ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

W s z e c h ś w i a t

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

I

GRUDZIEŃ 1957 Z E SZ Y T 12

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 12 (1880)

S k o r k o w s k i E., E w o lu c ja k o n i a ...329

J a n u s z e w s k i J ., R o la p o k r y w y ś n ie ż n e j w k s z t a łt o w a n i u s ię s ta n ó w p o g o ­ d o w y c h ... 335

M a t a w o w s k i A. i S i ł a B ., Z a s to s o w a n ie iz o to p ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h w ę g la w b a d a n ia c h n a d s k ła d n ik a m i ż y w i c ... 337

L e ń k o w a A ., L w ie h i s t o r i e ... 340

F a l k i e w i c z B., K r a t e r y m e t e o r y t o w e ... 342

Z u r z y c k i J ., K e u k e n h o f ...348

K u b a s i e w i c z M ., K o śc i n ie d ź w ie d z ia ja s k in io w e g o z J e r z m a n o w ic . . . 350

K r e i n e r J ., J a k w y p r e p a r o w a a ć m ó zg s s a k a ? ... 351

K 1 e k o w s k a Z., Co to j e s t s t a w ? ... 352

D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e K ie r o w a n e m u t a c je „ s o m a ty c z n e " (B. K . M . ) ' ...353

C z y n n ik in ic ju j ą c y p a r te n o g e n e ty c z n y ro z w ó j n ie k tó r y c h r a s k u r i i n ­ d y k ó w (B, K o n i e c z n a ) ...354

S ta n o w is k o P y r r h o c o r is a p te r u s L . n a C z a rc ie j W y sp ie n a je z io rz e Ś n ia r d w y (I. i J . J . L i p o w i e ) ...354

P łe ć m ę s k a — o tr z y m a n a n a d ro d z e w ir o w a n ia (B. Ko n i e c z n a ) . . . . 355

R o z m a i t o ś c i ... 355

R e c e n z je W o r ld D ir e c to r y o f c r y s ta llo g r a p h e s (A. Ł . ) ...357

N o w y f ilm z z a k r e s u p s y c h o lo g ii z w ie r z ą t (K. M a l s k i ) ... 358

A r k a d y F i e d l e r : R y b y ś p ie w a ją w U k a ja li (M. W o ź n o w sk i) . . . . 358

P r o b le m y e w o lu c jo n iz m u (K. S w . ) ... 359

L is ty do r e d a k c j i Z d z ie jó w o d k ry ć p ia n e t o id (J. P a g a c z e w s k i ) ...359

S p r a w o z d a n i a ... 360

S p i s p l a n s z

I. K O M O R K A J A J O W A C Z Ł O W IE K A — fo t. J . H a jd u k ie w ic z II. Z A R O D E K L U D Z K I — fo t. K . C h u d z iń s k a

II I . M O T Y L IC A W Ą T R O B O W A — fo t. A . K u r n a to w s k i T A S IE M IE C — w ie n ie c h a c z y k ó w — fo t. B. S w ie rz e w s k i

IV . K A N G U R Y N A W Y B IE G U W E W R O C Ł A W S K IM Z O O — fo t.

S. P o r a d o w s k i

N a o k ła d c e : M U S Z L A (X e n o p h o r a so la r is L.)

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A

G R U D Z IE Ń 1957 Z E SZ Y T 12 (1880)

E D W A R D S K O R K O W S K I (K ra k ó w )

E W O L U C J A K O N IA

Pochodzeniu ko n i pośw ięcany b y w a w e w szystkich p o d ręcznikach hodow li ogólnej czy szczegółow ej w iększy rozdział. Szczegółow a bo­

w iem znajom ość pochodzenia d an ej g ru p y zw ie­

rz ą t n ieb y w ale u ła tw ia i — co w ażniejsze — p rzyspiesza re z u lta ty h od o w lan e i to w w y n ik u d odatnim . T rzeb a je d n a k p rz e d e w szystkim opracow ać s y ste m a ty k ę danej g ru p y zw ierząt, czyli u jaw n ić w d a n y m g a tu n k u w chodzące w jego sk ła d po d g atu n k i, ab y m ożna je rozróż­

niać i podać ich d o k ład n ą c h a ra k te ry sty k ę , a n a stę p n ie zastanow ić się n a d ich pochodze­

niem .

Ścisłe b a d a n ia k raniologiczne i biom etryczne, o raz o b serw acja osobników należący ch d o ró ż­

n y c h p o p ulacyj k o ń skich ujaw n iły , w g a tu n k u końskim sześć p o d gatu n ków , c h a ra k te ry z u ją c je n astęp u jąco :

1. E q u u s caballus m osbachensis R eichenau — ciężki, w y n io sły k oń w z ro stu około 176 cm, w y ­ jątk o w o dochodzący do 190 cm; głow a ciężka o w y b itn y m garbonosie, b ard zo w ąsk im czole, szczególnie długiej części tw arzo w ej, a bardzo k ró tk ie j i w ąsk iej części m ó zgow ej; tu łó w długi, lecz stosunkow o w ąski, n a w ysokich nogach;

n a jb a rd zie j c h a ra k te ry sty c z n y m p rzed staw icie­

lem je s t siw y k oń k lad ru b sk i, ja k rów nież a n d a ­ lu zy jsk i i b e rb e ry js k i (ryc. ¹ ).

2 . E ąuus caballus abeli A n to nius — ciężki, m asyw ny k o ń w z ro stu około 173 cm; duża gło­

w a o p ro sty m p ro filu , n iez b y t w ąsk im czole, bardzo d łu g iej części tw arzo w ej a zarazem d łu ­ giej części m ózgow ej; tu łó w o szerokiej i głębo­

kiej piersi, siln y m ro złu p a n y m zadzie, n a k ró t­

kich nogach; ty po w ym p rzed staw icielem je st tu k a ry koń fry z y jsk i a tak ż e k o ń z P incgau i G ra u b in d en (ryc. 2).

3. E ąuus caballus m u n in en sis — lek k i koń w zro stu około 155 cm ; gło w a o w ąsk im czole i d ług iej części tw arzow ej z p ro sty m a n a w e t garbonosym profilem ; tu łó w w ąsk i i d łu g i n a w ysokich nogach, o słabiej ro zw in ięty m zadzie w sto su n k u do silniej ro zw iniętego przodu;

czystym p rzed staw icielem je s t tu k asztan o w ata rasa a rab sk a m unighi, poza n ią p o d g a tu n e k ten w y stę p u je w przew ad ze u k o n ia ach ał-tek iń - skiego i tu rk m eń sk ieg o (ryc. 3).

4. E ąuus caballus e w a rti — lek k i koń w zro­

stu około 148 cm; głow a o szerokim , w y p u k ły m czole i w zględnie długiej części tw arzow ej, część m ózgow a k ró tk a , o b ard zo w ysokiej potylicy;

tu łó w głęboki i szeroki n a nogach o dług im prze d ra m ien iu a k ró tk im nadpęciu; bud ow a wysoce zrów now ażona; czystym p rzedstaw icie­

lem je s t tu g n iad a ra sa a ra b sk a — k u h ailan, a poza n ią p o d g atu n ek te n p rz e ja w ia się głów nie u ko n i polskich i k irgiskich, ja k ró w nież m o n ­ golskich (ryc. 4).

5. E ąuus caballus cracoviensis — m a ły konik w zro stu około 139 cm; głow a m ała o niezb y t w ąskim czole, lecz k ró tk ie j części tw arzow ej a b ard zo szerokiej i w y p u k łej, nadczeln ej czę­

ści m ózgow ej z b ardzo n isk ą potylicą; budow a k sz ta łtn a n a k ró tk ic h nogach; ty p o w y ch jego przedstaw icieli z n a jd u jem y p rzed e w szy stkim

43

330 W S Z E C H Ś W I A T

R yc. 1. K o ń k la d r u b s k i w ty p ie E. c. m o s b a c h e n s is

w g n iad ym szetlan d p on y, a n a stęp n ie w koniku b ałk ań sk im i p o lsk im (ryc. 5).

6. Equus caballus nordicus — m a ły konik w zrostu Około 143 cm; g ło w a o bardzo szerokim , w k lę sły m cz o le i k rótk iej części tw arzow ej, a d łu g iej m ózgow ej z w y so k ą p o tylicą; tu łów o szerok iej i głęb ok iej p iersi na k rótk ich nogach, bardzo h arm on ijn ej b ud ow y; c z y sty m p rzed sta­

w ic ie le m je st tu s iw a rasa arabska — sak law i, poza n ią p od ga tu n ek ten w y stę p u je g łó w n ie w k onik u islan d zk im i sy b ery jsk im (ryc. 6).

W te n sposób u ja w n iw szy i o k reśliw szy sk ładniki, cz y li p o d gatu n k i w gatu n ku Equus caballus L., m ożem y zająć się zagad n ien iem ich pochodzenia.

A m ery k a P ółn ocn a została b ezsp orn ie uznana za k oleb k ę rodzaju Equus, k tó reg o p rotop lastą okazał się Eohippus (ryc. 7) d oln ego eocen u z N e w M exico, dziś ju ż d obrze zn a n y ek w id z czterem a p rzed n im i i trzem a ty ln y m i p lacam i.

P o czą w szy od n ie g o u stalon o z w y sta rcza ją cy m p raw d op o d ob ień stw em w sz y stk ie e ta p y rozw o­

jo w e rodzaju Equus p oprzez trzecio rzęd aż do p le isto cen u w czw artorzęd zie am eryk ańsk im , w k tórym — d o szed łszy do k o ń cow ego stad iu m rozw ojow eg o — Equus scotti w y g in ą ł.

Z n ie zn an ych nam dokład nie p rzy c zy n go-

R yc. 2. K o ń f r y z y js k i w ty p ie E. c. a b eli rący, n ieom a l tropik alny klim at, k tóry trw ał n iep rzerw a n ie od p oczątku trzeciorzędu, za czy ­ na się w p lio c en ie stop n iow o oziębiać. W iele p o staw ion o h ip o te z na tem at p rzy czy n tego ozięb ien ia. W iększość badaczy zgadza się, że ok resow e ob niżk i średniej tem p eratu ry rocznej w p le isto c e n ie ep ok i czw artorzęd ow ej b y ły p o ­ w o d o w a n e zm ian am i w n a silen iu p rom ien iow a­

nia słon eczn ego. M im o ż e ob niżk i te w y n o siły za led w ie p arę stopni, p o w od ow ały p rzecież w m n iejszej m ierze n iż n orm aln ie top n ien ie śn ie g ó w i lod ów , k tóre w zw iązk u z ty m co­

roczn ie p o w ięk sza ły sw o ją p ow ierzch n ię i m ią ż­

szość. W ten sposób lą d olód w ciągu ty sią clec i p o su w a ł s ię sto p n iow o od p ó łn o cy ku p ołu d nio­

w i. M iało to m ie jsc e w o k resie p leistoceń sk im , n a zy w a n y m też ok resem „ d y lu w ia ln y m “, w k tó­

ry m n a p rzem ia n n a stęp o w a ły po so b ie cztery zn a czn iejsze o b n iżen ia tem p era tu ry oraz trzy ociep len ia , a sk u tk iem te g o b y ły cztery siln e zlo d o w a cen ia p rzed zielon e trzem a okresam i m ięd zy lo d o w co w y m i. O kres ten trw a ł około 600 ty się c y lat. P raw d op od ob n ie n ajd łu żej tr w a ­ ło czw a rte (ostatnie) zlod ow acen ie, bo około

100 ty się c y lat, a najkrócej d ru gie — około 50 ty się c y lat; n a jd łu ższ y m b y ł drugi ok res m ię- d zy lod ow co w y , gd y ż trw a ł o k oło 190 ty się c y lat,

R yc. 3. K o ń a r a b s k i m u - n ig h i w t y ­ p ie E. c. m u -

n in e n s is

R yc. 4. K o ń a r a b s k i k u - h a il a n w t y ­ p ie E. c.

e w a r ti

pozostałe zaś — pierw szy i trzeci — po około 60 ty sięcy lat.

N ajdalej sięgał lądolód podczas drugiego zlo­

dow acenia; p o łu d n io w a jego g ran ic a przebiegała przez p o łudniow ą A nglię, północne Niemcy, p o­

łudniow ą P o lskę (K raków ), w ZSRR — n a p o ­ łu d n ie od K ijow a i M oskwy, n a stę p n ie Donem, n a zachód od W ołgi i K am y po U ral, dalej — na północ od Tobolska, przez T unguzkoje k ie­

r u je się k u północy, b y zboczyć koło T arach ań - ska n a w schód, a od G ór W ilujskich znow u n a północ k u M orzu Lodow atem u. N ajm niejszy zasięg m iało c z w arte zlodow acenie: lądolód po­

k ry w a ł k ra je skan dyn aw sk ie, sięgając n a po­

łudnie po W arszaw ę, a n a w schodzie — do po­

łow y p ó łw yspu T ajm y r. N iek tó rzy p rz y jm u ją jeszcze lodow iec n a północnej części W ysp B ry - B ry ty jsk ich . Poza ty m w czasie zlodow aceń b y ły p o k ry te lodow cam i A lpy i wyższe pasm a górskie.

Z m ieniający się k lim a t oraz n ajścia i cofania się lądolodu b y ły n ie b ez w p ły w u n a szatę ro ­ ślin n ą o k resu pleistoceńskiego. Zasadniczo sto ­ sun ki flo ry sty c z n e p rze d staw ia ły się n a stę p u ­ jąco: w p ew nej odległości od lądolodu zaczynał się pas tu n d ry p o k ry te j m ch am i liściastym i i porostam i, przy ziem n y m i b rzózkam i i k a rło ­ w a tą w ierzbą, krzaczk am i jag ó d i drobnych krzew inek. N a p o łu d n ie tu n d ra przechodziła stopniow o w zim ny, a n a stę p n ie ciepły step, w iosną p o k ry ty b u jn ą ru n ią tra w i ziół stepo­

w y ch o raz k o b iercem kw iatów ; late m n ato m iast, pod p alący m i p ro m ien iam i słońca w szystko o b u ­ m ie ra i schnie, a zim ą zo staje p o k ry te głębokim i śniegam i. N astęp n ie step zalesia się stopniow o drzew am i szpilkow ym i, by d alej n a południe p asem laso-stepu, a n a stę p n ie lasam i m ieszany­

m i p rzejść do lasów liściastych. O braz tej ro ­ ślinności zm ien ia się — m a się rozum ieć — za­

leżnie od zm ian klim atu , a więc i n asu w a n ia się, e w e n tu aln ie ustęp o w an ia lądolodu.

W tak ic h w a ru n k a c h k lim aty czn y ch i flo ry - styczny ch b y to w a ły kon ie w pleistocenie euro­

pejskim . M ianow icie am e ry k ań sk i E quus (praw ­ dopodobnie E. sim p licid en s Cope), nim doszedł w pleistocenie a m e ry k ań sk im do końcowego s ta ­ diu m rozw ojow ego E. scotti, ro zp rzestrzen ił się do E u ro p y i A zji jeszcze w g ó rn y m pliocenie.

W ówczas A m e ry k a P ó łn o cna b y ła połączona z E u ro p ą pom ostem grenlandzko-islandzkim , a z A zją p om ostem przez C ieśninę B eringa.

E ąuus a m e ry k ań sk i więc, ro zp rzestrzen iając się w w a ru n k a c h tu n d ry górnego pliocenu ku wschodow i, d o ta rł przez p om ost gren łan d zk o- islandzki do E uropy, a n a stę p n ie przez połącze­

nie ibery jsk ie, gdzie dzisiaj cieśnina g ib ra lta r- ska, do A fry k i, jak o E. stenonis Cocchi; n a to ­ m iast ro zp rz e strze n iają c się k u zachodow i po przez p om ost łączący C ieśninę B erin g a d o tarł do A zji ja k o E. sw a len sis F a lk o n er & C autley, a w m łodszym p leisto cenie n a w e t d alej do E u ­ ro p y ja k o E. h em io n u s fossilis Owen. E. sten o ­ nis w y stę p u ją c y w górnym pliocenie południo-

G r u d z i e ń 1957

V

w o-zachodniej E uropy i północnej A fry k i w y ­ kazuje, poza znacznym podobieństw em do am e­

ry kańskiego E ąuus, w iele pod o bień stw a z cięż­

k im i końm i pleistocenu, a więc i dzisiejszym i, a także z afry k ań sk im i zebram i. E. sw alensis natom iast, w y stęp u jący w górnym pliocenie cen traln o -azjaty ck im , w ykazując rów nież znacz­

ne podobieństw o z am ery k ań sk im Eąuus, jest poza tym podobny pod w ielom a w zględam i do półosłów azjatyckich — E. hem ionus Pallas.

W ynika z powyższego, że E. stenonis to zebro- koń, k tóry ro zprzestrzen iając się w E uropie w pleistocenie tra c ił cechy żeb ro w ate — w zw iązku z czym daw ał końskie podgatunki, a rozprzestrzeniając się w głąb A fryki, tra c ił cechy końskie, dając zebry. E. sw alen sis n a to ­ m iast to osło-koń, k tó ry w Azji dał półosły, w A fryce z a trac ił cechy końskie, by dać typow e osły, a w E u ro p ie stra c ił cechy ośle, b y stać się k ońskim pod gatu nk iem E. caballus nordicus.

W ostatnim w y p a d k u ogniw em pośrednim był E. hem ionus fossilis O w en (ryc. ⁸ ).

W ynika z powyższego, że E uropa jest ojczyzną konia, A zja — pół-osła, a A fry k a — osła i zebry, czyli w a ru n k i ekologiczne E uropy s p rz y ja ły ro z­

w ojow i konia, A zji — półosła, a A fry k i — osła i zebry. P o tw ie rd z a ją to znaleziska czaszek z górnego pleistocenu, ja k rów nież ry su n k i czło­

w ieka paleolitu, o d tw arzające końskie podg a­

tun ki. Św iadczą one, że w okresie k u ltu r y m a ­ gdaleńskiej górnego paleolitu, a w ięc w czasie czw artego zlodow acenia, istn iały już w szystkie opisane p o d g a tu n k i końskie, jak ie p rze jaw ia ją się w dzisiejszych p o p u lacjach (ryc. 9— 14).

O dpow iednich znalezisk azjatyck ich nie spo­

tykam y. W ogóle nie sp o ty k am y się w A zji z k o niem w o kresie pom iędzy czw arty m zlodo­

w aceniem , a III tysiącleciem ; nie z n ajd u jem y jego szczątków an i w izerunków , ja k i pisanych w zm ianek. J a k w iadom o, w ty siącleciu ty m trw a ła w ielk a w ęd ró w k a ludów a ry jsk ic h z E u ­ ropy w schodniej k u Iran o w i i Indiom . Oba te fa k ty z dużym praw do pod o bieństw em p rzem a­

w ia ją za tym , że dopiero te w łaśnie lu d y a ry j­

skie w p row ad ziły konia do Azji, p oprzednio go udom ow iw szy. W te n sposób ste p y azjatyckie ożyw iły się ta b u n a m i zdziczałych koni zbiegłych z pierw o tn y ch w aru n k ó w ich b y to w a n ia w u d o­

m ow ieniu.

N iezm iernie w ażną je s t z n a­

jom ość ośrod­

ków pow stania oraz p ierw o tn e ­ go rozm ieszcze­

n ia w czasie i p rzestrzen i pod- g a tu n k ó w ko ­ nia, czyli okolic skąd pochodzą.

Zależnie bo­

w iem od tego Ryc. 5 K o n ik s z e tla n d z k i w typie w jakich w a- E. c. c r a c o r ie n s is

3 3 1

4 3*

332 W S Z E C H Ś W I A T

R yc. 6. K o n ik is la n d z k i w ty p ie E. c. n o r d ic u s

ru n k a c h d a n y p o d g a tu n e k p o w stał, czyli w p ie r ­ w o tn y m s ta n ie b y tu ją c , ro zw in ą ł się — w y ­ k ształcił on sw e biologiczne w łaściw ości fizjologiczne, typ u, p o k ro ju , m aści. Z a g a d ­ n ien ie to n ie było ła tw e do ro zw iązania. W ę­

dró w k i człow ieka bow iem , ja k ró w n ież k rzy żo ­ w anie w u d o m ow ieniu spow odow ało n ieb y w a łą p a n m ik sję p o d g a tu n k o w ą p o p u lacy j końskich, ja k ró w n ież w w y so k im s to p n iu zm ien iło p ie r ­ w o tn e rozm ieszczenie p o d g a tu n k ó w konia. M i­

m o to jed n ak , bio rąc pod u w a g ę sk ą p e z re sz tą znaleziska p leisto ceń sk ie oraz n a sile n ie p e w n y c h p o d g atu n k ó w w d a n y c h p o p u lac jac h końskich, spow odow ane bezsprzecznie w a ru n k a m i ekolo­

gicznym i danego środow iska, d ało się rozw iązać z d u ży m p raw d o p o d o b ień stw em to w a ż n e za­

g a d n ie n ie o śro dkó w p o w sta n ia o raz rozm iesz­

czenia w czasie i p rz e s trz e n i p o d g a tu n k ó w k o ­ nia.

P o d g a tu n k i k o ń sk ie — ja k to stw ie rd z i­

liśm y — p o w staw ały k o lejn o w p leisto cen ie w E uropie. E. sten o n is Cocchi, e u ro p e jsk a gałąź zeb ro -k o ń sk a am ery k ań sk ie g o E quus, w y stę p u -

R yc. 7. E o h ip p u s — p r o t o p la s t a e k w id ó w

jący w g ó rn y m pliocenie południow o-zaehod- n iej E u ro p y i północnej A fry k i b y ł przodkiem E. c. m osbachensis R eichenau. S zczątki tego ko­

n ia znaleziono w w a rstw a c h p i e r w s z e g o o k r e s u m i ę d z y l o d o w c o w e g o w Mos- b ach (Baden) i w P o d b a b a koło P ra g i czeskiej.

P o d g a tu n e k te n p rz e ja w ia się głów nie w koniu and alu zy jsk im , staro -h iszp ań sk im ko niu z K lad - rubów , ko niu b e rb e ry jsk im , a tak że n e a p o lita ń - skim k o n iu średniow iecza. D latego p rzy p u sz ­ czam y, że ośro dk iem p o w sta n ia E. c. m osb ach en ­ sis by ły zacho dn ie okolice M orza Śródziem nego, a w ięc p o łu d niow o -w scho dn ia część P ó łw ysp u Ib ery jsk ie g o i p ółnocno-zachodnie pobrzeże A fry k i; stą d ro z p rz e strz e n ił się k u północy p o ­ m orzeni A tlan ty ck im , a k u w schodow i n a P ó ł­

w ysep A p en iński i po E u ro pę środkow ą.

C iepły ów czesny k lim a t ta m te jsz y c h okolic znacznie się oziębia i s ta je się surow y; n a s tę ­ p u je d r u g i e z l o d o w a c e n i e o n a jd a l­

szym zasięgu. Z a istn ia ły w ów czas odpow iednie w a ru n k i k lim aty czn e do p o w stan ia E. c. abeli

R yc. 8. R o z p r z e s tr z e n ia n ie s ię r o d z a j u E ą u u s

A n to n iu s w środ ow isku tu n d ry p rzy lodow cow ej.

W ziąw szy to p o d uw agę, ja k rów n ież przem ożne w y stę p o w a n ie tego p o d g a tu n k u w d a w n y m k o ­ n iu fry z y jsk im i an gielskich sz ajrac h o raz w k o ­ n iac h z P in o g a u i G rau b in d en , p rzy jm u je m y , że o śro dk iem p o w sta n ia E. c. abeli b y ły p rz e strz e ­ n ie tu n d ry , ciągnące się pasem przylodow co- w y m od po łud nio w ej części w y sp B ry ty jsk ic h po śro d k o w ą E uropę, a także z północnej stro n y lodow ca alpejskiego, sk ą d ro zp rz e strze n ił się w k ie ru n k u połudn io w o -zach o dnim poza P ire ­ n eje, gdzie z n a jd u je m y jego ry s u n k i w yko n ane rę k ą człow ieka k u ltu r y m agd aleń skiej.

K lim a t s ta je się łagodny, znacznie cieplejszy od obecnego; lodow iec cofa się i n a stę p u je n a j­

dłuższy d r u g i o k r e s m i ę d z y l o d o w - c o w y. Ó w czesne w a ru n k i k lim aty c z n e spo ­ w odow ały w y tw o rz e n ie się p o d g a tu n k u E. c.

rauninensis w środ ow isku stepow ym , n a te r e ­ n a c h dzisiejszej F ra n cji, za czym p rze m aw ia f a k t zn alezien ia w L a M icoąue i S o lu tre w ie l­

k iej ilości szk ieletó w końskich, należący ch

w p rzew ad ze do tego po d g atu n k u , ja k rów nież

w y ją tk o w e n asilen ie w lek k ich p o p u lacjach

G r u d z ie ń 1957

R yc. 9. R y s u n e k c z ło w ie k a k u lt u r y m a g d a le ń s k ie j z g ro ty L es C o m b a re lle s , p r z e d s ta w ia ją c y k o n ia ty p u

E. c. m o s b a c h e n s is

R yc. 10. R y s u n e k c z ło w ie k a k u lt u r y m a g d a le ń s k ie j z g r o ty La P a s ie g a , p r z e d s ta w ia ją c y k o n ia ty p u E. c.

abeli

fran cu sk ich (szczególnie w arab sk iej ty p u m u­

nighi i w an g lo-arabskiej) p o d g a tu n k u E. c. m u- ninensis, k tó re m u w idocznie sp rz y ja w y b itn ie k lim a t oceaniczny. P ie rw o tn e ro zp rzestrzen ie­

nie tego p o d g a tu n k u b y ło znaczne; z dużym praw do p odo b ieństw em m ożna p rzyjąć, że się­

gało od północnej części P ó łw y sp u Iberyjskiego, grl ⁷ .ip z czasów k u ltu r y m agdaleńskiej posiada­

m y liczne ry su n k i k oni tego typ u , po w schodnie ru b ieże E u ro p y (w M ysow n a d K am ą znale­

ziono szczątki tego konia), z w yłączeniem n ad ­ m orskich rejo n ó w M orza Północnego i B ałty ku oraz południow ej części zalesionej wówczas E uropy.

N a staje zim ny, suchy, k o n ty n en ta ln y klim at stepow y, a z n im t r z e c i e z l o d o w a c e ­ n i e . Z aistn iały w a ru n k i do pow stania drugiego p o d g a tu n k u stepow ego E. c. ew arti. W po p u ­ lacjach e u ro p ejsk ich spo ty k am y go głów nie w k o n ik u polskim , a także w arab ach w Polsce od w iek ó w ho dow anych i w ogóle w naszym kon iu rodzim ym , co p rzem aw ia za tym , że ośrodkiem p o w stan ia E. c. ew a rti b y ły nasze ziem ie; dosko nałe aklim aty zow an ie się w P o l­

sce ra s y arab sk iej k u h a ila n ó w z n a jd u je tu w y ­

tłum aczenie. P ie rw o tn e ro zprzestrzenien ie tego p o d g atunku p o k ryw ało się w edług w szelkiego praw dopodobieństw a z rozprzestrzen ien iem E. c.

m uninensis z ty m jednak, że sięgało dalej n a wschód.

P o w rotne ocieplenie się k lim a tu pow oduje cofnięcie się lodowca, w zw iązk u z czym n a s tę ­ p u je t r z e c i o k r e s m i ę d z y l o d o w c o - w y. P o w sta je p o d g a tu n e k ko n ik a m ałego — E. c. cracoviensis praw d op od ob nie w środow isku laso-stepu E u ro p y środkow ej. N asilenie tego p o d g atu n k u w y stę p u je głów nie w p o p ulacjach koników bałk ańskich , polskich, a tak że angiel­

skich — p rze d e w szystk im u S h etlan d -P o n y . B ałkany je d n a k podów czas zalesione n ie m ogą być b ra n e pod uw agę ja k o p ierw o tn a p rze strz e ń b y to w an ia k on ia; d lateg o z dużym praw dopodo­

b ieństw em p rzy jm u je m y , że p ie rw o tn e rozp rze­

strzen ien ie E. c. cracoviensis b yło podobne do rozprzestrzen ien ia E. c. ew a rti z tym , że sięgało po w ybrzeże M orza Północnego i południow y

b m m

H I

LŚMMśL. .. - ...

R yc. 12. R y s u n e k c z ło w ie k a k u lt u r y m a g d a le ń s k ie j z g r o ty A lta m ir a , p r z e d s ta w ia ją c y k o n ia ty p u E. c.

e w a r ti R yc. 11 R y s u n e k c z ło w ie k a k u l t u r y m a g d a le ń s k ie j

z g ro ty L a P o rte l, p rz e d s ta w ia ją c y k o n ia ty p u E. c.

m u n in e n s is

334 W S Z E C H Ś W I A T T a b l i c a I

Form acje i ich okresy

w tys. la t

Okresy i klim at Człowiek i jego kultury Koń

H

l »

O 5,0

Ekspansja aryjska

1

K oń w Azji Udomowienie konia

C E

N 8,0

K lim at łagodnieje Homo

N eolit M ezolit

20,0

P 120,0

IV zlodow acenie W iirm Zim no

sapiens

k. m agdaleńska k. solutrejska k. oryniacka L

E 180,0

3 okr. międzylod.

Riss — Wiirm Ciepło

H om o neander-

thalensis k. m ustierska E. caballus

ctacoyiensis

I

240,0

III zlodowacenie Riss Sucho i zimno

k. aszelska E. caballus ewarti E. caballus

nordicus S

T 430,0

1 o k r. m iędzylod.

M indel — Riss W ybitnie ciepło

P. heidelbergensis k. szelska E. caballus

muninensis

O

480,0

II zlodow acenie M indel B. zim no

k. preszelska

E. caballus abeli

C

E

540,0

1 o k r. międzylod.

G iinz — M indel Ciepło

E. caballus mosbachensis

E. hemionus fossilis

N

600,0

I zlodowacenie G flnz B. zim no

Pithecanthropus

erectus Paleolit

P L I O C E N

E. stenonis E. shalensis

(W A y i)

B. ciepło Eolit

re jo n P ó łw y sp u S k an d y naw sk iego , a n a w e t pó łw ysep T a jm y r, gd zie znaleziono szczątk i tego konia.

Czas i o śro d ek p o w stan ia, ja k i p ie rw o tn e ro z­

m ieszczenie szóstego p o d g a tu n k u k o n ia — E. c.

n o rdicus je s t bo d aj n a jtru d n ie js z e do o d g ad ­ nięcia. P o d g a tu n e k te n — ja k w iadom o — po­

chodzi z lin ii osło-końskiej, ro z p rz e strz e n ia ją ­ cego się od w sch odu z A zji E. sw a len sis, k tó ry w m łodszym p leisto c e n ie d o ta rł do E u rop y , od­

k r y ty t u i o p isan y p rzez O w ena jak o E. h e m io ­

n us fossilis. P raw d o p o d o b n ie p o w stan ie E. c.

nordicus p rz y p a d a n a t r z e c i e z l o d o w a ­ c e n i e o klim acie z im n y m i suchym , o k re ­ sowo a rk ty c z n y m i su b ark ty czn y m , w środo­

w isk u tu n d ry e w e n tu a ln ie zim nego ste p u p ó ł­

no cno-w schodniej E uropy, sk ąd ro zp rzestrzen ił

się za co fający m się lodow cem k u północnej

E u ropie i północno-zachodniej Azji, w k tó re j

je d n a k n a s k u te k czw artego zlodow acenia w y ­

g in ął rów nocześnie z E. c. cracoviensis. K onik

pó łnocny b y ł c h y b a n a jb a rd z ie j rozpow szech-

G r u d z ie ń 1957 335

R yc. 13. R y s u n e k c z ło w ie k a k u lt u r y m a g d a le ń s k ie j z g ro ty L a F o n t d e G a u m e , p rz e d s ta w ia ją c y k o n ia

ty p u E. c. c r a c o r ie n s is

nionym koniem w E uropie, a jego ro zprzestrze­

nienie p o k ry w ało się praw do p o d ob n ie z ro zp rze­

strz e n ie n ie m re n ife ra (R an g ifer tarandus L.), którego połud nio w y zasięg dochodził do po ­ łudniow ych stoków P ire n e jó w i Alp, pu szty w ę ­ gierskiej o raz stepów czarnom orskich, nie się­

g ając w ybrzeża. I obecnie p o d g atu n ek te n je s t bodaj n a jb a rd zie j rozpow szechniony w p o p u ­ lacjach końskich: p rze d e w szy stk im w y stę p u je u k oników islandzkich i syberyjsk ich , a także u koni kirgiskich, m ongolskich, chińskich, a ra b ­ skich (rasa saklaw i) o raz u koników angielskich (W elsh-Pony), polskich, huculskich, V eglia- Pony, a n a w e t u T ogo-Pony i kuców w ysp A r­

chipelagu M alajskiego.

O kres, w k tó ry m ro zw ijały się po dg atunki końskie, trw a ł około 600 0 0 0 lat, a w ięc zm iany k lim atu a z n im i flo ry sty czn e b y ły b ardzo po­

wolne. Pozw oliło to koniom dan y ch po d gatu n-

R yc. 14. R y s u n e k c z ło w ie k a k u lt u r y m a g d a le ń s k ie j z g ro ty L es C o m b a re lle s , p rz e d s ta w ia ją c y k o n ia ty p u

E. c. n o rd ic u s

ków znaleźć zawsze odpow iadające im środo­

wisko: tu n d ry zim nego czy ciepłego stepu. W ten sposób p rz e trw a ły do n aszych czasów w szystkie po d g atu n k i końskie, k tó re p o w stały w pleisto­

cenie. W idzim y je w szeregu dzisiejszych po- pulacyj końskich w m n iejszy m lu b w iększym przem ieszaniu, k tó re zostało spow odow ane p rz e ­ de w szystkim w ęd ró w kam i ludów , a n a stęp n ie krzyżow aniem w udom ow ieniu. Z tego w łaśnie pow odu skład p o d g atunk o w y p opulacyj nie je s t jednorodny, w zw iązku z czym k a ż d a z pop u ­ lacyj w y k azu je w ie lk ą rozm aitość ty p u i po­

k ro ju osobników w chodzących w jej skład.

J . JA N U S Z E W S K I (W rocław )

R O L A P O K R Y W Y Ś N IE Ż N E J W K S Z T A Ł T O W A N IU S IĘ S T A N Ó W P O G O D O W Y C H

U trz y m a n ie się o p a d u śn ie ż n e g o n a p o w ie rz c h n i z ie ­ m i z a le ż n e j e s t p r z e d e w s z y s tk im od w ie lk o ś c i s p a d łe j m a s y , w a r u n k ó w te r m ic z n y c h p rz y p o w ie rz c h n io w e j w a r s t w y a tm o s f e r y i s t a n u c ie p ln e g o p o d ło ż a . G ra n ic ą z a c h o w a n ia ś n ie g u j e s t te m p e r a t u r a to p n ie n ia lo d u , a w ię c 0°C, c h o c ia ż z a n ik a n ie p o k r y w y ś n ie ż n e j w i­

d o c z n e j e s t d o p ie r o p r z y te m p e r a t u r a c h w ię k s z y c h od z e ro w e j; o b s e r w a c je M a n l e y a w A n g lii w y k a z a ły , że r a n o s p a d ły ś n ie g u tr z y m y w a ł s ię p r z y ś r e d n ie j te m p e r a t u r z e d o b o w e j d o + 3 ,3 °C . K r y te r iu m te m p e ­ r a t u r y d o b o w e j n ie je s t t u m ia r o d a jn e . W e d łu g p ro f.

K o s i b y tr w a n i e p o k r y w y ś n ie ż n e j w y k a z u je w ię k s z ą k o r e la c ję z m a k s y m a ln y m i te m p e r a t u r a m i p o n iż e j 0°C n iż ze ś r e d n ią p o n iż e j 0°C.

J a k w ia d o m o ś n ie g p o c h o d z i z w y ż sz y c h w a r s t w a tm o s fe r y . A c z k o lw ie k w a r u n k i tw o rz e n ia s ię k r y s z ta ­ łó w lo d u is tn i e ją w s z ę d z ie n a d p o w ie rz c h n ią z ie m i w w y s o k im p ię t r z e tr o p o s fe r y , to j e d n a k z s z a tą śn ie ż ­ n ą m a m y d o c z y n ie n ia ty lk o w u m ia r k o w a n y c h i p o ­

la r n y c h s t r e f a c h k u li z ie m s k ie j, a w ię c ta m , g d z ie g o rsz e w a r u n k i k lim a ty c z n o - s o la r n e s p r z y ja ją o p a d o ­ w i w o d y a tm o s fe r y c z n e j w p o s ta c i s ta łe j i k o n s e r w a c ji ś n ie g u n a p o w ie rz c h n i z iem i. W s tr e f ie ró w n ik o w e j s z a ta ś n ie ż n a u tr z y m u j e się ty lk o w w y s o k ic h g ó ra c h , zb liż o n y c h k lim a te m d o w a r u n k ó w p o la r n y c h czy w a ­ r u n k ó w z im o w y c h s t r e f y u m ia r k o w a n e j. J e ś li c h o d z i 0 o k re s tr w a n i a p o k ry w y ś n ie ż n e j, to p r z e d łu ż a s ię o n ze w z ro s te m s z e ro k o śc i g e o g ra fic z n e j. W o b s z a r a c h a r k ty c z n y c h , n p . n a G r e n la n d ii czy n a A n ta r k ty d z ie , p o k r y w a ś n ie ż n a n ie u le g a c a łk o w ite m u z n is z c z e n iu n a w e t w o k re s ie la ta , a w ię c w c z a sie w ie lk ie g o d n ia , k ie d y sło ń c e n ie z a c h o d z i p r z e z k ilk a m ie się c y , k rą ż ą c n is k o n a d h o ry z o n te m . N a r a s t a ją c e ta m o p a d y ś n ie ż n e u le g a ją p rz e o b r a ż e n iu , tw o rz ą c g r u b e k ilk u s e tm e tr o w e 1 g ru b s z e p o k r y c ia lo d o w e lą d u (ląd o lo d y ).

K lim a ty c z n e z n a c z e n ie p o k r y w y ś n ie ż n e j j e s t o g ro m ­

n e. J a k o z ły p r z e w o d n ik c ie p ła śn ie g c h r o n i g r u n t

p rz e d u t r a t ą n a g ro m a d z o n e g o w n im , w o k r e s ie l e t ­

336 W S Z E C H Ś W I A T

n im , sło n e c z n e g o z a p a s u e n e r g ii i c ie p ła w ła s n e g o z ie ­ m i. P r z e w o d n ic tw o c ie p ln e św ie ż o s p a d łe g o ś n ie g u w y n o si: k = 3.10—4 k a l./c m se k . °C. W p ra w d z ie p r z e ­ w o d n ic tw o c ie p ln e ś n ie g u j e s t aż 10 r a z y w ię k s z e n iż p rz e w o d n ic tw o c ie p ln e su c h e g o p o w ie tr z a , a le te ż je s t o no 100 r a z y m n ie js z e n iż g le b y . T a is to t n ie p o z y ty w n a c e c h a śn ie g u , z w ła sz c z a p r z y z n a c z n ie js z y m d o p ły w ie c ie p ła z g łę b s z y c h w a r s t w g le b y , m a o g ro m n e z n a c z e ­ n ie d la o c h ro n y r o ś lin p r z e d n is k im i te m p e r a t u r a m i . T ę c e c h ę iz o la c y jn ą ś n ie g u p o w ię k s z a je s z c z e f a k t , że śn ie g ja k o c ia ło p o r o w a te z a w ie r a w so b ie g o rs z y o d n ie g o p r z e w o d n ik c ie p ła , ja k i m j e s t p o w ie tr z e s u c h e w w y ż o w y c h u k ła d a c h z im o w y c h . T e m p e r a tu r a w i e r z ­ c h n ie j w a r s tw y g le b y j e s t n i e j e d n o k r o tn ie p o n a d 20°

w y ż sz a o d te m p e r a t u r y z e w n ę tr z n e j w a r s t w y ś n ie g u . W a rto ś ć t a j e s t d o s ta te c z n y m k r y t e r i u m r o li s z a ty ś n ie ż n e j w r o ln ic tw ie . D o d a ć t u je s z c z e tr z e b a , ż e g łę ­ b o k o ść z a m a r z a n ia g le b y j e s t z n a c z n ie m n ie js z a p o d p o k r y w ą ś n ie ż n ą n iż b e z n ie j. R ó w n ie ż z m ia n y d o b o w e te m p e r a t u r , j a k i z m ia n y te m p e r a t u r z d n ia n a d z ie ń , n a w e t p o d c ie n k im p o k r y c ie m ś n ie ż n y m są m n ie js z e n iż n a je g o p o w ie rz c h n i.

R o la p o k r y w y ś n ie ż n e j ja k o z łe g o p r z e w o d n ik a c ie ­ p ła n a b ie r a sz c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia w n a s z y m k l i m a ­ cie z n a n y m z d u ż y c h i c z ę s ty c h z m ia n s t a n ó w p o g o d o ­ w y c h . N a p r z y k ł a d te m p e r a t u r a w z im ie w c ią g u j e d ­ n e j d o b y n ie r z a d k o s p a d a z k i l k u s t o p n i p lu s d o p o ­ n iż e j — 20°C. T a k d u ż e s k o k i te r m ic z n e w y w o łu ją z n a c z n e s z k o d y w e flo rz e , z w ła s z c z a w o z im in a c h . S z c z e g ó ln ie w lu ty m , k ie d y z ja w ia ją s ię n a jn iż s z e te m ­ p e r a t u r y w r o k u , r o l a p o k r y w y ś n ie ż n e j j e s t d u ż a .

D ru g ą is to tn ą c e c h ą ś n ie g u j e s t je g o m a ła z d o ln o ś ć a b s o r p c y jn a p r o m ie n io w a n ia s ło n e c z n e g o . A lb e d o ś n i e ­ gu, tj. w a r to ś ć w y r a ż a ją c a s to s u n e k p r o m ie n io w a n ia o d b ite g o p rz e z p o w ie r z c h n ię d o p a d a ją c e g o n a n ią , o b r a c a się w g r a n ic a c h ilo r a z u 0,70— 0,90, j e s t w ię c d u że. T a z a ś z n a c z n a z m ie n n o ś ć w a r to ś c i a lb e d o o d 0,70 d o 0,90 p o d y k to w a n a j e s t w ie lo m a c z y n n ik a m i;

n a jw a ż n ie js z y m i z n ic h t o s t r u k t u r a , g ę s to ś ć i s t o p ie ń z w ilg o c e n ia ś n ie g u , d łu g o ś ć t r w a n i a i w ie lk o ś ć z a n ie ­ c z y sz c z e n ia p o k r y w y ś n ie ż n e j, w r e s z c ie k ą t p a d a n ia p r o m ie n i s ło n e c z n y c h i d łu g o ś ć f a l p ro m ie n io w a n ia . W ta b lic y I p rz y to c z o n e s ą p r z y k ł a d y ró ż n e g o a lb e d o w z a le ż n o ś c i od s t a n u p o k r y w y ś n ie ż n e j.

T a b l i c a I

P o w ie rz c h n ia p o k r y w y ś n ie ż n e j A lb e d o

śn ie g g ę sty 0,86

ś n ie g lu ź n y 0,80

śn ie g z ia r n is ty i w ilg o tn y 0,40

D la c e ló w p o r ó w n a w c z y c h p o d a n e j e s t w ta b lic y II a lb e d o in n y ę h ciał.

J e ś li c h o d z i o d łu g o ś ć fa l, to ró ż n ic e s ą tu , j a k w i­

d a ć z p o n iż s z e j ta b lic y , b a rd z o d u ż e :

C a łk o w ita a b s o r p c ja p r o m ie n io w a n ia sło n e c z n e g o n a ­ s t ę p u je p r z y d łu g o ś c ia c h f a l p o w y ż e j 10,0ju; s ą to ju ż p ro m ie n ie c ie p ln e

T rz e c ią c e c h ą ś n ie g u j e s t je g o d u ż a p rz e p u s z c z a ln o ś ć

T a b l i c a II

P o w ie rz c h n ia A lb e d o

b a z a lt 0,06— 0,08

c z a m o z ie m 0,05-0,12

w o d a 0,05— 0,10

g lin a 0,10

p o la p o k r y te o w se m lu b p sz e n ic ą 0,15— 0,25

la s 0,05—0,18

ś c ie rn is k o 0,12— 0,17

p ia s e k 0,29—0.35

T a b l i c a I I I

K ą t p a d a n ia p ro m ie n i sło n e c z n y c h w y n o s i 40°

D łu g o ść fa li p r o m ie n i w A lb e d o ś n ie g u

0 CO 1 o 0,88

0,4— 0,8 1,00

0,8— 2,6 0,38

2,6— 7,0 0,45

7.0 8,65

p r o m ie n io w a n ia s ło n e c z n e g o N ie j e s t o n a j e d n a k j e d ­ n a k o w a d la w s z y s tk ic h d łu g o ś c i f a l; śn ie g d z ia ła s e ­ le k ty w n ie . C h o d z i t u o p r o m ie n io w a n ie w n ik a ją c e w s z a tę ś n ie ż n ą . D la f a l d łu ż s z y c h o d 1,5 u p r z e p u s z ­ c z a ln o ść t a j e s t m in im a ln a ; ju ż w ie r z c h n ia w a r s t w a p o k r y w y ś n ie ż n e j a b s o r b u je j e p r a w ie w 100%>. D o ­ p ie r o d la f a l k ró ts z y c h o d 1,5^, p rz e p u s z c z a ln o ś ć j e s t d u ż a . W e d łu g b a d a ń N . N . K a l i t i n a w t e m p e r a t u ­ r a c h p o n iż e j 0°C , 90°/o p r o m ie n io w a n ia w n ik a ją c e g o w ś n ie g d o c h o d z i do g łę b o k o ś c i 3 cm ; j e s t to 16% p r o ­ m ie n io w a n ia c a łk o w ite g o , d o c h o d z ą c e g o d o p o w ie r z c h ­ n i ś n ie g u . N a g łę b o k o ś ć 5 c m p r z e d o s ta je s ię o k o ło 8°/o, a n a g łę b o k o ś ć 40 c m ju ż ty lk o 0,5% p ro m ie n io w a n ia c a łk o w ite g o . P r o f . K o s i b a p o d a je n a s t ę p u ją c e d a n e d la n iż u ś lą s k ie g o : d o 10 c m w g łą b p o k r y w y śn ie ż n e j d o s t a je s ię 1 9% p r o m ie n i w n ik a ją c y c h w śn ie g , tj. 2,3%

p r o m ie n io w a n ia c a łk o w ite g o ; d o 20 c m w a r to ś c i te w y ­ n o s z ą 3 ,2 % i 1,0% , do 40 c m 1,2% i 0,4% , a d o 60 c m 0,6% i 0,2% . D la ś n ie g u w ilg o tn e g o w ie lk o ś c i te d la w y ż e j p r z y to c z o n y c h g łę b o k o ś c i s ą m n ie js z e , b o w ie m a b s o r p c ja p r o m ie n io w a n ia p rz e z śn ie g w ilg o tn y w z r a ­ s ta . N a jw ię k s z a g łę b o k o ś ć , w k tó r e j d o p ły w p r o m ie ­ n io w a n ia m o ż e je s z c z e w y w o ła ć w p o k r y w ie śn ie ż n e j z m ia n ę te m p e r a t u r y , w y n o s i 80 cm . J e ś li w ię c m ią ż ­ szość p o k r y w y ś n ie ż n e j n ie p r z e k r a c z a 0,8 m , p o d ło ż e m o ż e b y ć n a g r z a n e p r z e n i k a ją c y m i p o p rz e z śn ie g b e z ­ p o ś r e d n im i p r o m ie n ia m i s ło n e c z n y m i.

W y ż e j o m ó w io n e c e c h y p o k r y w y ś n ie ż n e j n a b ie r a ją

sz c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia w k lim a c ie P o ls k i, c e c h u ją c y m

się , z w ła sz c z a w p o rz e z im o w e j, d u ż ą z m ie n n o śc ią .

W z im o w e j p o ło w ie r o k u s p o ty k a m y b o d a j w s z y s tk ie ,

p ró c z ró w n ik o w e g o , ty p y n a p ły w a ją c y c h m a s a tm o s f e ­

ry c z n y c h . P o ls k ę n a w ie d z a j ą w ó w c z a s k o n ty n e n t a ln e

G r u d z ie ń 1957 337

m a s y w y ż u s y b e r y js k ie g o , p rz y n o s z ą c e n a jn iż s z e te m ­ p e r a t u r y , o c ie p la ją c e m a s y p o la m o - m o r s k ie z n a d A tla n ­ ty k u , z im n e m a s y a r k ty c z n e o ra z g o rą c e m a s y s u b t r o ­ p ik a ln e . K a ż d a z n ic h p rz y n o s i z m ia n ę p o g o d y . N ie ­ m n ie j lo k a ln e w a r u n k i w y n ik a ją c e z p o ło ż e n ia g e o ­ g ra fic z n e g o , u k s z t a łt o w a n i a p io n o w e g o , s ta n o w is k a s ło ń c a itp . m a ją z n a c z n y w p ły w n a je j fo rm o w a n ie się, p o w o d u ją c z m ia n y w c e c h a c h fiz y c z n y c h n a p ły w o w e j m a s y a tm o s fe r y c z n e j, j a k w z r o s t lu b s p a d e k te m p e ­ r a t u r y , w ilg o tn o ś c i w z g lę d n e j itp . W id a ć to n a p r z y ­ k ła d z ie p o k r y w y ś n ie ż n e j. N a p ły w a ją c e do n a s w z i­

m ie z o b s z a r u s y b e r y js k ie g o p o la r n e m a s y k o n ty n e n ­ t a l n e u le g a ją n a d p o k r y w ą ś n ie ż n ą je s z c z e w ię k s z e m u w y c h ło d z e n iu , z w ła s z c z a p r z y p o w ie r z c h n io w e w a r s tw y p o w ie tr z a , b o w ie m p o k r y w a ś n ie ż n a , o c z y m ju ż b y ła m o w a , n ie a b s o r b u je p ro m ie n io w a n ia sło n e c z n e g o (duże alb eg o ) i n ie n a g r z e w a c z ą s te k p o w ie tr z a , tr a c i n a to ­ m ia s t z n a c z n ą ilo ść c ie p ła w ła s n e g o p rz e z w y p ro m ie - n io w a n ie w p r z e s tr z e ń m i ę d z y p la n e ta r n ą .

D u ż e w y c h ło d z e n ie a tm o s f e r y s p r z y ja p o w s ta w a n iu s ta n ó w ró w n o w a g i s ta łe j, c e c h u ją c e j s ię b r a k ie m p r ą ­ d ó w w s tę p u j ą c y c h i z a n ik ie m tu r b u le n c ji, tw o rz ą się n a w e t in w e r s je (w z ro s t te m p e r a t u r y z w y so k o ścią).

B r a k p r ą d ó w w s tę p u ją c y c h n ie s t w a r z a ró w n ie ż w a ­ r u n k ó w d la k o n d e n s a c ji p a r y w o d n e j i tw o rz e n ia się c h m u r . P o g o d a j e s t s ło n e c z n a , m ro ź n a , b e z w ie trz n a i su c h a . P r z y k ła d e m d u ż e g o w y c h ło d z e n ia p rz y p o ­ w ie rz c h n io w e j w a r s t w y a tm o s fe r y c z n e j s ą t e m p e r a ­ t u r y w z im o w y c h a n ty c y k lo n a c h s y b e r y js k ic h , o s ią ­ g a ją c e w a r to ś c i z b liż o n e d o — 70°C (W ie rc h o ja ń s k i O j- m ie k o n ). J e ś l i z a c h o d z i k o n d e n s a c ja p a r y w o d n e j, to p ro c e s t e n o d b y w a s ię p r z y zie m i, b o w ie m s iln e o c h ło ­ d z e n ie p o w ie tr z a , n a w e t b a rd z o u b o g ie g o w p a r ę , d a je m g ły , a p r z y b a r d z o n is k ic h te m p e r a t u r a c h ró w n ie ż f o r m y lo d o w e p o d p o s ta c ią d ro b n y c h k r y s z ta łk ó w (pył lodow y).

P r z e p r o w a d z o n e w Z w ią z k u R a d z ie c k im w m a r c u i k w ie tn i u ró w n o c z e s n e o b s e r w a c je i p o m ia r y s to s u n ­ k ó w te r m ic z n y c h g r u n t u z p o k r y w ą ś n ie ż n ą i b e z n ie j p o d c z a s n a p ły w u m a s c h ło d n y c h p rz y n io s ły c ie k a w e r e z u lta ty . R ó ż n ic e m ię d z y te m p e r a t u r ą p o k r y w y ś n ie ż ­ n e j a t e m p e r a t u r ą p o w ie tr z a b y ły m n ie js z e , n iż m ięd zy

te m p e r a t u r a m i g r u n t u p o z b a w io n e g o ś n ie g u a te m p e ­ r a t u r ą p o w ie trz a . D o b o w e a m p litu d y te m p e r a t u r o k a ­ z a ły się w ię k sz e n a d p o k r y w ą ś n ie ż n ą n iż n a d g ru n te m , n a d p o k ry w ą ś n ie ż n ą w 43°/o p o g o d y w y n o s iły od 10°

do 20°C, p o d c z a s g d y n a d o b s z a re m b e z ś n ie ż n y m n ie o s ią g a ły n ig d y n a w e t 10°C. N a d g r u n te m p o z b a w io n y m s z a ty ś n ie ż n e j w io s e n n a in s o la c ja sło n e c z n a s tw a r z a ła w a r u n k i d la p r ą d ó w w s tę p u ją c y c h , k o n d e n s a c ji i z a ­ c h m u r z e n ia , k tó r e , j a k w ie m y , z m n ie js z a ją u t r a t ę c ie p ła p rz e z w y p ro m ie n io w a n ie w p r z e s tr z e ń k o s m ic z n ą ; c ie ­ p ło w p o s ta c i p r o m ie n is te j k r ą ż y m ię d z y z ie m ią a z a ­ c h m u rz o n y m n ie b e m . P e w n ą ro lę s p e łn ia t u ró w n ie ż tu r b u le n c ja , k tó r a p rz e z o d p ły w m a s c ie p ły c h w g ó rę i n a p ły w m a s c h ło d n ie js z y c h d ro g ą k o n w e k c ji z m n ie j­

sza d o b o w e a m p litu d y . P o z a ty m z n a c z n a ilo ść c ie p ła z u ż y ta je s t n a p a r o w a n ie . W z ro s to w i d o b o w e j a m p li­

tu d y t e m p e r a t u r n a d ś n ie g ie m s p r z y ja m o c n e o c h ło ­ d z e n ie p o w ie tr z a n a d p o k r y w ą ś n ie ż n ą p r z y b e z c h m u r­

n y m n ie b ie .

N a p ły w c ie p łe j m a s y n a o b s z a r z a śn ie ż o n y p rz y n o s i p o g o d y p o c h m u r n e . J e ś l i w m a s ie n a p ły w a ją c e j z a ­ w a r t a j e s t z n a c z n a ilo ść p a r y w o d n e j, j a k n p . w p o l a r ­ n y m lu b a r k ty c z n y m p o w ie tr z u z n a d A tla n t y k u a lb o w s u b tr o p ik a ln e j m a s ie , w w y n ik u z n a c z n e g o s p a d k u te m p e r a t u r y p o w ie tr z a n a s t ę p u je b a rd z o s z y b k i p r o ­ c es k o n d e n s a c ji, d a ją c y d u ż e z a c h m u rz e n ie . P r z y p o ­ w ie rz c h n i z ie m i tw o r z ą s ię m g ły . S to p n io w o z a m ie ra tu r b u le n c ja .

W s p o m n ia n e ju ż o b s e r w a c je w Z w ią z k u R a d z ie c k im w m a r c u i k w ie tn i u w y k a z a ły , iż p rz y n a p ły w ie m a s y c ie p łe j ilo ść d n i p o c h m u r n y c h n a d p o k r y w ą ś n ie ż n ą j e s t w ię k s z a n iż n a d o b s z a r a m i b e z ś n ie ż n y m i D o b o w e a m p litu d y te m p e r a t u r y n a d ś n ie g ie m s ą m n ie js z e a n i ­ że li n a d g r u n t e m b e z ś n ie ż n y m (o d w ro tn ie n iż p r z y n a ­ p ły w ie m a s y c h ło d n e j); 28% d n i z a m p litu d a m i t e m ­ p e r a t u r y 10°— 20° z a o b s e r w o w a n o n a d p o w ie rz c h n ią w o ln ą o d śn ie g u , p o d c z a s g d y a m p litu d y w s z y s tk ic h d n i n a d p o k r y w ą ś n ie ż n ą n ie o s ią g n ę ły n a w e t 10°C.

R o la p o k r y w y ś n ie ż n e j sz c z e g ó ln ie j e s t d u ż a w k s z t a ł­

to w a n iu się m ik ro k lim a tó w , a p rz e c ie ż ro ś lin y i czło ­ w ie k ż y ją w p r z y p o w ie r z c h n io w e j w a r s t w ie a tm o s fe ry , a w ię c w w a r u n k a c h r a c z e j m ik ro k lim a ty c z n y c h .

A L E K S A N D E R M A T A W O W S K I, B R O N IS Ł A W S IŁ A (T o ru ń )

Z A S T O S O W A N IE IZ O T O P Ó W P R O M IE N IO T W Ó R C Z Y C H W Ę G L A W B A D A N IA C H N A D S K Ł A D N IK A M I Ż Y W IC

O d k ry c ie p ro m ie n io tw ó rc z y c h iz o to p ó w w ę g la b y ło w c h e m ii o rg a n ic z n e j i b io lo g ii w y d a r z e n ie m e p o k o ­ w y m . N a js z e r s z e z a s to s o w a n ie z n a la z ł iz o to p C 14. W y ­ k o r z y s tu ją c f a k t , że iz o to p te n w y s tę p u je w p r z y r o ­ dzie, o p ra c o w a n o n o w ą m e to d ę o k r e ś la n ia w ie k u s t a ­ r y c h s z c z ą tk ó w o rg a n ic z n y c h . S to s u n k o w o ła t w e w p ro ­ w a d z e n ie iz o to p u C 14 do z w ią z k ó w b io lo g ic z n ie c z y n ­ n y c h , p o z w a la n a ś le d z e n ie p r z e b ie g u w ie lu s k o m p li­

k o w a n y c h p ro c e s ó w z a c h o d z ą c y c h w o r g a n iz m a c h ż y ­ w y c h . T ą d ro g ą u z y s k a n o d a n e o d n o śn ie b io s y n te z y i m e ta b io liz a c ji c u k ró w , tłu sz c z y , a lk a lo id ó w , b ia łe k , s te r y d ó w i in n y c h . S to s u ją c z n a k o w a n y k w a s o cto w y

b a d a n o m e c h a n iz m s y n te z y w y ż sz y c h k w a s ó w tłu s z c z o ­ w y c h , u d o w o d n io n o je g o u d z ia ł w b u d o w ie p ie r ś c ie n ia p o rf iry n o w e g o i p ie r ś c ie n i s te ry d o w y c h . K . F r e u - d e n b e r g p r z y p o m o c y iz o to p u C 14 b a d a ł p ro c e s y p o lim e r y z a c ji p ro w a d z ą c e j d o p o w s ta w a n ia lig n in y , je d n e g o z n a jw a ż n ie js z y c h n a t u r a l n y c h z w ią z k ó w w ie -

lo c^ ąsteczk o w y ch .

Z a d a n ie m n in ie js z e j n o ta t k i b ę d z ie p r z e d s ta w ie n ie k ie r u n k ó w b a d a ń n a d b io s y n te z ą te r p e n ó w i k w a s ó w ż y w ic z n y c h , z a s a d n ic z y c h s k ła d n ik ó w ż y w ic d rz e w ig la s ty c h . D la w y ja ś n i e n ia b io s y n te z y s k ła d n ik ó w ż y w ic p o s ta w io n o w ie le ju ż h ip o te z . D o p ie ro j e d n a k u ż y c ie

44

338 W S Z E C H S w I A T

p ro m ie n io tw ó rc z e g o w ę g la d a ło m o ż n o ś ć e k s p e r y m e n ­ ta ln e g o p o tw ie r d z e n ia s łu s z n o ś c i n ie k tó r y c h h ip o te z . W ie lc e p r z y d a t n ą s u b s ta n c ją o k a z a ł się k w a s o c to w y ,

+

z n a k o w a n y w g r u p ie k a r b o k s y lo w e j (C O O H ). S tw i e r ­ d z o n o b o w ie m , że b io c h e m ic z n e p r z e m ia n y k w a s u o c to ­ w e g o p r o w a d z ą d o z w ią z k ó w , k t ó r e są p ie r w o t n y m i c e ­ g ie łk a m i b u d o w y je d n o - , d w u - , t r ó j - i iw ie lo te rp e n ó w . Z k w a s u o c to w e g o m o że p o w s ta w a ć k w a s a c e to o c to w y , a t e n z k o le i r o z p a d a s ię n a a c e to n i d w u tle n e k w ę g la . D a lsz e p r z e m ia n y b io c h e m ic z n e p r o w a d z ą p o p rz e z a lk o ­ h o l d w u a c e to n o w y d o k w a s u fj-m e ty lo k r o to n o w e g o (z w a n e g o r ó w n ie ż k w a s e m B, ( j-d w u m e ty lo a k ry lo w y m ).

E n z y m a ty c z n a k o n d e n s a c ja d w ó c h c z ą s te c z e k te g o k w a s u d a je 8 - k e to k w a s , z k tó r e g o p r z e z r e d u k c j ę p o ­ w s ta w a ć m o g ą a lif a ty c z n e p o c h o d n e te r p e n o w e , j a k : k w a s g e ra n io lo w y , c y tr a l, g e ro n io l i in n e . M o ż liw e te p r z e m ia n y p o d a je p o n iż s z y s c h e m a t.

C H 3— C = C H —C O O H + C H 3—C = C H — C O O H „ () >

I I

c h 3 c h 3 .

C H 3— C = C H —CO —C H 2—C = C H —C O O H + H,

C H 3 CH 3

+

2 C H 3—C = C H —C H 2—C H j—C C H C OOH :.- „ 0 '

I I

c h 3 c h 3

kwas geraniolowy

c h » —c = c h - c h !— c h 2—c = c h - c h o ± h » ^

I I

c h 3 c h s

cytral

C H 3— c = c h —c h 2— c h 2—c = c h - c h 2o h

I I

c h 3 c h 3

geraniol

Z k w a s u (J -m e ty lo k ro to n o w e g o p o w s ta w a ć m o g ą p o ­ c h o d n e te r p e n ó w c y k lic z n y c h . T e g o r o d z a j u p ro c e s y u d o w o d n ili S a n d e r m a n n i S t o c k m a n n . U c z e n i c i b a d a li b io s y n te z ę p u le g o n u . J a k o s u b s ta n c ji w y j ­ śc io w e j u ż y to k w a s u p - m e ty lo k ro to n o w e g o , z n a k o w a ­ n e g o w g r u p i e k a r b o k s y lo w e j. B a d a n ia p ro w a d z o n o p r z y u ż y c iu m ię ty (M e n th a p u le g iu m ) , p o n ie w a ż o le je k z te j ro ś lin y w g łó w n e j m ie rz e s k ł a d a s ię z p u le g o n u . P o c z te r n a s t u d n ia c h o d c h w ili p o d a n ia p r o m ie n io ­ tw ó r c z e j p o ż y w k i m ię tę r o z d r a b n ia n o i z p a r ą w o d n ą o d p ę d z a n o o le je k m ię to w y . O sie m p r o c e n t w p r o w a d z o ­ n e g o iz o to p u C 14 z n a le z io n o w p u le g o n ie . H y d r o lity c z n a o d b u d o w a p u le g o n u d a w a ła n ie a k t y w n y a c e to n i p r o ­ m ie n io tw ó r c z y m e ty lo c y k lo h e k s a n o n . P r o c e s y te d o w o ­ d z ą , ż e o b y d w a w ę g le p r o m ie n i o tw ó r ­

cze z n a jd o w a ć s i ę m u s z ą w p ie r ś c ie n iu c y k lo h e k s a n o w y m . (R yc. 1).

T a k i p r z e b ie g b io s y n te z y j e s t z g o d n y z s z e r o k o s to s o w a n ą w c h e m ii te r p e n ó w r e g u ł ą iz o p r e n o w ą R u z i c k i. W m y ś l te j r e g u ł y p o d s ta w o w a c e g ie łk a b u d o ­ w y w s z y s tk ic h t e r p e n ó w p o s ia d a s z k ie ­ l e t iz o p r e n o w y . L a n g d o n i B l o c h o k a z a li, ż e s z k ie le t iz o p r e n o w y p o w s ta ­ j e z 3 c z ą s te c z e k k w a s u o c to w e g o , p r z y

ró w n o c z e s n y m o d s z c z e p ie n iu je d n e g o a to m u w ę g la d ro g ą d e k a r b o k s y la c ji (s c h e m a t p o n iżej).

O

o + + o +

3 C H 3COOH — o /C —C—C C/

U w a ż n y c z y te ln ik ła tw o sp o s trz e g a , że s to so w a n y p rz e z S a n d e r m a n n a i S to c k m a n n a k w a s p - m e ty lo k r o - to n o w y z a w ie r a s z k ie le t iz o p re n o w y . T e r p e n y p o w s ta ją d ro g ą e n z y m a ty c z n e j p o lik o n d e n s a c ji e le m e n ta r n e j c e ­ g ie łk i b u d o w y (p o lik o n d e n s a c ja ty p u ,,g ło w a -o g o n “).

W y m ie n ie n i u p r z e d n io S a n d e r m a n n i S to c k m a n n b a d a li ró w n ie ż p ro c e s y p o w s ta w a n ia k w a s ó w ż y w ic z ­ n y c h . O b ie k te m b a d a ń w ic h p r a c y b y ła s o s n a p o s p o ­ lita (P in u s s i lr e s tr i s L.) D o p o ż y w k i m ło d y c h s o s e n e k (w y so k o śc i 1 m) w p ro w a d z a n o só l p o ta s o w ą k w a s u p -m e ty lo k ro to n o w e g o , z n a k o w a n e g o w g r u p ie k a r b o ­ k s y lo w e j. P o 6 ty g o d n ia c h r o ś lin y r o z d r a b n ia n o i e k s ­ tr a h o w a n o . W s z y s tk ie s u b s ta n c je , z n a le z io n e w e k s ­ tr a k c ie (k w a s y ż y w ic z n e , o le je k te r p e n ty n o w y , c h lo r o ­ fil, s te r y n y ) o d z n a c z a ły s ię p ro m ie n io tw ó rc z o ś c ią . B li­

żej z a ję to się k w a s a m i ż y w ic z n y m i: d e k s tro p im a ro w y m i a b ie ty n o w y m . K w a s y ż y w ic z n e ty p u k w a s u d e k s tr o p i- m a r o w e g o p o s ia d a ją c z te r y c e g ie łk i iz o p re n o w e p o łą ­ cz o n e n o r m a ln ie (g ło w a -o g o n ), n a to m ia s t k w a s y ty p u k w a s u a b ie ty n o w e g o p o s i a d a ją c z w a r tą c e g ie łk ę iz o ­ p r e n o w ą p o łą c z o n ą a n o r m a ln ie , g d y ż tw o rz y o n a e g zo - c y k lic z n ą (p o z a p ie rśo ie n io w ą ) g r u p ę iz o p ro p y lo w ą . (R yc. 2).

P ro m ie n io tw ó r c z e k w a s y d e k s tr o p im a r o w y i a b ie - ty n o w y u tle n ia n o n a d m a n g a n ia n e m p o ta s u w ś r o d o ­ w is k u k w a ś n y m . T a r e a k c j a d a w a ła a ld e h y d m r ó w ­ k o w y z k w a s u d e k s tr o p im a r o w e g o i a c e to n z k w a s u a b ie ty n o w e g o . O k a z a ło się, ż e o b a t e z w ią z k i b y ły p r o ­ m ie n io tw ó rc z e . O trz y m a n ie p ro m ie n io tw ó rc z e g o a l d e ­ h y d u m r ó w k o w e g o j e s t z g o d n e z r e g u ł ą iz o p re n o w ą , n a to m ia s t p o w s ta n i e p ro m ie n io tw ó rc z e g o a c e to n u j e s t d o w o d e m p ro c e s ó w w tó r n y c h w c z a sie b io s y n te z y k w a ­ s ó w ż y w ic z n y c h ty p u k w a s u a b ie ty n o w e g o . Z k w a s u (3- m e ty lo k ro to n o w e g o , p o s ia d a ją c e g o p r o m ie n io tw ó r ­ czy w ę g ie l w g r u p ie k a rb o k s y lo w e j, w e z a s ie n o r m a l­

n e j k o n d e n s a c ji n ie m o że p o w s ta ć g r u p a iz o p r o p y ­ lo w a , d a ją c a p r z e z o d b u d o w ę a c e to n . W y n ik a s tą d , że s u b s ta n c ja m a c ie rz y s ta , p o w s ta ją c a z 4 c z ą s te c z e k k w a s u p -m e ty lo k ro to n o w e g o , p rz e c h o d z i z je d n e j s tr o n y w k w a s d e k s tr o p im a r o w y i p o d o b n e , a z d r u g ie j s tr o n y p o p rz e z p r o d u k t y p o ś r e d n ie w k w a s y ty p u a b ie ty n o ­ w eg o . (R yc. 3).

B a d a n ia n a d a s y m ila c ją p ro m ie n io tw ó rc z e g o d w u ­ tl e n k u w ę g la C 140 2 p o z w o liły n a w y c ią g n ię c ie w a ż n y c h w n io s k ó w r ó w n ie ż i o d n o ś n ie b io s y n te z y ż y w ic y . K o -

CH

\ +

^ ^{C= CH-COOH}

CH 3 /

Kwas fi-fi

dwumetyloakryLony cykLoheksaryw

G r u d z ie ń 1957 339

r o n y 10— 12 le tn ic h s o s e n u m ie sz c z a n o w k o m o rz e o p o je m n o ś c i ok. 500 litr ó w , do k tó r e j w p ro w a d z a n o o d m ie rz o n e ilo śc i C 140 2. K o n tr o la p ro c e s u a s y m ila c ji o k a z a ła , ż e fo to s y n te z a p rz e b ie g a z s z y b k o ś c ią p r o -

K w . d e k s tro p im a ro w y (g r u p a w in y lo w a p rz y 7 a to m ie C m o ż e s ta ć w p o ­

ło ż e n iu c is lu b tra n s) Hyc.

p o r c jo n a ln ą d o s tę ż e n ia C 140 2. P o tr z e c h g o d z in a c h od c h w ili w p r o w a d z e n ia p ie r w s z y c h ilo śc i p r o m ie n io tw ó r ­ czeg o d w u tle n k u w ę g la ż y w ic a (w d o ln e j części p n ia ) s ta w a ła się p r o m ie n io tw ó rc z ą . J e j a k ty w n o ś ć p r o m ie ­ n io tw ó r c z a p o c z ą tk o w o w z r a s ta ła , a p o k ilk u d o b a c h o s ią g a ła m a k s im u m , n a s tę p n ie j e d n a k o p a d a ła do z e ra . A n a liz a k rz y w y c h p ro m ie n io tw ó rc z o ś c i, m ie rz o n e j w o k re ś lo n y c h o d s tę p a c h c zasu , u d o w o d n iła , że ż y w ic a n ie j e s t k o ń c o w y m p u n k te m p rz e m ia n z a c h o d z ą c y c h w ro ś lin ie , le c z tw o rz y s ię o n a s ta le i s ta le u le g a r o z ­ k ła d o w i. S u c h o w d o c h o d z i do w n io s k u , że p o w s ta ­ n ie ż y w ic y w d r e w n ie j e s t n ie z a le ż n e od p ro c e s ó w ż y ­ w ic o w a n ia i p r z e b ie g a n ie p r z e r w a n ie . W c ią g u do b y p rz e z ż y w ic o w a n ie p o z y s k u je się z so sn y z a le d w ie ty ­ s ię c z n ą część p o w s ta łe j ż y w icy . N ie w ie lk a z a w a rto ś ć ż y w ic y w so ś n ie (w o d n ie s ie n iu do c a łe j m a s y d re w n a ) ś w ia d c z y o ty m , ż e s z y b k o ś ć tw o rz e n ia się ż y w ic y je s t r ó w n a sz y b k o ś c i je j ro z p a d u . P o n ie w a ż p o m ię d z y c u ­ k r a m i a s k ł a d n ik a m i ż y w ic y is tn ie je b io g e n e ty c z n y z w ią z e k , S u c h o w tw ie r d z i, że szy b k o ść p r z e m ia n s u b ­ s t a n c ji p o ś r e d n ic h m ię d z y c u k r a m i a ż y w ic ą j e s t w ię k ­ sza od sz y b k o ś c i r e g e n e r a c ji ż y w ic y , co w a r u n k u je ś r e d n i c zas „ ż y c ia " te r p e n ó w n a k il k a dób. T y m t ł u ­ m a c z y ć m o ż n a z w ię k s z o n ą w y d a jn o ś ć ż y w ic y w z a le ż ­ n o ś c i o d p r z e r w m ię d z y n a c in a n ia m i. D la te g o te ż w y ­ d a jn o ś ć ż y w ic y j e s t w p ie r w s z y m rz ę d z ie z a le ż n a od p rz e p u s to w o ś c i p rz e w o d ó w

CHS - COOH

\

CH , / C-C-C ż y w ic z n y c h , a n ie od s z y b ­

k o śc i b io s y n te z y ż y w ic y . B a d a n ia , w " k tó r y c h p o ­ s łu g iw a n o s ię iz o to p e m C 14, p o tw ie r d z iły ró w n ie ż h ip o ­ te z y b io g e n e ty c z n e w s p ó l­

n eg o p o c h o d z e n ia w ie lo - te r p e n ó w i s te ro li. Je sz c z e w r o k u 1934 R. R o b i n ­ s o n o g ło sił p rz y p u s z c z e n ie ,

że c h o le s te r o l p o w s ta w a ć m oże z a lifa ty c z n e g o t r ó j - te r p e n u s k w a le n u , W k il k a l a t p ó ź n ie j z o s ta ła o n a p o ­ tw ie r d z o n a p r z e z in n y c h b a d a c z y . H ip o te z y te z a k ła ­ d a ją , że c y k liz a c ja z w ią z k ó w a lifa ty c z n y c h p ro w a d z ić

m o że d o c z te ro c y k lic z n y c h tr ó jt e r p e n ó w (C30 ste ro le ).

W p ro c e s a c h t a k i c h n ie m a w p r a w d z ie o d sz c z e p ie n ia a to m u w ę g la , lecz k o n ie c z n a j e s t m ig r a c ja je d n e j g ru p y m e ty lo w e j. O s ta tn io p ro b le m e m ty m z a ję li się D a u -

f f l j .

4 / C = CH - COOH c h /

K w . ży w ic z n e g ru p y kw . a b ie ty n o w e g o (lin ie k r o p ­ k o w a n e w s k a z u ją ró ż n e ro z m ie sz c z e n ia w ią z a ń p o ­

d w ó jn y c h w iz o m e ra c h ) 2

h - cho 0 = c ^{/ c h 5}

■CH 3

R yc. 3

b e n i R i c a r d s . P o s łu g u ją c się m e to d ą u p rz e d n io p o d a n ą p rz e z w p ro w a d z e n ie z n a k o w a n e g o o c ta n u so d u (w g r u p ie k a rb o k s y lo w e j) do p o ż y w k i g rz y b a P o ly p o - r u s s u lfu r e u s , b a d a c z e ci o tr z y m y w a li z n a k o w a n y k w a s e b u ro n o w y . O k a z a ło się, że o c ta n z o s ta ł w y k o rz y s ta n y ja k o e le m e n t d w u w ę g lo w y w sy n te z ie k w a s u e b u r o n o - w ego. O trz y m a n y k w a s p o d d a w a n o u tle n ie n iu do k w a s u o cto w eg o , a n a s tę p n ie do d w u tle n k u w ę g la . (Ryc. 4).

W y n ik i u tle n ia n i a w s k a z u ją , że a k ty w n o ś ć g ru p y k a rb o k s y lo w e j k w a s u o c to w e g o j e s t a n a lo g ic z n a do a k ty w n o ś c i, s p o ty k a n e j w p r o d u k t a c h u tle n ie n ia p r o ­ m ie n io tw ó rc z e g o c h o le s te ro lu . N a d to w y n ik a s tą d j e -

A A

A, w

\ V

sknalen

R yc. 4

44*