Europejski Trybunał Praw Człowieka

(1)

Marek Antoni Nowicki

– przegląd orzecznictwa

(lipiec–wrzesień 2003 r.)

Palestra 49/1-2(553-554), 136-143

(2)

PRAWA CZŁOWIEKA

Marek Antoni Nowicki

Europejski Trybunał Praw Człowieka

– przegląd orzecznictwa

(lipiec–wrzesień 2003 r.)

Obowiązek przestrzegania praw człowieka (art. 1)

Mechanizm Konwencji ma zasadniczo charakter subsydiarny. Władze krajowe mają bez-pośrednią legitymację demokratyczną i dlatego są w zasadzie lepiej przygotowane niż sę-dzia międzynarodowy do oceny potrzeb i warunków lokalnych.

Orzeczenie Hatton i inni v. Wielka Brytania, 8.7.2003 r., Wielka Izba, skarga nr 36022/97, § 97.

Orzeczenia mają nie tylko rozstrzygać sprawy wniesione do Trybunału, ale wyjaśniać, chronić i rozwijać zasady Konwencji, tak by państwa przestrzegały przyjętych przez nie zo-bowiązań.

Orzeczenie Karner v. Austria, 26.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 40016/98, § 26.

Głównym celem systemu Konwencji jest: zapewnienie jednostce ochrony, rozstrzyganie problemów ze względu na porządek publiczny w interesie ogólnym, podnoszenie w ten sposób na wyższy poziom ogólnych standardów ochrony praw człowieka i przenoszenie jurysprudencji praw człowieka na wspólnotę państw członkowskich.

Orzeczenie Karner v. Austria, 26.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 40016/98, § 26. Prawo do życia (art. 2)

Mogą istnieć przeszkody lub trudności uniemoźliwiające postępy śledztwa w sprawie, w którą zamieszani są funkcjonariusze sił bezpieczeństwa, jednak szybkie zbadanie sposobu użycia broni pozwala ufać, iż władze przestrzegają prawa i zapobiegają zmowie lub tolero-waniu nielegalnych działań.

Orzeczenie Finucane v. Wielka Brytania, 1.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 29178/95, § 70.

(3)

Musi istnieć wystarczająca kontrola publiczna śledztwa i jego rezultatów. Stopień tej pu-blicznej kontroli zależy od sprawy, zawsze jednak bliscy ofiary muszą uczestniczyć w postę-powaniu na tyle, by były zabezpieczone ich uprawnione interesy.

Orzeczenie Finucane v. Wielka Brytania, 1.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 29178/95, § 71. Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5) Ust. 1

Powtarzające się aresztowania w toku tej samej sprawy karnej, na podstawie niewystar-czająco uzasadnionych decyzji, prowadzą do naruszenia art. 5 ust. 1 i ust. 3 Konwencji.

Orzeczenie Smirnova v. Rosja, 23.7.2003 r., Izba (Sekcja) III, skargi nr 46133/99 i 48183/99, § 71.

Aresztowanie było zgodne z ustawą o wymiarze sprawiedliwości, która zobowiązuje każ-dą osobę do ujawnienia policji na jej żądanie nazwiska, adresu i daty urodzenia. Zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. b Konwencji miało zapewnić wypełnienie tego obowiązku. Pozostało ocenić, czy władze, dążąc do zapewnienia spełnienia obowiązku ujawnienia tożsamości, zachowa-ły właściwą równowagę. Trybunał przyznał, że możliwość identyfikacji obywateli ma dla policji podstawowe znaczenie, również firmy transportowe są uprawnione do zwrócenia się do policji o pomoc w sporze o ważność biletu autobusowego. Aresztowanie było więc zgodne z art. 5 ust. 1 lit. b. Zatrzymanie na ponad trzynaście godzin było jednak za długie i nieproporcjonalne do celu, biorąc pod uwagę, że próby ustalenia tożsamości nie były pod-jęte przez cały okres zatrzymania. Poza tym, skarżącej nie obejrzał doktor, a byłoby to uza-sadnione jej podeszłym wiekiem i mogłoby służyć przełamaniu impasu w kontaktach mię-dzy nią i policją. Władze nie zachowały więc równowagi mięmię-dzy prawem do wolności i po-trzebą zapewnienia wypełnienia przewidzianego prawem obowiązku.

Orzeczenie Vasileva v. Dania, 25.9.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 52792/99, § 39–42 – dotyczące zatrzymania w związku ze sporem o ważność biletu autobusowego, w trakcie którego skarżąca odmówiła podania swojej tożsamości; zob. również: decyzja Novotka v. Słowacja, 30.9.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 47244/99. Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6 ust. 1)

Nawet, jeśli we Francji nie ma pełnej swobody zmiany nazwiska, art. 61 kodeksu cywil-nego zapewnia każdej osobie, która usprawiedliwi uprawniony interes, możliwość domaga-nia się jego zmiany. W razie odmowy zainteresowani mogą odwołać się do sędziego admi-nistracyjnego z zarzutem nadużycia władzy i doprowadzić do kontroli sądowej legalności takiej decyzji. Uprawnienia administracji w tej sferze nie mają całkowicie dyskrecjonalnego charakteru. Odmowę może uzasadniać brak uprawnionego interesu w rozumieniu kodeksu cywilnego, a sędzia sprawuje w tym zakresie pewną kontrolę. Z tego wynika więc, że spór dotyczył prawa o charakterze cywilnym możliwego do dochodzenia w prawie wewnętrz-nym. Stan cywilny jest istotny ze względu na prawa o charakterze cywilnym w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji. Trybunał przypomniał, że jako środek identyfikacji osób i powiązań rodzinnych nazwisko dotyczy życia prywatnego i rodzinnego. Państwo i społeczeństwo mają interes w reglamentowaniu posługiwania się nazwiskami, ale te aspekty prawa

(4)

blicznego dają się pogodzić z życiem prywatnym rozumianym jako obejmujące, w pewnym stopniu, prawo jednostki nawiązywania i rozwijania stosunków z innymi osobami.

Orzeczenie Mustafa v. Francja, 17.6.2003 r., Izba (Sekcja) II, skarga nr 63056/00, § 141_.

Art. 6 Konwencji nie ma zastosowania do praw wyborczych.

Decyzja Hirst v. Wielka Brytania, 8.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 74025/01

Sprawozdania, w tym komentarze, dotyczące procesów sądowych, przyczyniają się do wzmocnienia ich publicznego charakteru zgodnie z wymaganiem art. 6 ust. 1 Konwencji, aby rozprawy były publiczne. Jest to szczególnie ważne, gdy proces dotyczy osoby publicz-nej, nieuchronnie i świadomie wystawiającej się na skrupulatną kontrolę dziennikarzy i ca-łego społeczeństwa.

Orzeczenie Craxi v. Włochy (nr 2), 17.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 25337/94, § 64.

Interes publiczny zwalczania przestępczości nie może usprawiedliwiać posługiwania się dowodami uzyskanymi w rezultacie podżegania przez policję.

Orzeczenie Edwards i Lewis v. Wielka Brytania, 22.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skargi nr 39647/98 i 40461/98, § 49.

Domaganie się ujawnienia istotnych dowodów nie jest prawem absolutnym. W każdym postępowaniu karnym mogą istnieć konkurencyjne interesy, jak bezpieczeństwo państwa, potrzeba ochrony świadków przed ryzykiem zemsty lub zachowania w tajemnicy policyj-nych metod śledczych, które należy rozważyć na tle praw oskarżonego. W pewpolicyj-nych przy-padkach może być konieczne uniemożliwienie udostępnienia pewnych dowodów obro-nie, aby zabezpieczyć w ten sposób podstawowe prawa innej osoby lub ochronę ważnego interesu publicznego.

Orzeczenie Edwards i Lewis v. Wielka Brytania, 22.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skargi nr 39647/98 i 40461/98, § 53.

Prawo do rzetelnej rozprawy przed sądem zagwarantowane w art. 6 ust. 1 Konwencji należy interpretować w świetle preambuły do Konwencji, która głosi, iż rządy prawa stano-wią wspólne dziedzictwo państw Konwencji.

Orzeczenie Riabych v. Rosja, 24.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 52854/99, § 51.

Jednym z głównych aspektów rządów prawa jest zasada pewności prawnej wymagająca, m.in., iż w razie ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, jego orzeczenia nie można już kwestionować.

1_{Przytaczamy je wyjątkowo, mimo że zapadło w czerwcu 2003 r., a więc powinno się znależć w} poprzednim przeglądzie.

(5)

Pewność prawna zakłada poszanowanie zasady res judicata, a więc zasady ostatecznego charakteru wyroków. Wynika z niej, iż strony nie są uprawnione do domagania się ponow-nej kontroli ostatecznego i obowiązującego wyroku, żadając nowej rozprawy lub decyzji.

Sądy wyższej instancji powinny wykonywać swoje uprawnienia do korygowania błędów prawnych, zapobiegania nadużyciom wymiaru sprawiedliwości, nie mogą natomiast zastę-pować nadzoru. Nie mogą być sposobem obejścia zakazu apelacji, a sama tylko możliwość dwóch rozbieżnych poglądów na ten sam temat nie może być powodem ponownego bada-nia sprawy. Odejście od tej zasady jest uzasadnione w razie konieczności tylko w bardzo poważnych okolicznościach.

Trudno sobie wyobrazić, aby art. 6 ust. 1 opisując szczegółowo gwarancje proceduralne stron sporu – rzetelności, publiczności i sprawności – nie chronił wykonania orzeczeń sądo-wych.

Prawo strony do sądu byłoby iluzoryczne, gdyby system prawny państwa zezwalał na uchylenie przez sąd wyższej instancji, na wniosek przedstawiciela państwa, ostatecznego i obowiązującego orzeczenia.

Wybór sędziów przez parlament nie wpływa na ich niezawisłość, jeśli w razie wyboru nie będą podlegać naciskom ani instrukcjom parlamentu, pełniąc swoją funkcję w sposób cał-kowicie niezależny. Sama nominacja przez parlament nie prowadzi do wniosku, iż będzie on wydawał sędziom instrukcje w sferze zastrzeżonej dla ich funkcji sędziowskiej. Same tyl-ko sympatie polityczne, mogące odgrywać rolę w procesie nominacji sędziów, nie mogą rodzić uprawnionych wątpliwości co do ich niezawisłości i bezstronności.

Decyzja Filippini v. San Marino, 26.8.2003 r., Izba (Sekcja) II, skarga nr 10526/02.

Jeśli oskarżony nieobecny na rozprawie nie mógł oczekiwać, że zostanie osądzony i ska-zany in absentia, nie można tłumaczyć jego nieobecności na rozprawie rezygnacją z praw art. 6 Konwencji.

Decyzja Jones v. Wielka Brytania, 9.9.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 30900/02.

Art. 6 Konwencji nie ma zastosowania do postępowania na podstawie skargi na policjan-ta, który zatrzymał skarżącego.

Decyzja Novotka v. Słowacja, 30.9.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 47244/99.

(6)

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8)

Konwencja nie uznaje wyraźnie prawa do czystego i spokojnego środowiska, jednak w razie bezpośredniego i poważnego narażenia na hałas lub zanieczyszczenie środowiska w inny sposób może pojawić się problem na tle art. 8.

Art. 8 może wchodzić w grę w sprawach ochrony środowiska, jeśli zanieczyszczenia były spowodowane bezpośrednio przez państwo, lub jego odpowiedzialność wynika z braku odpowiedniej reglamentacji prywatnego przemysłu.

Przy ocenie decyzji państwa wpływających na stan ochrony środowiska należy badać ich materialną treść, aby upewnić się, czy jest zgodna z art. 8. Należy również ustalić, czy przy jej podejmowaniu we właściwy sposób uwzględniono interesy jednostki.

Przy ocenie procedury w sprawach ekologicznych Trybunał musi badać jej całość, a zwłaszcza rodzaj stosowanej polityki i decyzji, stopień w jakim uwzględniono punkt widze-nia zainteresowanych, dostępne gwarancje proceduralne.

Przy ocenie, czy państwo nie przekroczyło granic posiadanej swobody, Trybunał nie na-daje żadnego specjalnego statusu prawom ekologicznym człowieka.

Przy rozstrzyganiu skomplikowanych kwestii polityki ochrony środowiska i gospodarki proces decyzyjny musi obejmować odpowiednie dochodzenia i studia umożliwiające zna-lezienie równowagi konkurujących interesów. Decyzję można podjąć wyłącznie pod wa-runkiem dysponowania wyczerpującymi i sprawdzalnymi danymi o wszystkich aspektach zagadnienia.

Nie można wymagać od sądów, aby w związku z kwestią dostępu do dziecka rodzica niesprawującego nad nim opieki, w każdym wypadku powoływali biegłego. Powinno to zależeć od szczególnych okoliczności sprawy, z właściwym uwzględnieniem wieku i dojrza-łości dziecka.

Orzeczenie Sommerfeld v. Niemcy, 8.7.2003 r., Wielka Izba, skarga nr 31871/96, § 71.

(7)

Powinny istnieć odpowiednie zabezpieczenia zapobiegające ujawnieniu informacji o charakterze prywatnym wbrew art. 8 Konwencji. Jeśli do takiego ujawnienia doszło, pań-stwo musi przeprowadzić skuteczne postępowanie wyjaśniające.

Przy ocenie zgodności ingerencji z prawem Trybunał jest uprawniony w pewnym zakre-sie do oceny, czy w danym przypadku przestrzegano prawa krajowego.

Monitorowanie za pomocą kamer działań jednostki w miejscu publicznym nie prowadzi do ingerencji w życie prywatne. Publikacja materiału w sposób wykraczający poza zwykłe jego wykorzystanie do innych celów niż ochrona bezpieczeństwa, narusza jednak zasadę ochrony tej sfery życia.

Orzeczenie Perry v. Wielka Brytania, 17.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 63737/00, § 38.

Art. 8 ma w oczywisty sposób zastosowanie do zarzutów dotyczących prawa do posza-nowania życia prywatnego, obejmującego fizyczną i psychiczną integralność osoby. Ciała dotyczą najbardziej intymne aspekty życia prywatnego. Przymusowa interwencja lekarska, nawet niewielka, jest ingerencją w to prawo.

Orzeczenie Y.F. v. Turcja, 22.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 24209/94, § 33.

Badania aresztowanych przez lekarza sądowego mogą być poważnym zabezpieczeniem przed napaściami seksualnymi lub znęcaniem się, jednak każda ingerencja w integralność fizyczną musi być przewidziana przez prawo i wymaga zgody. W innym wypadku osoba aresztowana byłaby pozbawiona gwarancji prawnych chroniących przed arbitralnością.

Orzeczenie Y.F. v. Turcja, 22.7.2003 r., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 24209/94, § 43.

Pojęcie „dom” z art. 8 Konwencji może obejmować również drugi dom mieszkalny oso-by, jeśli możliwe jest pojawienie się silnych więzi emocjonalnych z tym miejscem. Pojęcie to ma w pewnych okolicznościach zastosowanie także do miejsca, w którym dana osoba prze-stała mieszkać.

Orzeczenie Demades v. Turcja, 31.7.2003 r., Izba (Sekcja) III, skarga nr 16219/90, § 32–34. Swoboda wypowiedzi (art. 10 )

Opublikowanie komunikatu sądowego może stanowić dla pokrzywdzonego właściwe naprawienie szkody, bo informuje opinię publiczną o jego sprzeciwie wobec samowolnej publikacji jego wizerunku.

Decyzja Societe Prisma Presse v. Francja, 1.7.2003 r., Izba (Sekcja) II, skarga nr 71612/01 – dot. obowiązku publikacji komunikatu o wyroku sądu przeciwko spółce prasowej.

(8)

W pewnych okolicznościach można zakazać reklamy religijnej w mediach audiowizu-alnych.

Orzeczenie Murphy v. Irlandia, 10.7.2003 r., Izba (Sekcja) III, skarga nr 44179/98, § 67.

Potencjalny wpływ środka wypowiedzi ma duże znaczenie przy ocenie proporcjonalno-ści ingerencji, biorąc pod uwagę, iż media audiowizualne wywierają silniejszy i bardziej bezpośredni wpływ niż media drukowane.

Orzeczenie Murphy v. Irlandia, 10.7.2003 r., Izba (Sekcja) III, skarga nr 44179/98, § 69.

Ochrona źródeł dziennikarskich jest jednym z kamieni węgielnych wolności prasy. Jej brak mógłby zniechęcić źródła do pomocy prasie w informowaniu społeczeństwa o spra-wach publicznie ważnych. W rezultacie prasa miałaby gorsze warunki do wypełniania swo-jej niezastąpionej roli «psa łańcuchowego» a swo-jej zdolność do przekazywania informacji pre-cyzyjnych i wiarygodnych mogłaby ulec osłabieniu. Ze względu na znaczenie ochrony źró-deł dziennikarskich dla wolności prasy w społeczeństwie demokratycznym środek ją ograni-czający może być zgodny z art. 10, wyłącznie, gdy przemawia za tym przeważający interes publiczny.

Orzeczenie Ernst i inni v. Belgia, 15.7.2003 r., Izba (Sekcja) II, skarga nr 33400/96, § 91. Prawo do poszanowania mienia (art. 1 Protokołu nr 1)

Opóźnienie zwrotu nadpłaconego podatku jest ingerencją w prawo do poszanowania mienia spółki.

Orzeczenie Buffalo SRL en liquidation (w likwidacji) v. Włochy, 3.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 38746/97, § 31.

Przyjęcie systemu zaliczek na podatek wynika głównie z zamiaru skutecznego zwalcza-nia uchylazwalcza-nia się od podatków. System taki może jednak poważnie obciążać podatni-ków, zwłaszcza w razie zwłoki ze zwrotem przez administrację skarbową nadpłaconych zaliczek.

Przy ocenie, czy zachowano właściwą równowagę interesów należy wziąć pod uwagę metody zwrotu nadpłaconych zaliczek przewidziane w ustawach krajowych i sposób ich stosowania w konkretnej sprawie.

Ogłoszenie bankructwa nie oznacza pozbawienia własności, a jedynie możliwości admi-nistrowania i dysponowania majątkiem. Jest to więc ingerencja w prawo do poszanowania mienia polegająca na ograniczeniu możliwości korzystania z niego.

Orzeczenie Luordo v. Włochy, 17.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr. 32190/96, § 67.

(9)

Art. 1 Protokołu nr 1 nie zobowiązuje państwa do zachowania siły nabywczej sum zde-ponowanych w instytucjach finansowych.

Orzeczenie Riabych v. Rosja, 24.7.2003 r., Izba (Sekcja) I, skarga nr 52854/99, § 63. Prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13)

W kontekście przewlekłości postępowania sądowego art. 13 oferuje alternatywę: środek będzie skuteczny, jeśli albo przyśpieszy postępowanie albo zapewni odpowiednie napra-wienie szkody z powodu zwłoki, do której już doszło. Władze irlandzkie nie twierdziły, iż istniał jakiś konkretny środek prawny umożliwiający jednostce skargę dotyczącą przewle-kłości postępowania, twierdziły jednak, że skarżący mogli w każdym stadium sprawy wnieść skargę opartą na dwóch prawach konstytucyjnych: zasadzie sprawiedliwości konstytucyj-nej i prawie do sporów prawnych. Z żadkonstytucyj-nej ze spraw rozpatrywanych przez sądy irlandzkie nie wynikało, iż prawa te obejmują prawo do skargi z powodu przewlekłości postępowania zawinionej przez organa sądowe. Nawet zakładając, iż prawo do rozstrzygnięcia spra-wy w rozsądnym terminie jest jedną z gwarancji spra-wynikających z konstytucji, a skargę można wnieść w każdym czasie, nie wykazano, aby środek ten był skuteczny, odpowiedni i dostępny.

Orzeczenie Doran v. Irlandia, 31.7.2003 r., Izba (Sekcja) III, skarga nr 50389/99, § 59–69. Zakaz dyskryminacji (art. 14)

Muszą istnieć bardzo poważne racje, aby można było uznać za zgodną z Konwencją róż-nicę traktowania ze względu na urodzenie dziecka poza małżeństwem i w małżeństwie. To samo dotyczy różnicy traktowania ojca dziecka urodzonego w związku, w którym partnerzy żyli bez ślubu oraz rozwiedzionego ojca dziecka urodzonego w małżeństwie.

Orzeczenie Sommerfeld v. Niemcy, 8.7.2003 r., Wielka Izba, skarga nr 31871/96, § 93.

Różnice oparte na orientacji seksualnej wymagają na ich usprawiedliwienie szczególnie poważnych racji.

W sprawach, w których margines swobody państwa jest wąski – jak przy różnicy trakto-wania ze względu na płeć lub orientację seksualną – zasada proporcjonalności nie tylko wy-maga, aby wybrany środek był w zasadzie odpowiedni dla osiągnięcia celu. Należy także wykazać, iż był konieczny.