria Kody I stopień Adres kodu Kody II stopień

2. E u ro s i er o c tw o

• kosztowne i nieczęste przyjazdy 116 – 122

fizyczne oddalenie

• konieczność oszczędzania ograniczająca możliwości

przyjazdów do Polski 123 – 125

• bark możliwości przyjazdu do Polski w okresie

świątecznym 138 – 139

• osłabienie więzi z dziećmi 84 – 85

228 – 230 247 – 252

erozja więzi

• długie, osłabiające więzi z rodziną pobyty za granicą 231 – 234

• dalsze osłabienie więzi rodzinnych spowodowane

niemożnością spotkania w okresie świątecznym 142 – 144

• okresy pobytu w Polsce stają się konfliktowe, brak

ciągłości kontaktu odsłania rozbieżności 255 – 258

• wzajemne odzwyczajenie 253 – 255

• osłabienie więzi z dziećmi, które „bardzo przeżywają” 169 – 170

emocjonalne koszty po stronie dzieci

• konsekwencje rozpadu rodziny ponoszone przez dzieci,

które „bardzo przeżywają” 105 – 108

• utrudniony udział ojca w wychowaniu dzieci 234 – 238

• wejście dzieci w „złe towarzystwo” 86

osłabienie kontroli nad dziećmi

• wejście dziecka w konflikt z prawem 89

149 – 152

• brak kontroli nad dziećmi 95 – 97

224 – 226

• telefony i Internet jako narzędzia komunikacji 128 – 135 sposoby przeciwdziałania

• pomoc dalszej rodziny 136 – 138

Źródło: badanie własne

PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₁₄₇