Miesięcznik Połocki T. 2, nr 8 (1818)

$

I

f

® 9999999999999999999999999999999999 © A

§ . * §♦

k® s>

?® a • «

. ® ■ J W

k® . S B

r®. ■ . '5

| j M IE S IĘ C Z N IK

1 P O Ł O C & X l f

i , ; ; * . , : r

8 - : f f l ■ §

3 t a — w — — - ; |

® ©A

1 N i v h l I I

* ■ ■ «#

^ <Z. 3i S i e r p n i a 1 8 1 8 r o k u , « A

f l ! ♦

♦ I !♦

® Quid rerim atquo decens euro et roga, et omnis O S ;- ■ i * fcfc 5lun’ Hor; I, B p . \. \ " l ‘ .: sjSjH

® «

® «

® «

® ©

® . - t u ®

® «

2 ©

® «

® «

2 ©

2 ©

2 ^©

2 ©

® ■5

®f>ct>e>t>ee>et>0t>Mcctcect)ce6t)t)t>t)t>t>cct)t)t>%1

M i c s i ę C zn ik p o łtfc k i wychodzi ostatniego dnia każdego miesiąca. Każdy numer skła­

da . się, ze czterech łub pięciu arkuszy. Czte­

ry takie numera idą na tom ieden, do któ­

rego sif przyda osobny tytuł i roiestr za­

wartych w nim rzeczy. • Prenumerata ro­

czna k.osztuie na mieyscu rubli assygnacyy- riych siedm, z pocztą zaś krubli "'srebrnych cztery. Żądaiący to pismo odbierać z po­

czty,-raczą się zgłosić do bliższych od sie­

bie'" eipedycyy pocztowych, w których sję p/-zyymuie prenumerata na Kuryera litew-.

skiegó. Pisma naukowe i. lięty do redakcyi Miesięcznika-^ maią się przesyłać pod zapi­

sem: do Drukarni Akademii połockiey.

H ero d o t i D iodor Sycyliyski czy są godni wia­

ry w tem co mówią o dawności Monarchii egip- skiey; i czy ich powaga większa iest od Moy- z e s z a , ieśli w tym prawodawcy żydów uwa­

żać zechcemy tylko dzieiopisa, nie zaś pisarza natchnionego od Boga. Rozprawa napisana przez R. S. z powodu Artykułu rzut oka na Egipt umieszczonego w pamigtniku lwowskim (N. 3.

str. 170.)

D a w n o ś ć świata b yła celem sporów u Fi­

lozofów , którzy ostatnich czterech w ieków przed erą chrześciianską żyli. ledni z tych m ędrców pogańskich m niem ali> że świat iest odwieczny: drudzy pozwalaiąc na to że m iał p oczątek, przypisyw ali m u da­

wność naywiększą, i nieokreśloną: E piku- reyczykow ie i ich stronnicy w tym w zglę­

d z ie rozsądnieysi od innych, tw ierdzili, że świat nie iest nader starożytny, i pokaźnie po sobie widoczne znaki niedawnego począt­

ku. x O brońcy dawności świata, żadnym mo­

cnym dowodem zdania swoiego poprzeć nie m ogli: niektóre tylko metafizyczne rozumo­

wania na fałszyw em mniemaniu oparte, to jest, że stworzenie świata w właściwem zna­

czeniu wzięte iest nie podobne, b y ły ich ie- dyną obroną. M usieli zatem uzn ać, że hi- storya nic pewnego w tey m ierze nie na­

stręcza. N ayuczeńsi z pomiędzy G reków i R zym ian iawnie w yzn aw ali, że wszystkie

M. Pot. Tom II. N. V III. 1818. 16

--- 220 ---

dziele, i zabytki historyczne na których po­

legać m ożna,. ledwie kilka wieków zamy- kaią; cały zaś przeciąg czasu, który poprze­

d ził woynę tebańską, i zburzenie T r o i , pokryty iest ciemnością nie przebytą. Przez to ich wyznanie wszystkie filozofów układy, podobnie do owych dom ów, które stoią na słabych zasadach, runąć musiały. L uk re- cyusz mocnym ich zażył dowodem, na któ­

r y odpowiedzieć nie mogli: ,, Ieśii (m ów ił) n niebo i ziemia nie miały początku, ieśli ,,b y ły odwieczne, czemuż poetowie dąwniey- ,, szych rzeczy nie opiewali nad w oynę te- bańską, i zburzenie T ro i? czemu zagu- ,,biono pamiątkę tylu sławnych czyn ów , które pomienione czasy poprzedziły? cze- ,,m u ie sława na pomnikach odwiecznych

?,n ie dochowała? lecz ićśli się nie m y lę , n wszystko to, o czem mówi historya iest

„ n o w e m , świat ieszcze iest św ieży, i jego ,, początek nie iest od nas dalekim ; przetoż ,, w iele sztuk codziennie się doskonali. O d j.n ie dawnego czasu wiele rzeczy p rzyb yło ,,d o żeglugi; za naszych nawet dni muzycy wiele nowych tonów odkryli. Nąkoniec ,, Filozofiia, czyli śledzenie przyrodzenia, i ,,ie g o skutków, ledwie się zjaw iła, i nię ,, trudno zgadnąć, kto o niey naypierwey u ,,n a s m ówić począł ( 1 ) . “ D ow od ten tak

(1 ) Prcbterea9 si nulla fu it genitalis origo Terrai et Coeli semperque outerna fu ere9

b y ł przekonywaiącym , iż nikt mu na to odpowiedzieć nie zdołał.

Skoro chrześcijańska religiia obaliła wszystkie błędy pogańskie, i objawiła takie p raw d y, których nikt nie m ógł dociec, po­

ło ży ła natychmiast koniec wszystkim pró­

żnym sporom. Poznał świat wartość i go­

dność xiąg MoyżesZa, a z nich się o po­

czątku wszystkich rzeczy dowiedział. Żaden z naygłównieyszych nawet nieprzyiacioł chrze- ściiańskiey religii nie przeciw ił się chrono­

logią która się w nich zawiera. C elsu s, Porfiryusz i Julian, lubo dobrze świadomi b yli, że chrześciianie xięgi te zasadą swey religii bydź poczytywali; lubo Wszelkich u- żywali śrzodków , aby ich powagę umniey- szyć, w tym atoli wględzie przeciw im po­

wstawać nie śmieli: wiedzieli bowiem do­

b r z e , że chronologiią która się na czynach pew nych zasadza obalić nie m ożna, iedno przez inne pewnieysze czyn y, co też im się zdało w cale bydź niepodobnem.

W drugim wieku niektórzy filozofowie chcieli odnowić dawne układy o starożytno­

ści świata: lecz nie trudno od S. Justyna pokonani byli. T e n S. O yciec który sam niegdyś b y ł filozofem , i który z gruntu znał

Car supra helium Thebanum, et fu n era Trojce TSon alias a lii quoque res cecinere poeta??

Q uo tot f a c t a virtlm toties cecidere, nec usquam J£t»rnis fama/ monumentu insita Jlorent.

L u k r. księga 5 ,

--- 222 —

całą ich naukę, do milczenia ich przym u­

sił, stawiąc im przed oczy dawność M oyże- A-.

sza, i xiąg iego świadectwy samycliże pogan utwierdzoną. „ N ie będę ia (^mówił on) tych

„ rzeczy dowodzić z samego tylko pisma S.

„ któremu wy przeto w ierzyć nie chcecie,

„ iż błęd y przodków waszych głęboko wko-

„ rzenione są' w waszych um ysłach: użyię

„ ly lk o dowodów wyięt3'ch z waszychże pisa­

r z y , i z tych xiąg które dla naszey reli-

„ g i i zgoła są obcemi, abym wam przez to

„ u k a z a ł, że Moyżesz nasz przew odca, i

„ r e lig ii naszey pisarz dawnieyszym iest od

„w aszy ch prawodawców, waszych filozofów,

„w aszvch rym otwórców, i wszystkich wa- ,, szych m ędrców , iak o. tem świadczą dzie-

„iopisow ie greccy: ci bowiem wzmiankę czy- ,,n ią c o M oyżeszu przewodniku i rządcy na­

r o d u żydowskiego, oraz i to przydaią, że ,,o n b y ł współczesny Ogygesa i Inacha* o

„ k tó ry c h niektórzy z was mniemaią, że ich

„ z ie m ia spłodziła (2). “ leszcze nie powsta­

ła b yła owa m yśl w głow ie żądnego filo­

zofa, że przeciw naypewnieyszym czynom, samem mniemaniem i wnoszeniem bez za- j sady oprzeć się m ożna: żaden nie miał za liistoryą pew ną baieczne dzieie Egipcyan, i C h ald eyczyków , z których się każdy na­

śm iewał. Niedorzeczność tak wielka zącho- * waną b yła dla filozofów tego wieku, kto-

(a) Justin. Cohort. ad graęcos*.

223 —

r y się dopiero nazywa wiekiem oświecenia, a który potomność czytaiąc iego pisma le­

dwie nie nazwie wiekiem bezbożności i sza*

leńslwa.

I zaiste, rtiożnaż inaczey trzym ać o tych ludziach, którzy w sądzeniu o rzeczach in­

nego p raw id ła, innych pobudek nie znaią, iedno te u kład y, które sami sobie w ym y­

ślą ? naypewnieysze historyczne dzieie ża- dney u • nich nie maią wagi: śmiało ie od- rzucaią, ieśli w nich cokolwiek swym za­

miarom przeciwnego upatruią; gdy tym cza- sem : daią wiarę nayśmięsznieyszym powie­

ściom, i nayniedorzecznieyszym mniemaniom, skoro tylko są po ich m yśli, i iakokolwiek słu żyć mogą do obalenia prawd religii.

Śm iałość ich tak iest w ielk a , iż ledwie te­

m u w ierzą, że b y ł kiedyś M oyżesz, lubo to potysiąckroć lepiey iest dow iedzionem , ani­

żeli bytność Cezara i.A le x a n d ra : na iedno słowo Herodota w ierzą, iż w przeciągu Ii,o o O lat bez przerw y ieden po drugim panowa­

ło w E gipcie 33o. K ró ló w , chociaż żaden z nich w yłączyw szy ostatniego nie u czynił ta- kiey spraw y, o któreyby potomność z pe­

wnością wiedziała.

M nóstwo iest takich d zieł w których się powaga M oyżesza, i wartość iego pism do­

w ody naymocnieyszemi wywodzi. T ylek ro ć zbiiano marzenia owych narod ów , które aby się w sław iły naywiększą sobie davVność p rzy p isy w a ły , a gdy na to pewnych nie

m iały dowodów, do naydziwacznieyszych nie­

kiedy udawały się powieści, Z d a się atoli, Że o tem wszystkiem zapomniał Autor, któ­

rego artykuł umieszczony iest vy pamiętni­

ku lwowskim (N , 5- str, 170,-) Powtarza on co iuż dawno zbitem, i zapomnianem h y ło : mniemaną starożytność Egiptu iest u niego rzeczą naypewnieyszą; Herodot zaś u niego tak wielką ma pow agę, iż go nie wąt­

pi nad M ayżesza przenosić, na to nie po- ntniąc, że lubo ten grecki pisarz dla swey w ym ow y, dla wdzięęznego, a przyjemnego stylu od wszystkich uczonych zachwalony b y ł, zdaniem iednak samychże G reków i Rzym ian iest oycem kłamstwa. Zaiste zbyt m ało autor trzyma o publiczności, gdy z naywiększą ducha szczerością za dowod sta­

rożytności Egiptu używa Zodyak przed dwu­

dziestą laty od Francuzów od kryty, % któ­

rego dopiero tylk© ten się nie śmiele, któ­

ry zgoła około nauk nie chodzi,

N ie wątpię o tem , że pomieniony arty-.

k u ł w pamiętniku lwowskim, nie iednego z czytelników zgorszyć może: sam autor do­

t r z e to p ozn aw ał, gdy t#k m ówi; znaydą n asi chrześęiiańscy dzieiopisarze niedorze- cznejn, że iuż byli ludzie i całe narody kil- kanastą tysięcy lat p ie w e y , nim się . zjawił czło w iek , o którym Moyżesz twierdzi, że jest dziełem rąk bożych, i postawiony iest od Boga, aby b y ł oyćem i głow ą całego ro- dzaiu ludzkiego. A b y się w tey mierze u-

I

spraw iedliw ie, nie dość iest pow ied zieć, rozumiez z nich który pierwsze rozdziały M oyżeszaP gdyż sam A utor rzeczą samą p okazu ie, że on coś przynaym niey rozumie:

inaczey nie m ógłby z laką pewnością twier­

dzić, że wielki szereg królów panuiących w Egipcie poprzedził stworzenie Adama i E w y.

Rów nie i to iest dowod słaby, który A utor przyw odzi na* poparcie zdania sWoiego.

,, T ru d n o b y oyciec H erodot, gdyby m iał so- n bie udzielone wszystkie dowody świętości, , ,i godności wiary pism M oyżeszowych, b y ł ,,im dał tyle w iary, ile owym od wieków , ,w kamiennych napisach podanym pamiąt- ,,k o m , które egipscy kapłani posiadali (str.

,, 1 7 8 ;.“ N ie przeczę temu, że to iest rzeoz podobna: mamy albowiem nie ieden przy­

kład na owych narodfićh, któr.e przenoszą niedorzeczne powieści nad wszelkie praw dy naylepiey dowiedzione: lecz tu nie idzie 0- to , czy iest rzecz podobna, czy Herodot b y łb y to uczynił? mowa tu iest o chrześci- ianach, którzy zapewne bez zaprzenia się religii nie mogą temu p rze czy ć, że Moy- żesz iest pisarz od Boga natchniony, że po­

waga pism iego iest b ożka, i co za tem id zie, że iest wyższą nad wszelką inną po­

wagę. Ieśliby M oyżesz albo chciał nas o- szukać, albo też sam oszukanym bydź m ógł względem tych rzeczy, o których z pewno­

ścią twierdzi; chrześciiańska religiia w sa­

my chże zasadach nadwątloną byłaby, i iuż-

•— 2^a5 ^—

byśm y nie mieli tylu dowodów o bóztwie naszey religii. Lecz ta święta religiia nie ma się czego lękać od svyych nieprzyiacioł:

Wszystkie pociski, które na nię m iotaią, na nicliże upaśdź muszą. Napróżno się kuszą dow odzić, że artykuły wiary od Boga obja­

wione przeciwią si^ rozumowi: iawny albo­

wiem iest i po tylekroć na oko pokazany związek między prawdziwą filqzofiią> a reli- giią; związek ten tak iest ścisły, że I to się iedney rzeczy przeciw i, tem samem i na drugą powstaie, I to się na oko w niniey- szey mąteryi pokazuie. W iara nas u czy, że M oyżesz wierną i prawdziwą nam zacho­

w ał historyą o początku świata, i tych wy­

da rżeniach,, o których nam wiedzieć potrze*

ba,' Dopiero ia po krotce chcę u kazać, że i rozum toż samo naucza> że te? uważaiąc w M oyżeszu prostego tylko dzieiopisa, pewniey- szey i wiernieyszey historyi nie mamy nad tę , którą on nam zostawił,

D w ie rzeczy istotnie są potrzebne ka­

żdem u dzieiopisowi, aby m ógł zjednać u nas w iarę, i zaufanie; naprzód aby sam b ył świadom tych rzeczy , które opowiada, toż aby do potrzebnych nauk łą c z y ł poczciwość:

abyśm y o nim m ieli takie przekonanie, że ani sam d ał się innym uwieść, ani też nas om ylić pragnie. O d tego więc przekonania cała powaga historyi zawisła; tak, iż im le- p iey o im samym trzymamy; tem też ła- cniey uw ierzym y, że iego historyą iest praw­

dziwą. D opieroż, wyobraźm y sobie, że ia- ki dzieiopis takie sprawy opowiada, na któ­

re sam patrzał, lub ie czerpał ze źrzódeł wszystkim znaiomycb, pewnych i autenty­

cznych: że opowiada rzeczy iawne, i wszyst­

kich obchodzące, których albo świadkowie ieszcze żyią, albo że o nich ustne podanie iest ciągłe i wiernie dochowanej rzeczy od których b y t, i trw ałość całego narodu za­

w isła: wystawmy ieszcze, że ten sam dzie- iopisca i takie rzeczy przyw odzi, które nie tylko nie czynią zalety narodowi, któ­

rego opisuie d zieie, lecz nadto hańbią cało pokolenie, w obliczu którego ie pisał, acz- b y owym rzeczom łacno b yło za p rze c zy ć , ieśliby nie b y ły praw dziw e: rzeczy ,które samemuż pisarzowi nie przynoszą chw ały, o których zaś b yleb y chciał m ógł zam ilczeć:

daym y, że ten historyk w swem dziele dzi­

w n e , i nadzwyczayne dał dowody głębokiey nauki, m ądrości, rostropności, i rzetelno­

ści; wystawm y sobie, że to iest osoba wiel*

kiego znaczenia, że iest rząd cą, wybawicie­

lem , i prawodawcą narodu, którego histo- ry ą opisał: pozwolm y na ostatek, że taź h istoria wraz po śmierci dzieiopiscy, gdy ieszcze żyła wielka liczba świadków główniey- szych spraw i w ydarzeń, które się w niey w zm iankuią, od wszystkich b yła czytaną, rozgłaszan ą, przepisyw aną; że była w ręku tych , których naybardziey obchodziła: że by­

ła od wszystkich przyiętą, pochwaloną, uzna*

— 228 —

ną za prawdziwą, wierną, dokładną, wolną od naymnieyszego podeyrzenia, i nagany: M ze nakoniec z naywiększem staraniem, czcią, i samym tylko bozkim xięgom powinnam uszanowaniem od pokolenia do pokolenia za­

chowywaną była. C zy taka historya zasłu- guie na naszę w iarę, i zaufanie, nikt za­

pew ne pytać się nie będzie: lecz słusznie m iałby się zapytać, nie iestli to ostatnia niedorzeczność, nie uważać iey za świade­

ctwo i pomnik naypewnieyszy, iaki tylko bydź może? L ecz byłże iaki historyk na świecie, któryby w sobie wszystkie te p rzy­

mioty p o łączył? ieden tylko b y ł z a i s t e a tym iedynym dzieiopisem iest M oyżesz. Za- . dnego zatem niemasz innego któryby nie tylko w yższą, ale też równą M óyżeszowi m iał pow agę, któregoby dzieie na równe zaufanie, i wiarę zasłużyć m ogły.

Przystosuymy dopiero całą rzecz do na- szey materyi. N aprzód M oyżesz iest nayda- wńieyszym ze wszystkich dzieiopisów , któ- 1’ycheśmy kiedykolwiek mieli.. Ż y ł on ty­

siącem lat przed Herodotem naypierwszym historykiem greckim , który iednak dla swey dawnosci nazywa się oycem historyi. Iózef Żydow in, który swe dzieło napisał przeszło 1700 lat, z pewnością twierdzi .,,że dla sa- ,, m ey dawnosci M oyżesza nikt podeyrzenia , , , nawet m ieć nie m o że, czy się do iega ,,pism cokolwiek baiecznego nie przymiesza- n l o : gdyż on ż y ł dobrze przed dwiema ty-

,, sięcy lat, w tych wiekach, które poprze- ,, d ziły wszelkie baieczne powieści poetów, ,, którzy od tak dawnego czasu początku

„ s w y c h bożków nie śmieli w yw odzić, a

„te rn bardziey, sprawy bohaterów, i usta- , ,w y swych prawodawców (5 ^{. “} N ie tylko M oyżesz współczesnym b y ł tylu ważnych rz e c z y , które wzm iankuie, lecz na nie albo własnemi oczyma patrzał, albo ich b y ł nay- głównieyszym sprawcą. , Słuszniey zatem ani­

żeli Jaohater W irgiliusza m ógł powiedzieć cjuorwn pars magna fu i. D zieie zaś swe.

opowiada przed tym narodem , który z nim w espół wielu rzeczy b y ł świadkiem, które­

go mimo woli swey, nie m ógłby b y ł po- deyśdź, i om ylić. P raw da, iż on; i takie rzeczy w zm iankuie, które znacznie go por p rzed ziły, które pierwszego rzeczy począt­

k u , i stworzenia świata sięgaią; lecz na to pewne przywodzi dowody, źrzód ła, i zabyt*

k i , o których lubo dopiero z pewnością w iedzieć nie m ożem y; dla tych jednak, któ­

rym swą historyą pisał, rziecz ta nie tylko podobną, ale też łacn ą była. W ia ­ domo iest bow iem , iż Pątryarchowie któ­

rych on życia opisuie, mieli obyczay pamiąt­

kę głównieyszych w ydarzeń, których uczest­

nikami byli, w rozmaitych zachowywać pomni­

kach: niekiedy buduiąę o łt a r z c z a s e m no­

w e nadaiąc imiona iakiey g ó rz e ,-lu b miey-

(3) Joseph, de Aritiq. Jud. Praef.

— 23o ---

s c u , które same przez się rzecz oznacza­

ły . i B y ły to niby świadkowie, których Moy- żesz na potwierdzenie rzeczy ustawicznie przyw odzi. Ktem u nie iest rzecz niepodo­

bna, że on miał też. jakiekolwiek zabytki na piśm ie: gdyż to ,iest rzecz pew na, że on nie b y ł wynalezcą pisma: ieszcze przed Moyżeszem znany b y ł ten w yn alazek, i naypierw ey zapewne na to użyty b y ł , aby pamiątkę nayważnieyszych rzeczy potomno­

ści przesłać. Cokolwiek bądź w reszcie, sa­

m o ustne podanie zdolnem b yło każdego o nich zapewnić: podanie to tak b yło świeże, iż niepodobna było M oyżeszowi kogokolwiek w tey mierze oszukać. leszcze znaiome by­

ł y za iego czasów m ieysca, kędy Palry- archowie żyli, studnie które k o p ali, i te ustronia gdzie czynili ofiary. D łu gi też wiek Patryarchów nie mało się przyczynił do za­

chowania w całości ustnego podania, i sam b y ł taką rZeczą, o którey nikt nie m ógł nie wiedzieć. A lb oż i dzisiay nie mamy takich fam ilii, których początek względem nich dawnieyszym b y ł, aniżeli była epocha potopu względem M oyżesza, gdy o nim pi­

sał? N ie w iele pokoleń zaięło cały ten przeciąg czasu, i przez nie wiele ust miało przechodzić podanie, aby dóyśdź mogło do M oyżesza, i iemu współczesnych. C okol­

wiek pisał M oyżesz o w iekach, które po­

p rzed ziły potop, ściągaią się praw ie tylko do rodzaiu N oego, dp historyi stworzenia świa­

ta, i tych rzeczy, które się w ziemskim ra- iu p rzyd arzyły. W ą tp ić zaiste nie m ożna, że N o e i iego synowie dokładną mieli wia­

domość o swym rod zaiu , o historyi zaś pierwszych wieków iako rzeczy nayważniey- szey, krom wątpienia zapewnić się musieli od M atuzala, z którym N oe wiele w ieków p r z e ż y ł, a ów zaś półtrzecia wieka ż y ł z Adamem naypierwszym z ludzi. O w oż iest od stworzenia świata do potopu, od potopu do M oyżesza w niczem niepodeyrzane ustne podanie: nie masz zapewne innego, dzieio- p isa , któryby do swego dzieła potrzebne wiadomości z tak czystych i pew nych źrzó- d eł m ógł czerpać.

Przydać że dopioro, że wszystkie da­

wne sprawy i zdarzenia które M oyżesz wspo­

m ina, iako dla całego rodzaiu ludzkiego, tak też szczegulnie dla narodu żydowskiego nay- ważnieyszemi b yły . B y ły to bowiem o*

bietnice, od Boga ulubionemu od siebie narodowi uczynione: b y ły to iż tak rzekę tytuły szlachectwa, i dostoieństwa całego na­

rod u , głów ną zasadą ich p rzyw ileiów , i na­

dziei. Bozkie te obietnice z ust do ust po­

dawane b y ły w familii Patryarchow: oyco- wie zostawowali ie- dzieciom , iako naydroż- sze dziedzictwo: głęboko utkwione one by­

ł y w e wszystkich um ysłach, i na nowo sig odnaw iały, skoro ie Bóg przez nowe cuda potw ierdzał. Im porządniey rzeczy przepo­

wiedziane iedna po drugiey następow ały:

--- 232 ---

tern iawniey im Moyżesz spełnienie obie­

tnic boskich ukazywał, i to wszystko w u- m ysły ich wrażał aby przez to szczegulną ich zwrócił uwagę: bo właściwie mówiąc, nie dla nich pisał, lecz będąc ich tłum a­

czem, i narzędziem, chciał w późnieyszych pokoleniach zachować pamiątkę tych ważnych w ydarzeń, i one świadectwy całego narodu potwierdzić

W szystko to, co się dotąd m ó w iło , więcey niż potrzebnem iest, aby dowieśdź, że Moyżesz narodu swoiego uwodzić nie m ógł acżby tego ż:\dał: pozostaie dopiero ukazać' w iego historyi nie pospolitą rzeteln o ść, bezstronność, i miłość p raw d y.1 Z e wszyst­

kiego się wydaie, iż Moyżesz od drobnych na­

wet omyłek wolnym -był, które iednak wszyst­

kim pisarzom tak są pospolite. N ie widać w nim wielkiego rozum ienia, i zbytniego przywiązania do swego narodu: nie chce go w dawności, m ęztw ie, przeipysłach, i po­

tędze przenosić nad innych, ani się nad ie­

g o pochwałą lub naganą zastanawia: w ca- łe'm iego dziele nie dóyrzec ani znaku nay- mnieyszego za p a łu , uprzedzenia, przesądu, stąd też ' wszelkich w tey mierze uwag za-, niechał. Opowiadaiąc r z e cz y , które sądzi bydź godnemi wiadomości publiczney, nie troszczy się o to, przyńiosąli chwałę lub przyganę ty m , którzy są onych sprawcami.

W ię c też z taką szczerością opisuie om yłki Patryarckhów, iak ich cnoty: ba owszem nie

— • 233 —

tylko mówi o rzeczach zawstydzaiących roz­

maite pokolenia, ale też samego siebie hań­

biących. O w o zgoła ze wszystkiego widać, iż same tylko prawdę m iał na baczeniu, i nie tylko iey się nie przeciw i, ale z nią się nie tai. Żadnego nie pokrywa w ystępku, żadney klęski Izraelitów: niekiedy ich w y­

stawia iako b ałw ochw alców , rokoszanów, a zawsze niemal szemrzących na Boga: p rzy­

pomina rozmaite nieszczęścia, które dla wiel­

kiego ich . uporu, potylekroć na nich Bóg zsyłał: samego też siebie nie oszczędza, przyznaiąc się nayszczerzey do wielkiey nie­

ufności, sprzeciwienia się woli Bożey, sko­

ro od. niego do Faraona posłany b y ł , do tych nakoniec w ykroczeń, dla których z ty- l,ą innymi szemraczanii na pustyni u m rzeć m usiał, i nie m ógł w prowadzić do ziemi obiecaney ludu, którego mu Bóg pieczą b y ł p oruczył. A gdy wspomina d ziw y, które Bóg dla dobra narodu iego czynił, z tak w ielką to czyni sZczeroscią, i prostotą, iż naymnieyszego podziwienia, naymnieyszey nie pokazuie wątpliwości; owszem zda się, że i o to się nie stara, aby mu w ierzon o;

iakoż w rzeczy samey nie miał się o co troszczyć; gdyż pisał w obliczu tych, którzy w ielu rzeczy sami będąc świadkami, wątpić o nich nie mogli. I także postępuią c i, któ­

rzy łu d zić, i uwodzić potomność pragną?

iestże podobna rzecz, aby iaki dzieiopis,.

—

m ógł i w ięcey, i ważnieysrych rzetelności swey dadź dowodów?

A co się dotyczę nauki i ego, i mądró- ś c i, zaiste każdy ktokolwiek bez uprzedze­

nia iego pisma czyta, iedno z tego dwoyga wyznać m usi, że albo on tylko iest narzę­

dziem którem mądrość Boska działała, i przez iego usta m ów iła: albo też, że on sam b y ł naymędrszym, i nayuczeńszym z lu d z i, ia- cy tylko byli. I w rzeczy samey wielki to bydź musiał człow iek, który w ów czas gdy wszystkie narody b y ły pogrążone w grubych błęd ach , i bałwochwalstwie, m ógł dadź jia- rodowi którego b y ł przewodzcą, naukę tak m ądrą, tak czystą, i tak głęboką: nauczyć go znaiomości prawdziwego Boga, któremu, się ich oycowie kłaniali: tudzież podadź mu naypraw dziw sze, nay w iększe, i naybardziey pocieszaiące o nim wyobrażenie, aby przez to ukrócić iego skłonności, które go do zabobo­

n ó w , i bałwochwalstwa egipskiego skłaniały.

,, Słuchay Izraelu (mówi on) P. Bóg nasz, Pan ..ie d e n iest. Będziesz m iłow ał P. Boga twe- ..g o ze wszystkiego serca twego, i ze wszyst- ,,k ie y duszy tw o iey, i ze wszystkich sił twoich. I będą słowa które ia dziś przy- ,, kazuię tobie w sercu twoim. 1 będziesz ,,i e opowiadał synom tw oiem , i będziesz w ,,n ich rozm yślał siedząc w domu twoim, i ,,id ą c w drogę, i kiedy się k ła ść , i wsta- ł? w ać będziesz... Boga twego bać się, i ie- i,m u samemy słu żyć będziesz... “ „W ia-

— a 35 —

kimże piśmie naleśdź możemy naukę tak pełn ą i doskonałą, iak iest ta, która sig w dziesięciu przykazaniach bozkich zawiera.

Ieśliż więc Bóg nie iest iey sprawcą: tedy wszystka sława Moyżeszowi należy, i co za­

tem idzie, że w całym przeciągu tylu wie­

ków nie ma człow ieka, który z nim w po-*

równanie iśc może? Alboż nie więcey on w niewielu wierszach pokazał mądrości i nauki, aniżeli w yczerpnąć iey można z nay- obszernieyszych pism tylu filozofów , tylu w starożytności zachwalonych m ędrców ? Ie- śli sprawca zakonu iest tylko człowiekiem i tedy przynaymniey każdy na to przystanie y że ten człowiek iest wyższym nad innych ludzi, a zatem na większe od innych Wszyst­

kich , poszanowanie, wiarę, i pow agę. zasłu­

giwać powinien.

C óż m ówić o tem mądrem prawie, wy*

myślonem iednak i napisanem od iedney osoby? prawie tak doskonałem , tak do­

brze przystosowanym do obyczaiów , sposo­

bu m yślenia, do wszystkich potrzeb i zwy- c^aiów narodu, dla którego danem b y ło , ii nigdy nie potrzebowało poprawy? Przez ty­

siąc albowiem i pięćset lat nikomu w my­

śli nie powstało by naymnieyszą rzecz do niego dodadź, u ią ć, albo też w niem co odmienić. I możnaż o tem, wątpić, że ten . nadzwyczayny prawodawca wszystko przey- r z a ł, i głęboką swą mądrością wszystko to o b ią ł, czego drudzy ledwie długie'm do-

M. Pot. Tom. II. N. V III. 18 18. 17

— ^36 —

świadczeniem nauczyć się mogą? Szczęście i błogość narodu żydowskiego z pełnieniem i przestrzeganiem tego prawa tak ścisłe po­

łączone b y ły , że ilekroć od niego zbaczał;

tylekroć pomstę boską nad sobą p o czu ł, i doń się co rychley wracać musiał. Mimo tylu klęsk, i nieszczęść, ktpremi ten naród od tysiąca ośmiu set lat przywalony iest, tak iednak ciągle zostaie przywiązany do da­

wnego swego prawa, iż ieśliby to po iego woli b y ło , ieszczeby dzisiay udał się do Palestyny., aby mu znaczenie przyw rócić, i onem się rządzić. K tóra rzecz pewnie się nie dzieie podług zwyczaynego porządku przyrodzenia, ale iest nadeń w yższa, i w żadnym innym narodzie niedoznana. W szy st­

kie prawa L ikurga, Drakona, i Solona nie długo trw ały: bo narody, dla których pisa-' ne b y ły , rychło mierzić ie sobie, gardzić, i w zapomnienie podawać poczęli przeto, iż wiele rzeczy zawierały rozumowi, i zdrc*

w e y nauce przeciwnych. A le prawo Moy- żeszowe od trzech tysięcy z górą lat ciągle w wielkiem poszanowaniu zostaie: bo się rozum owi nie przcciw i: bo iego nauka zgo­

dna iest z nauką Ewangelii, i całego chrze- ąciiaństwa. O iakże to d żiw n y , i wielki człow iek bydź musiał! Zaiste chociażby nie b y ł narzędziem bożem , i tłum aczem woli iego, czyliż dla tylu innych względów liie zasługuie u nas na w iarę, i zaufanie?

T e g o to iednafc wielkiego dzle.iopisa fi­

lozofowie dzisieysi w .naywiększą pogardę podać usiłiliąi Mniemania bez zasady, twier­

dzenia bez dowodów, baieczne powieści i marzenia większą u nich maią powagę,, ni- i li prawdziwe dzieie Moyżeszat wszelkich zażywaią śrzodków , aby go udadź za obłu­

dnika, i oszusta"! Praw da, iż niektórzy z nich nieco ostróżnieysi nie powstaią na nie­

go tak śm iałoi bo w iedzą, że iawnie Móy*

żesza obwiniaiąc o 'szalbierstwo, obruszą przeciw sobie chrześciiańskieh czytelnikow i przetoź nieiakich w ykrętów i ostrożności u- zy W a ią , aby przez to ułagodzić u m ysły zbyt zdolne , iak oni m ówią, do u razy, i niepo*

trzebney żarliwości. O w szem ieśli im wie*

r Z y ć m am y, niechcą um nieyszyć powagi ie­

g o : to iedno tw ierdzą, że pierw szych roz­

działów tego dzieiopisa żaden rozumieć nie może (4^). A le tem ich podeyściem nie ma­

m y się uw odzić: nie wchodząc bowiem czy pomienione rozdziały doskonale rozum ieć mo*

żern y, lub nie; to iednak iest rzecz pewna, że M oyżesz iako na wielu innych miey»

scach, tak też szczegulnie gdy m ówi o po*

to p ie , takiey Zażywa iasności, prostoty, i dokładności, iż każdy by nayprostszy b y ł, Snadnie go rozum ieć może. Ńayiaśniey mó­

w i, że wody całą powierzchnię ziemi po­

k r y ły , że się w ezbrały, i podniosły na pię-

(4) P atrz pam iętrlika lw ow skiego -N. 5. str. i y8.

— 2 38 —

tnaście łokci nad wszystkie naywyźsze góry, i że cały naród ludzki zaginął, okrom l\oe- go i iego familii, która się ratowała w ko- raBiu od Noego za rozkazem boskim zbu­

dowanym. Przydaie oraz, że od trzech synów Noego pochodzą wszyscy ludzie, którzy po potopie zaludnili ziemię (£>). lest że iaka rzecz u innych dzieiopisów bardziey w yłu- szczoną,' i do zrozumienia łacnieyszą? luż zaś podług Moyżesza nie podobna aby od potopu aż do niego samego u płyn ęło dzie­

sięć , albo dwanaście tysięcy lat: oczywista zatem iest rze cz, że chtonologiią Herodota i Diodora pogodzić nie można z opowiada­

niem M oyżesza: na co samiż obrońcę dzie­

iopisów przystaną. Stąd idzie, że ieśli He- rodoj i Diodór mówią praw d ę, tedy Moy- żesz mówiąc im rzeczy przeciw nę, albo nie w iedział rzeczy, albo naś om ylić chciał.

L ecz sama iego hislorya' z uwagą przeczy­

tan a, i to, cośmy dotąd m ówili, zdolnćm iest każdego przekonać , że ani sam dał się innym uwieśdź, ani też nas uwodzić my- ślił.

W eyrzyrayż teraz pilniey w naukę i rzetelność dideiopisów, których nam filozo­

fowie n^przęciw Moyżesza stawią. W szyst­

kie .zabytki historyi egipskiey, aż do czasu,

(5) Tres isłi filii sunt JSoe, et ab his disseminałum est omne genus hnmanum super wiwer sam terram. Gen.

f lg f V. 19.

— 2^9 —

kiedy to królestwo stało się prowincyą M o­

narchii perskiey, zawieraią się we wtórey xiędze Herodota, w pierw szey xiędze Dio- dora Sycyliyskiego, w niewielu ułomkach Manetona kapłana egipskiego, które Józef Ż yd ow in , Euzebiiusz, i Jerzy Syncellus przy­

taczają, toż w spisku królów tebańskich, zriayduiącym się w dziele Eratostenesa_ bi­

bliotekarza -Alexandryi. Inne wszystkie wia­

domości o Egipcie z dzieł żydowskich i . Arabskich czerpane, zdaniem samyehże filo­

zofów nie są w ielkiey wagi. Ponieważ z /tych pisarzów trzey pierwsi nay większą marą po- w agę, przeto do zamierzonego przezem nie celu sądzę, żę dość będzie nad nimi samy­

mi nieco się zastanowić.

Maneton dla tego samego względu, że b y ł kapłanem egipskim, i całą hi story ą, iak m ów i, w yczerpnął z dawnieyszych dzieiów, i s ią g , które się pilnie w świątnicach cho­

w ały, większey iest wagi nad Herodota i Di- odora', którzy grekami b ę d ą c, zapewne tak wielkich nie mieli pomocy. Zdanie to iest

■uczonego JP. Fóurm ont, który z tego powo­

du taką czyni uwagę. „ U c z e n i, mówi on,

„ czytaiąc dzieie iakiego narodu pisane przez"

cudzoziem ców, nie iedenkroć, ale tysiąc

„ r a z y doświadczyli, że w nich prawie nic

„ n i e masz dokładnego. W liczbie takich ' „ dzieiów słusznie kłaśdź się mogą wia-

„ domości Herodota i Diodora o dawnym

„ E g ip c ie , ile, że oni sarni w yznaią, iż co-

aĄo —

,,kolw iek vf tey mierze pisali, maią z pot ,, wieści, i ustnego podania (6). v Nie wiem zatem, czemu wydawca pamiętnika lwów*

skiego, dawność Egiptu wywodząc z Hero- dota i Diodora przepomniał Manetona ? bo lybo ze wszystkich iego dzieł same pozosta­

ł y dynastye; lepiey w szakże one m ogły do zamiaru wydawcy posłu żyć, aniżeli swią*

dectwa obu tych pisarzy. L ecz poznaw ał on pono, że wielkiey potrzeba do tego pra»

c y , aby te dynastye w porządek u łożyć, i ciągłe następstwo zwłaszcza bogów, i pół*

bożków w yliczyć. N ie wchodząc więcś w po­

budki dła których wolał na Plerodocie i Diodorze, niżeli na Manetonie p olegać, w krótkości chcę prawdziwą w tey materyi o- bu tych pisarzy godność i, powagę ukazać.

Herodot iest naydawnieyszym ze wszyst­

kich dzieiopisów greckich, których pisma nas doszły, D o napisania historyi egipskiey, czy­

li prawdziwiey mówiąc, niekształtney i dzi- waczney^ powieśpi, nie m iał on innych po­

m o cy , iedno te , które mu dostarczyli ka­

płani egipscy. Ich rady musiał zażywać względem dawnych p om n ikó w , i napisów:

b o iako sam \yyznaie, nic prawie oczyma własnem i nie oglądał, a chociażby widział iąkie dawne zabytki, nie m ógł o nich są­

dzić, nie umieiąc ięzyka egipskiego, a przy-

(§) Fourraont. Reflexions ąntiąues sur Ies histoires des aftcieiis pęuples liy. 3. c, 7. p, 93.

--- 3^{Ą l ---}

naym niey ięzyka mistycznego: m usiał zatem przestawać na tłum aczeniu kapłan ów , i na ich rzetelności, i dobrey woli polegać. Dio- dor Sycyliyski z tychże satnych źrzódeł czer­

p ał. Pozostaię więc we wszystkie te źrzó- dła pilniey się p rzy p a trzy ć, aby się o ich wartości i powadze przekonać. iC^naprzód, czyli kapłani egipscy których się radził He- rodot, dzieiów oyczystycb, a zwłaszcza da­

wnych sami byli świadomi? powtóre, czy nie masz iakiego do wiary- podobieństwa-, że zamiast praw dy powiadali Herodótowi bayki? ,

Chcąc pierwsze pytanie rozwiązać, może­

m y się udadź do pisarza, który naymniey iest rża n y .. W o lte r bez trudności w yzn aie, ,,ż e niepomyślna woyna niszczy niekiedy

„w szy stk ie dzieie całego narodu, i żeby w ła- ,,sn ą mieć historyą, dwadzieścia cząsem ra- ,,z y na nowo ią poczynać potrzeba, na w zór m rów ek, których mrowisko ieśt rozpro- ,, szone (7). “ T e n że sam filozof dodaie, że żaden naród tak nieszczęśliwych woien nie doznał iak Egipczykowie. ,, Żaden nieprzy­

j a c i e l , (mówi o n , do Egiptu nie wkro- c z y ł, któryby go nie pokonał. Pierwsi po- ,, częli Scytowie, po nich p rzyszedł Nabu- ,, chodonozor, i cały ten kray bez oporu ,, w ziął; Cyrusowi dość b yło swych poru-

„c zn ik o w posłać; a gdy się pod Kam bize-

(7) P Jiilo so p h ie d e 1’Ju sto ire eh. 5 i .

sem . b y ł zbuntował, iednę przegrawszy ,, potyczkę póddadź się musiał (8). “ Sądź- rnyż dopiero, co się stało z xjęgami, i dzie­

jami srzód tylu klęsk, i woiemregó spusto­

szenia? lakiekolwiek zostały się wiadomości o wyprawie Kambizesa do Egiptu, z nich jednak widzim y, Że ten Monarcha cały kray s łu p ił, spustoszył, i co lepsze domy i ko­

ścioły w perzynę obrócił. Strabo świad­

c z y , ge jeszcze za iegoj czasów widziano śla­

dy spustoszenia tego dzikiego woiowuika (g).

iW ydawcy historyi powszechney wydaney w Anglii mówią, że K.ambizes opanował wszel­

kie dawne pomniki i zabytki, które się cho­

w a ły w świątyniach, i że kapłani egipscy przym uszeni byli nowe zm yślać, które za­

pew ne nie maią lakiey wartości, iaką ■mo­

g ły mieć dawne, ,, Skoro' K.ambi?es, mó- ,,w ią oni, zabrał Egipcyanom zabytki sta- rożytnościj, kapłani podług wszelkiego po- ,, dobieństwa do wiary, musieli czynić nowe napisy, kędy nie tylko niedobV)fwolne, ale ,,te ż z um ysłu wynalezione w kradły się ,, fałsze (1 0 ),‘ ‘ L u b o zaś nie mówią ci pi­

sarze, skąd maią wiadomość o zabraniu ,________ :_____ _ ■ #

(8) Ibid. ch. ig .

(9) j^eryetustum templum, manifestis indiciis Cambysis insaniam ac sacrilegia demonstrat, qui templa par- tim igne, partim ferro devastavit, mutilans, excin- dens, comburens. Słrab. lib. j . p . 516.

(10) Histoire uniyerselle & c. traduction francoise in 4.

|>. 452^.

— 243 —

wzmiankowanych zabytków przez Kambize- sa: wszakże oto nie idzie, czyli przez nie­

go zabrane b yły, czy też innym sposobem zaginęły; dość w ied zieć, że srzód takich woien zaginąć m usiały, i uwaga w tey mie­

rze W oltera godna iest pochwały, że naród tylekroć pokonany dwadzieścia razy swą historycy na nowo musiał p o czy n a ć , na kształt mrówek, których mrowisko iest zni­

szczone

Skąd iaśnie każdy w idzi, że wszyscy pisarze, których historyą egipską posiadamy, nie wyłączaiąc z ich liczby samegoż Hero- dota, czerpali ze źrzódeł wcale niepewnych, i podeyrzanych. W iadom o b o w ie m ,'ż e H e- rodót naydawnieyszy grecki dzieiopis pisał za Artaxerxa M nem ona, a zatem we sto trzydzieści lat po w yprawie Kąmbizesa. T o zaś-samo alboż nie umnieysza iego powagę?

potrzebaż większych dowodów, aby się o tem przekon ać, że kapłani egipscy własnych dzieiów nie wiedzieli, że nie mieli w tey m ierze nic pew nego, i dokładnego? W szak i Diodor dzieie swe winien iest kapłanom:

Maneton zaś sam b y ł kapłanem , i stróżem xiąg świętych. Mimo to w szystko, tak iest trudno tych trzech dzieiopisów pogodzić mię­

dzy sobą; iak trudno ich zgodzić z Moyże- szem. Herodot bowiem tw ierdzi, że mu kapłani egipscy z dawnych xiąg czytali imio­

na trzechset trzydziestu królów , którzy je­

den po drugim następowali, poczynając od

Menesa aż do M erisa, z których iednak ża­

den nic godnego pamięci nie uczynił. D io­

do!' na temże świadectwie polfcgaiąc m ów i, że ich pięciudziesiąt dwóch b y ło ; zaś Mane- ton śiedm tylko wylicza. O w o! z Jednych zrzódeł iak różne zdania. Cóż mamy stąd w n osić, iedno, iż te źrzódła są nie pewne, i zgoła na naszę nie zasługuią wiarę. T u zaś przypomnieć potrzeba, że ten sam He- rodot, którego chronologiia zasadza się na‘

jiastępstwie 33o. królów m ówi, iż od pier­

wszego króla Menesa aż do iego czasów nie więcey nad 900 ląt u p łyn ęło : każdy bo­

wiem taką uczyni u w a g ę ," że chociażby do ty<;h1 dziewięciu wieków przydano ca ły czas panowania pięciudziesiąt dwóch, i siedmiu innych królów , których Diodor i Maneton wyliczaią, ieszczeby nie dość b y ło , aby na­

p ełn ić cały ten przeciąg czasu, iaki 33^o.

królów zaiąć byli powinni. K om uż z nich w ierzyć m am y? nie w ątp ię, iż nie ieden, skłoni się na stronę M anetona: który lubo całym wiekiem iest późnieyszy od Herodota,, będąc Jednakże kapłanem egipskim, i wię- cey i pewnieysze m ógł mieć wiadomością A le zdrowy rozsądek na żadnego z nich po­

wadze polegać nie1 każe. N a próżno tu kto zarzucić m oże, że Herodot pamiętniki wi­

dział: bo na to każdy odpow ie, że i dru­

dzy ie w idzieli: ktemu. też Herodot o ie- dnym tylko wspomina.* który iakiey Jest

powagi w krotce obaczym y, tym czasem idźm y do drugiego pytania,

N ie iestli rzecz podobna do prawdy, że kapłani egipscy rzeczy fałszyw e Herodoto- wi powiadali? L ecz możtiaż inaczey o tem sądzić? mnie się zdaie, iż ktokolwiek czytał w tórą xięgę tego dzieiopisa, każdy przyzna, iż w niey się same bayki i powieści mie­

szczą, które ieś.b Herodot nie w ym yślił, tedy ie słyszał od kapłanów. O wszem sam Herodot nie naylepiey o rzetelności swych mistrzów iest przekonany: często bowiem to powtarza, że wiele rzeczy opisuie iak ie sły szał: że za nie nie ręczy; że w szelki o nich rozsądek czytelnikom zostawuie. N ie­

kiedy zaś iawnie wyznaie, że zdarzenie, któ­

re sam przywodzi nie iest do w iary podo- bnem. 1 mamyż lepiey trzym ać - o kapła­

nach egipskich, niżli o nich trzyma lle ro - dot? L ecz zaniechaymy iego zdania. Powie*

działem w y ż e y , że on sam w każdym czasie za niepospolitego baiarza b ył poczytany. A lu­

bo to iest rzecz iawiia, dla wielu iednak, którzy tego potrzebuią, przytoczę niektóre dow ody, z których każdy przekonać się mo­

ż e , że nie sami tylko chrześciianie tego są o nim zdania, lecz i pogańscy pisarze, i iego właśni współobywatele, którzy zape­

w ne o M oyżesz u nie w iedzieli, a zatem bronić iego pism nie mieli powodu.

Tucydides na wstępie swey historyi przym awia o to dzieiopisom, iż dla przy­

podobania się drugim, dzieła swe zdob:c zwykli przez fałszywe powieści. Gdzie lu­

bo nie masz wyraźney wzmianki o Hero- docie, z samego atoli opisania widać, że o nim iest mowa. Zdanie to potwierdza Lu- cy-an w swey xiędze o sposobie p isa n ia hi- storyi: powiedziawszy bowiem że głóWnem iest prawidłem dzieiopisów, aby na niko­

go nie zważaiąc mówili prawdę, przydaie.

,,ż e w tym względzie Tucydides godzien ,, naywiększey pochwały przeto, iż nie na- ,,śla d o w a ł Herodota, który iednak w tak wielkiem b y ł poszanowaniu, że xięgom ,, iego imiona muz nadano: bo ia wolę ,,(m ó w i on) niepodobać się innym mówiąc , , prawdę, niżli się u innych zalecac mo- ,,w ią c fałsze ( i i ) . “ Marcellinus w życiu Tucydidesa powiada, iż wtóra xięga Herodo­

ta z samych tylko iest baiek złożona: (12) lecz w tey to właśnie xiędze wszystkie za- wieraią się wiadomości o Egipcie.

Maneton podług świadectwa żydowina twierdzi, iż Herodot nieświadomym będąc wielu rzeczy tyczących s ię . Egiptu do swe­

go dzieła siła baiek przym ieszał Cr3^{)- T en ­} że sam Zydowin na innem mieyscu m ówi, że wszyscy pisarze obwiniaią o kłamstwo

(11) Lucian. de modo scribendi hlstoriam.

(12) Totus secuiidus herodoti liber mentitur Bypothesia.

Marcellin. in vita TJiucydidis.

(13) Joseph. 1. 1. contra Appionem. p. 1 15 7 .

— 247 —

Herodota:. tegoż zdania iest i D iodor, któ-

^ ry iednak wiele z niego rzeczy wyczerpnął.

^Flutarch napisawszy przeciw iemu osobną rozprawę dodaie, że wiele' xiąg pisać była­

b y potrzeba, aby wszystkie iego fałsze od­

kryć ( i4)- Teopom pus lubo także wiele fał­

szywych rzeczy przyw odzi, sam się iednak do I nich przyznaie, i składa się przykładem

K tezyasza, Herodota, i wielu innych (iS ).

Strabo, ten to dla swey nauki, i prze- nikliwości wzięty pisarz powiada, że prę- dzey temu u w ierzy, co H eziod , Homer i on inni rym otwórcy o swych bohaterach mó­

w ią, niżli powies'ciom K t e z y a s z a , Herodota, i iemu podobnych (16). Iednakże D io d o r, ni> i Pompeius Trogus, Ktezyasza, o którym tak ciii mało trzyma Strabo, przekładaią nad Hero- do dota; taką to ma powagę ten mniemany la) oyciec historyi!.

tt Rzymianie lubo uczniami greków i nat śladowcami ich zwać się m ogą: w staroży- ołiii tney atoli historyi niechcieli na ich świade­

ctwie przestawać. Stąd też Pliniusz, i Ju- i* wenalis całą G recyą baieczną ńazywaią.

h ' ' " j * l i g

jW|

(14) Plutarch. de malign. Herodoti tomo 2. p. 854. ( 15) Theopompus quidem diserte prbfitetur se in hist<*w

ria fabulas narratarum rectius, quam fuerint Hero- dotus, Ctesias, Hellanicus, et Indicarum rerum scri- ptores. S trato /. 1. 23.

(16) Equidem facilius Hesiodo et Homero aliquis fidcm adhibuerit, cum de heroibus verba faciunt, itemque póetis tragicis, quam Ctesias, Herodoto, HeUagąęę et eorum similibws. Strabo /, 1 i . 338^

--- 3 48 ---

W arron nayuczenszy pono z Rzymian cały przeciąg czasu od początku świata aż do ie­

go. czasów, na trzy wieki, czyli epochy po- dzielił: z tych pierwsza iest od Stworzenia świata aż do potopu*, druga od potopu do pierwszey olimpiiady: trzecia od pierwszey olimpiiady aż do iego czasów: a o dawno­

ści świata wzmiankowaney w Herodocie ani słowa nie m ówi, lubo nikt o tem nie wąt­

p i, że iego historyą czytał. D ziw ił się Cy*

cero iego wym ow ie, i gładkości stylu, ale o iego rzetelności mało trzym ał, i tyle ie- m u w ie rzy ł, ile Enniuszowi ( i 7). W szyscy ci takie mniemanie maiąc o Herodocie, nie myślili podobno, że przyidzie czas, że na­

stąpi wiek oświecenia, w którym tenże dzie- iopis, który w rzeczach nawet tyczących się G recyi nie miał w iary, uważany będzie od niektórych iako zrzódło na \pewniey szych wiadomości o Egipcie.

Ukazawszy prawdziwą godność dzieiopi- sów , których nam filozofowie naprzeciw M oyżesza Wystawuią, ieszcze mi pozostaie zastanowić się nad Uwagami, które pamię­

tnik lwowski czyni, tak dla umnieyszenia powagi M oyżesza, iako też dla wywyższenia Herodota.

MZ a życia Abrahama (mówi nastr. 177O

„Iza a k a i Iakóba więcey i pewnieysze rze-

(17) Herodotum cur veraciorem credam Ennio? Cic. de jdjTju. 1. a . y. fi6s