Jacek Wrzesiński
Wokół pewnego jubileuszu...
Ochrona Zabytków 40/4 (159), 321-324
consisted in attending to current and organisational, ma tters. The preparation of historic conservation studies, car rying out research work and drawing files are done as a part-time job outside bbdz.
The aim should be to have such a number of the personnel in bbdz that would allow for research and documentation activities to dominate over administration operations. On the basis of the Lublin bbdz the author draws atten tion to the third line of activities of this institution going beyond problems directly connected with a given district. She means here the undertaking of certain methodological
problems. Bbdz in Lublin was the initiator and organizer of all-Poland seminars and conferences on "The Role of Monu ments in the Formation of Social Awareness" (1974), "Prob lems of the Protection of Urban Historic Complexes on the Example of Kazimierz Dolny" (1972), "Problems of the Pro tection of Monuments of Motorization” (1983).
During a conference devoted to "The System of the Pro tection of Monuments in Poland” (1980) a founder’s commit tee of the Association for Monuments Conservation was brought to life.
JACEK WRZESIŃSKI
W O K Ó Ł PEW NEGO JUBILEUSZU...
Jeden z najsłynniejszych ekologów , Eugene Paul O dum , w 1958 r. p is a ł: „ W za g łę biu miedzi w C o p p e r h ill w
s ta nie Tennessee, USA, oraz w po d o b n ym okrę gu na wschód o d Butte w stanie M o n t a n a (o p o d a l Parku N a ro d o w e g o Yellowston) n ajwyraźniej w id a ć skutki z u p e ł n eg o braku żywych istot. W obu tych o kręgach prze mysłowych dymy z hu t miedzi zniszczyły na dużych o b szarach wszystkie rośliny. Następstwem były: erozja — sp łu k a n ie gleby i wytworzenie p ra w d ziw e j pustyni. C h o ciaż dzięki nowoczesnym metodom wytopu miedzi z a bójcze dymy zaprzestano o d p ro w a d z a ć do atmosfery, roślinność nie p o ja w iła się na nowo, próby zaś sztu cznego zalesienia całkowicie zawiodły. N ie ma szans na to, ażeby życie roślin ne znalazło tam podsta w y do odbudowy. N a w e t klim at na tych zerodowanych obsza rach ule g ł z m ia n o m : te m pera tu ry sq wyższe i m niej jest o p a d ó w w p o ró w n a n iu z otaczającymi obszaram i leśnymi. Każdy człowiek p o w in ie n zwiedzić C o p p e r h ill d la d o p e łn ie n ia sw ojego o g ó ln e g o w ykszta łce n ia " 1.
Przykład z a g łę b ia w C o p p e rh ill je s t w yjątkow y, ale czy o d o so b n io n y? Coraz częściej mówi się o n a ra s ta n iu g ro źn e j sytuacji d la człow ieka i je g o śro d o w iska : 1) la w in ie d e m o g ra ficzn e j, 2) w yczerpyw aniu się zasobów surow cowych, np. energetycznych, m etalurgicznych czy chem icznych, 3) zaśm iecaniu Ziem i, skażaniu wód, g le b i atm osfery pow ie trzn e j. Te uboczne skutki c y w iliza cji najczęściej określa się ja k o n a ra sta ją cy „kryzys e k o lo g i czny” . W Polsce te m a t ochrony środow iska p o d e jm o w a ny je s t dość c z ę s to 2. W ystępuje się też z różnymi in i c ja tyw a m i. Należy do nich m.in. tw orzenie ró żn o ro d nych stref ochrony, gdzie g o sp o d a rka p o d p o rz ą d k o w a n a jest n aczelnej zasadzie ochrony n a tu ra ln e g o śro d ow iska człow ieka. M iejscem znakom icie n a d a ją cym się na te g o typu strefę je s t O stró w Lednicki — 7 -h e kta ro w a wyspa z dobrze zachow anym w czesnośredniow iecznym g rodem i b u d o w la m i kam iennym i, położona na Jezio rze Lednickim .
M in ę ło 10 lat, o d k ą d rozpoczęto dyskusję na te m a t stw orzenia Parku K ra jo b ra zo w o -H isto ryczn e g o w o kó ł Je ziora Lednickiego. Czym je s t i czym była leżąca między G nieznem a Poznaniem wyspa a rch e o lo g ó w i h isto ry ków, nie trzeba w yjaśniać. Lecz ja k to się dzieje, że po przeszło d zie s ię c io le tn ie j dyskusji nad Jeziorem Led nickim nic się nie zm ienia? To znaczy nic się nie zm ie nia w spraw ie P arku; bo teren w o k ó ł je z io ra je s t syste m atycznie zagospodarow yw any. W ram ach Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy — o p ie k u n a wyspy —
pow stał W ie lk o p o ls k i Park Etnograficzny. Przy je g o b u dow ie przyjęto koncepcję re ko n stru kcji wsi w ie lk o p o l skiej z przełom u X V III/XIX w ieku z wszystkimi je j s k ła d nikam i, ja k : zagrody ch ło p skie , dwór, fo lw a rk , czw o ra ki, kościół, w iejskie w arsztaty usługow e. T rw a ją n a d a l prace a rch e o lo g iczn e na wyspie i w bezpośrednim je j zapleczu. Do b a d a ń le d n ic k ie g o ośrodka o sa d n icze g o sprzed ok. 1000 la t „w c ią g n ię c i” zostali p rze d sta w icie le innych n a u k: a n tro p o lo d zy, historycy, przyrodnicy, g e olodzy, a także fizycy, biochem icy, g e o d e ci, ażeby wy m ienić n a jb a rd z ie j związanych z w y s p ą 3. Paweł Ja sie nica w Myślach o d a w n e j Polsce pisząc o O s tro w ie Lednickim w spom ina swą podróż na wyspę w 1949 ro ku 4. Podróżow ał — ja k pisze — dość prym ityw nie — po cią gie m do stacyjki Fałkowo, a d a le j pieszo, polnym traktem . D roga była w ięc dość uciążliw a. Pisarz je d nak nie n a m a w ia ł do budow y schronisk turystycznych czy a sfa lto w e j szosy. W yspa ze swymi zabytkam i, w e d łu g niego, nie po w in n a służyć masowej turystyce. A b iw a ko w a n ie i zabaw y na prastarym , ja k pisał, ż a ln ik u nie pow inny m ieć m iejsca. M yślał o Lednicy ja k o o je dynym w swoim rodzaju rezerwacie h isto rii.
T rudno oczekiwać, aby po bez m ała 40 la ta ch o to cze nie Lednicy pozostało niezm ienione. Rozwój g o s p o d a rk i i turystyki w pływ a na c ią g le zachodzące zm iany nie tylko na wyspie, ale 'i w o kó ł je zio ra . Różnorodne b a d a nia poszerzające w iedzę o Lednicy sp o w o do w a ły szero kie z a in te re so w a n ie w y s p ą 5. Turyści, p ra g n ą cy ją zw ie dzić, d o c ie ra ją szosą a s fa lto w ą do sam ego brzegu je ziora. Stąd prom em o napędzie elektrycznym d o s ta ją się bez przeszkód na wyspę. Lednica ja k o m iejscow ość bardzo a tra k c y jn a służy różnym celom ku ltu ra ln ym . N ie
-1 Pod. za: S. M y c z k o w s k i , Czy grozi światu katastrofa
ekologiczna? „Problemy” 1975, nr 7, s. 37.
2 Patrz np. „Ochrona Zabytków" z lat 1980—1985, a także
Zabytek archeologiczny i środowisko. Warszawa 1980.
3 W 1982 r. przy Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy po wołany został interdyscyplinarny zespół do badań Ostrowa Lednickiego i jego zaplecza osadniczego, w skład którego wchodzą między innymi przedstawiciele wymienionych dyscy
plin.
4 P. J a s i e n i c a , Myśli o dawnej Polsce. Warszawa 1985. 5 K. Ł o p a c k a - S z y m a ń s k a , Z historii badań Ostrowa
Lednickiego. Gniezno. Studia i Materiały Historyczne. T. I
1984, s. 7-25.
7. Ostrów Lednicki z lotu ptaka (fot. B. Cynalewski)
1. Ostrów Lednicki, a bird's eye view
3. A r k a d ia Lednic ka, f r a g m e n t le d n i c k ie j b u d o w li zniszczony w XIX wieku (rys. W. K u ja w a )
3. A r k a d ia Lednic ka , p a r t o f a d e stroyed Ledni cka b u i l d i n g in the 19th century
stety, nie zawsze pam ięta się, że je s t ona przede wszy stkim swoistym rezerwatem h isto rii. D o cie ra ją cy tu m a sowo turyści rzadko u św ia d a m ia ją sobie, że są w m u zeum. Swoistym muzeum, gdzie cały teren je s t ekspo zycją. T rudno to sobie uzmysłowić, w idząc traw ę i w o dę zam iast tradycyjnych ścian i g a b lo t!
Z arów no b a d a n ia , ja k i potrzeby turystyki zm ie n ia ją sa mą wyspę i k ra jo b ra z .W okół liczącego ok. 340 ha a k w enu w o d n eg o położonych je s t kilka wsi. Żyją w nich ludzie, którzy chcą mieszkać le p ie j, w yg o d n ie j, ła tw ie j gospodarzyć i mieć większe plony. Są też zakłady prze
mysłowe i produkcyjne, w ykonujące sw oje p la n y g o s p o darcze. To wszystko p o w o du je , że zm ienia się k ra j obraz kulturow y je zio ra . N iestety, nie zawsze na lepsze. Z n ik a ją budynki, a na ich m iejscu p o ja w ia ją się n o we, o których estetyce i w a lo ra c h kulturow ych tru d n o dyskutow ać. Z n ik a ją stare drzewa, zm ienia się u kła d dró g , pól, cieków w odnych. Intensywne naw ożenie przy czynia się do zm ian w strukturze roślin, a także p o w o d u je , wzmożone od pew nego czasu, z a ra s ta n ie je ziora.
2. O s tró w L edni cki, r ui ny p re r o m a ń s k ie g o p a la t iu m z r o t u n d ą (fot. B. Cy nale wsk i) 2. O st ró w L e d nic ki, ruins o t a p re -R o m a n e sq u e p a la t iu m w it h a r o t u n d a
4. Projekt a d a p t a c j i b u d y n k u PGR w D z ie k a n o w ic a c h — o wo c p r a c p le n e r o wych s t u d e n tó w P o li te ch n ik i Po znań sk ie j (rys. W . K u ja w a ) 4. Plan lo r the a d a p t a t i o n o f a b u i l d in g b e l o n g i n g to a s t a t e -o w n e d fa rm a t D z ie k a n o w ic e — result o f the f ie ld wo rk of stu den ts from the Poznań T e c h n o lo g ic a l University
czy sprzyja pow staw aniu ko n flik tó w i niesie pow ażne w skutkach zagrożenia. W osta tn ich la ta ch w ie le się mówi i pisze o konieczności och ro n y środow iska czło w ieka. W o p ra co w a n ia ch przestrzennych p la n is tó w uży w a n e sq p o ję c ia ochrony środow iska n a tu ra ln e g o (w o da, pow ietrze, szata ro ślin n a ). A le też ja k najszybciej wszyscy pow inniśm y uśw iadom ić sobie, iż istotnym e le m entem środow iska człow ieka je s t rów nież kra jo b ra z historyczny.
O stró w Lednicki leży na ziem iach, gdzie na każdym kroku stykamy się ze św ia d e ctw a m i o s a d n ictw a i d z ia
ła ln o ś c i polskiej sprzed tysiąca lat. Na tym obszarze tw orzyło się nasze państw o. Zabytki tutejsze sq m a te ria ln ym dobrem należącym do n a ro d u . G rom adzone w a rch iw a ch dokum enty, lite ra tu ra i język nie w ystar czą do za ch o w an ia tożsam ości n a ro d o w e j. Należy zdać sobie spraw ę, iż och ro n a kra jo b ra zu , zwłaszcza o w a lorach historycznych, rów nież je s t w aru n kie m zacho w a n ia te j tożsam ości.
W yd a je się, że O stró w Lednicki ze swymi zabytkam i (w y m a g a ją c y m i. choćby p o d ję c ia dyskusji nad p o n o w nym ich zabezpieczeniem ) został doceniony. W 1978
roku przygotow ano uchw ałę Urzędu W o je w ó d zkie g o w Poznaniu o utw orzeniu strefy c h ro n io n e j o nazwie „K ra j P o la n ". W yd zie lo n o w n ie j: Park K rajobrazow o- -H istoryczny, je g o o tu lin ę (!), teren o b ję ty o ch ro n ą ko n serw atorską, a także strefę ciszy a rc h ite k to n ic z n e j! N ie stety uchw ała do tej pory nie została przyjęta. Być może, n a le żało b y zastanow ić się nad m ożliw ością roz poczęcia prac nad konserw acją i re w a lo ryza cją Parku, który ma pow stać!
Stw orzenie w okół Jeziora L e d nickiego strefy ch ro n io n e j d a je z u p e łnie nowe możliwości ekspozycyjne. Liczne ślady o s a d n ictw a na tych te re n a ch s ię g a ją IV tysią c lecia p.n.e. Z o rg a n izow a n ie ekspozycji in situ nad brze
gam i je z io ra p o d n io s ło b y w artość historyczną te g o o b szaru. A stan za ch o w a n ia zabytków na wyspie, ska n sen, środow isko, zabytki rozlokow ane w okół je zio ra stw arzają m ożliw ość z o rg a n izo w a n ia z u p e łnie now ej form y e k s p o z y c ji6. Jednak z n a ją c perypetie Parku wy d a je się to z u p e łn ie fantastyczne i niere a ln e .
mgr Jacek Wrzesiński Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
6 Poruszono tu koncepcję ekomuzeum; patrz: W. v o n H i n t e n , Zur Konzeption des „Ecomusee" in Frankreich. Acta Scasenologiva. Sanok 1985. T. 3, s. 43-64.
O N A CERTAIN JUBILEE...
The protection of environment is the subject that has been taken up quite a lot in recent days. The undertaken in itia tives on the protection of environment include, i.a., the cre ation of various protection zones. The discussion on the cre ation of the Landscape Historic Park on the lake has been going on for over 100 years. The island with an early me dieval settlement and stone structures as well as an open- air museum to be formed there speak in favour of creating
such a zone. Until today a decree on the creation of a pro tective zone referred to as "the country of the Polans” , drawn in 1978, has not been adopted by the District Office in Poznań. The creation of such a zone offers an opportunity for arranging an entirely new form of display. Still, this long- lasting discussion has resulted in incessant changes around the lake. These changes are often irreversible and not a l ways favourable for the monuments found there.
